—Yakintza—

Gixadijaren azikera-bidiak

(Jarraya)

Gotzon

Ammurabi edo Amurrapi bakaldunaren Lagi-Batza.— Lenago esan dodan letz sumerritarrak eta margidazkera erabilten eben euren oldozmenak idatziz zabalduteko; orrela zan antxiñenengo aldijetan, geruago baña beste era bat be bai-lerabilllen, untziagaz arrijetan idazten eben, untziagaz arrija ebagi ta lerroturik. Gaurko egunez ikusi gegikez untze-idazkunok London'go British Museum eta Paris'ko Louvre'n Zutarrijak dira eta amaikatxu lerro erakusten dabez untze idazkerea irakurten dakijenai. Zutarri orretan agertzen danez Babylon eta Sumerri-inguruetako bakaldunik ospetsubenak-edo, Gilgamex eta Amurrapi ixan ziran. Gilgamex ori gure Idazteunan Nimrod ixenduten dana dala batzuk uste dabe. Ammurabi edo Amurrapi barriz gure Idazteunan Amarrapel ixentazen dana dala askok susmetan dabe. Ori orrela ixan ezkero Amurrapi au Abarran erkabearen aldiko da, beraz Moxa baño askoz be lenagokua. Moxa ta Abarran-bitartian sei-zaspi gixaldi ixan ziran, Abarran'ek ba Sara'gandik Ixaka sendu eban, Ixaka'k Rebeka'gandik Jagoba, Jagoba'k Lia'gandik Lebi, Lebik'k Kaatz, Kaatz'ek Amaran eta Amaran'ek Moxa, Aaron eta Miren.

        Amurrapi Babylon'eko bakaldun onek bere entzute ta ixen on gustija berak zabal dutako LAGI-BATZA'ri zor dautso. LagiBatza orrek Amurrapi'ren ixena dau ixan be ta ederto egiña da. Moxa'k zabaldutako BIGARREN LAGITZA edo DEUTERONOMI'gaz antz aundija dauko. Bata bestiagandik artuta degozala esan ete-gegike? Amurrapi'k Lagitza ori Moxa'gandik artu lebala ezelan be ezin esan, Moxa baño eundaka urtiak lenago bixi ixan baita. Moxa berak bere Lagitza Amurrapi'gandik artu ete? Ezetz dirudi. Bata bestiagaz antz aundija dabela esan dodan arren, sakon eta zoliz begiratu ezkero aitasemiak ez dirala errez igertzen da. Moxa'k goiko Jaunagana joten dau beti, Amurrapi'k barriz nai ta jaunkoixun Xamax'gandik bere Lagi-Batza artu lebala esan, ez dau iñoz goi-bidietara gixonezkuentzako egiñak bai'liran joten. Zelan ba alkar antza ori azaldu? Labi-batz bijok iturri batexetik datorzala esatia biderik ziur eta zuzenena dirudi. Ziñisterreza da au ixan be. Moxa ta Abarran-bitartian sei-zaspi gixaldi zirala esan dot, orrela da ixan be, baña Abarran eta Noa-bitartian amarren bat ixan ziran eta Abarran eta Adan bitartian amazortzitik gora. Ogeta amazortzi ala ogeta amarr gixaldi orretan, nai ta gixaldijak? aukuak lakuak ixan ez, antxiñako asaba ta erkabeak agintza ta lagi batzuk emongo edo eutsiezan euren seme ta illobai aboz nai idatziz eta gurasuak euren seme ta semien semiai agintza ta lagijok aboz nai idatziz irakatsi. Orrela Jaungoikuak Adan'i nai beste asabeai emondako lagi ta irakasbidiak bide batez edo bestez Amurrapi ta Moxaganaño eldu ledikezan, iturri beraxetik, baña iturbide ezbardiñak-ziar.

Zer baña Moxa'k Amurrapi'gandik lagijok artu ba'lebazan? Ori bayeztuko ba'geuke Doibatz edo Elexa'ren irakasbidien aurka ixango ete gintzakez? Ziñiskintza orokarra ausiko ete leukegu? Ez orixe. Nik neuk gorago esan dodana egitzat artzen dot eta bijok iturri bat dabela dust, baña iñok beste eritxi orreri eutsi gura ba'dautso ori zelan ixan lediken be emen dazalket.

        Gauza bat da Jaungoikuak aizemonda edo iradituta idaztia beste bat Jaungoikuak iragarrita edo irakatsita idaztia. Moxa'k Amurrapi'gandik bere lagijok artu legikezan eta bere indar eta lanez aditu ta ulertu baña Jaungoikuak aizemonda edo idaztera bultzatuta idatzi. Auxe da Doibatzak, Idazteuna Jaungoikuaren itza dala diñoskunian, irakasten dauskun irakasmen bakarra. Moxa'k eta beste idazle deunak Urtzi Jaunak aizemonda idatzi eben baña ez beti Jaungoikuak egi barrijak irakatsita. Gai au ondo ulertu biar dan auzija da bai, eta geitxuago diñarduket berau argijago jartzeko.

        Aizemonaz nai putz egiñaz ariñak diran gauzak errez be errez eruaten doguz alde batera nai bestera, onetara ta aretara. Urtzi Jaunak be ona ta ara, alde batera ta bestera gerabilzanian, nai ta aborik ta birikarik euki ez, aizemoten dauskula, putz egiten dauskula esan daruagu edonungo izkeretan. Izkera askok Gogo Deuna edo Goteuna Aize deuna deituten dabe. Beraz nik lendik dezaudan egija esatera nai idaztera Jaungoikuak bultzatuten ba'nau, Goiko Jaunak aizemonda desadala edo didaztala esan legiket edo negike. Ori da Goi-aizemnda edo Goi-Putz egitia.

Iragarrik barriz beste ikur bat dau. Iragarrik eta erazagutuk guk lendik ez dezaguzan gauzak jakin erazotia esan gura dau. Jaungoikuat iragarri nai erazagutu eragiten dauzkuzan egijak lendik ez dezauguz, Berak irakatsi dauskuzalako bakarrik dakiguz. Orrela Irukoitz Deuna, Jainko-Semiaren Gixakundia ta beste ziñizmen-gayak.

        Orain ba gatorzan barriz geure arira. Moxa'k Amurrapi'k idatzitako lagijak bere lanez eta ikasbidez ezagutu ba'lebazan eta gero Goiko Jaunak lagijok Bere agintzapian idaztera bultzatu ba'eban edo orretarako aizemon ba'leutson, eta bultzatu be Berak, Goiko Jaunak gura eban erara idazteko, orixe da naikua Bera, Urtzi Jauna, Idazteunaren egizko Egillea dala esateko eta orixe da Doibatzak dirakaskun bakarra.

        Ikusgai-bidez ondiño argijago dikuskegu egi au.

        Luka deunak, Josu Kisto gure Jaunaren Goizparra idatzi baño len, izparrok uartu, batu ta erkatu egin ebazan; beraz ez eutsazan gustijak beintzat Jaungoikuak irakatsi; baña Berak aizemonda, Berak gura ebana ta Berak gura eban erara idaztera bultzatuta idatzi ebazan; orregaitik Jaungoikua da Goizparren egizko egillea. Luka beraren itzak emen berridazkedaz, Arriandiaga'tarr Imanol Aba M.B.S.'ak bizkaieraldu ebazan letz:

1.-Gure artian jazo dozakan jazokunaik 2.-Lendanik lekuko ta itxa-sein ixen dozakanaik irakatsi layeskubenetz 1 edesten asko alegindu dozak bai: 3.-Eta nik be jazokun gustijaik LENDANIK AZTERTU ONDOREN, euri, Topil uren aldikua aldiz idazteko asmua artu yuat... (1)

        Aizemote edo iraditze ta iragartze bitartian dan bardineza azaldu dogun ezkero, errez ulertu ledike zelan Moxa'k antxiña goko idaztunak eskuratu, aztertu legikiazan eta ondiño Urtzi Jaunaren aizemotepian idatzi. Amurrapi edo Amarrapel'en lagirik urtenak gai onetzaz diñardube:

        Sorginkeri, ziñaldari guzurdunak, epaikari okerregilleak, lapurrak eta lapurreteatzaz... Gero agintari edo bakaldun eta euren menpekuen artuemonetaz, lan-jabe ta maizter-arteko itunbenatzaz... Sendi-auzi ta gayak ezin ledikez lagibatzetan baztartuta laga ta Amurrapi'k ez ebazan aiztu. Ixen oneko emakumien aurkako irañak gogor zigortuten ebazan eta ezkontza-lagijak, eskubidiak eta biarkunak

be zuzen jarri ta jabon. Zuzen, esan gura dot, lagi-zuzentzaz, ez beti goiko ta egizko zuzentzeaz.

        Argi dager ba sumerritarren azibidia ez zala edozelakua, jagi-jagi ta eustaspen sendokua baño.

TELL-EL-AMARNA'ko arrolatxubak. Engelanderaz «tablets» deituten dabezanak euzkeraz «arrolatxubak» deitu gegikezala deritxat. Arrijetan idazten ebela antxiñako gixon onek esan dot len, batzutan zutarrijetan, beste batzubetan arri me ta txikijaguetan. Onek benetan arri-olak ixentatu legikez, ortik euzkeraz beste asmuetarako ain erabilla dan «arrola». Orrelako arrolatxubak Tell-El-Amarna deritxon uritxuban aurkitu ebazan eta irakurri al ixan ebezenian garrantzi aundikuak zirala ikusi eben, Arrolatxu orrek aldi aretako idazkijak dira eta bakaldunen arteko idazkijak ixan be. Sumerri edo Babylon eta Oigito'ko bakaldunak bata bestiari idatzitako idazkijak. Aldi aretako bixibidiak eta gixonen oldezkereak ezaguteko bide zuzen eta egizkua zabal-zabal jartzen dauskube. Eta... Sumerri-Babylon'tzaz esan dodana gaurkoz naikua dala deritxat. Urrenguan Asurerri ta an inguruetan aldi aretan ebiltzan beste enda ta laterri batzubetaz diñarduket-edo.