—Yakintza—

Eder eta antze

Ormaetxea'tar Nikola

I

EDER-SUMA

Eder eta antze du lantxo onek izena. Asmoz zabalago zan, izanez gertatu dan baño. Estetikaz egin diran lanik zentzuzkoenen laburtzapen bat egitea gogoak eman zidan aurrena, baña alde batera gai ugariegia ta bestera libururik ondoan ez, ederraz ta antzeaz naiz mintzo, oietaz diran abururik artzekoenak gogora ekarriz. Gai oekin batean, saiets-antzean bezala estetikako zenbait xeetasun ukitzen ba'ditut ere, oraingoz ez dut lan osoa egin-betarik.

        Baumgarten'ek asmatutako estetikaitza, euskeraz eder-suma esan, zenbaitek ez dute onartzen, eta kalologia esan naiago dute, ederraren legeak zein ta diran agertu bear omen ditu-ta. Ez naski; ederra zer dan ta nola dan aztertzea ez ezen, ederraren suma edoaztarena artzea ere berekin baitu ikasgai onek. Ortara ezkeroz, osoago litzake, nik uste, kalo-estetika esatea, ta ortara egoki nai nuke nik euskeraren itza: eder-suma. Orain arte iñork ez du euskeraz gai au urratu, ta itz onenik eta besterik asmatu. Nere itz au-besteetaz ere esana bedi erabat-ez da, balin ba da, ain egokia, baña zuloa baño zarpa obe baita, bestek oberik asmatu arte balio beza beintzat.

        Erderaz arte esaten diotenari guk antze esan bearko, Naparroako itz zar baten bidez. Antze ori, ederra agertzea, ots, antza agertzea deritzat. Latiñez ederrari pulchrum zeritzaion arren, beste izen batez formosun antza duna, forman habena zeritzaioten itsusia, aldiz, de-forme antz gaiztokoa. Ortaz, ederrak eta antzak ba dute ikuskizun. Antzea, ederra agertzea balin ba da, ederra zer ta nola dan aztertu bearra daukagu lenik.

        Ark-onek adi-muga edo definizio bakoitza asmatu dute ederra zer dan adierazteko. San Tomas'ek «ikusiz atsegin ematen duna» dala dio, ta, erabat esan, « adimenari atsegin zaiona». Ederraren ondorioari gagozkiola, ondo esana; baña iturburura jo naiez alegiñak egin dituten aien artean, neri arako Platon'i egozten dioten ua zait atsegiñenik: «splendor veri», egiaren dirdaia. Platon'i baño Plotin'i egoztea obe, bi lekutan naiko garbi adierazten baitu. Ikus «Ideas esteticas» Menéndez y Pelayo (I,137, nota). Ezagun ezaguna dalako ezin utzia da Agustin Santuarena ere: «splendor ordinis», taiuaren dirdaia. Ta Plotin'ena beste itz batzuetaz esan, «egiaren antz dirdaitsua», forma eximia veri. Berdin jotzen baitu «splendor veri» ta «forma eximia veri» esateak. Eta euskeraz antzak eta antzeak itz-erro bera baitute, ta latiñez ere form-a ta form-osum senide baitira, «splendor» ordez «forma» erabiltzea komenigo zait, gero eder ereduaren bila gabiltzala (lo bello ideal esaten baitiote) latinez forma etorriko baitzaigu burura. Antzeratsu dio S. Tomasek ere: «Splendor formae».

        Ederra, bestela adierazi, irudimenari dagokiona da, egia adimenari dagokiona dan bezala. Latiñezko beste itz batek argi egiten digu: decorum esaten dute ederra esateko, ta idurimenari dagokiona esan baitut, «quod decet phantasiam», dec-et eta dec-o-rum senide dira berebat, euskeraz dagokiona ta egokia bezala. Ba dira «Artes decorativas» apaingarri uts deritzaienak. Antze-lan oietan ez dabil gizona geiagoren bila. Etxagile batek etxearen abe-buruetan ezarri oi ditun orriak eta abar, edo artzai batek makil-inguruan egiten ditun kirri-marrak ez dute egi-dirdai aundirik azalduko.

        Antz argia, dirdaitsua du ederrak idurimenarentzat, aditzapen soilak adimenarentzat egi bezala. Naiz adimenez, naiz idurimenez, ezin asma dezakegu nolabait antzik ez dunik, edozein ezaguerak zentzuengandik baitu jatorria. Ortaz, adimenak antzen baten bidez, nolabait esan, ditu bere ezaguerak, antz ori animatar edo gogo-antzeko biurtzen dalarik; idurimenak, ostera, zentzu-gaien antzeragokoa dalarik.

        Ederra berriz, bitarakoa da: jatorrizkoa ta asmatuzkoa, ots. Jainkoak sortua bat, gizonak egiña bestea. Jatorrizko eder ori ere bitarakoa diteke: sortzerik-bagea ta sortzea-duna. Sortzerik ez dunari ta dunari ezin eman, ein bateko izena; bai ariora edo per analogiam. Sortze bageko ederra Jainkoa da; batez ere, gizon egin baño len ere Jainkoaren itza edo semea esaten zaiona, Jainkoak bere burua ezagutuz betidanik sortzen duna, Jainkoaren Errañua, «Aren izatearen antza, aren ontasunaren ispilua»esaten baitiote Liburu Santuak. Jainko-itz edo errañu au mugarik ez duna da, ta antza ar dezaken edozeren eredu edo antzatakoa. Forma formarum: Antzen antza. Aren antza dutenak oro, mugatua dute.

        Len esan dudanez, sortua dan ederra ere bitarakoa da: Jainkoak sortua, izadiaren ederra bat, eta gizonak sortua, obeki esan, asmatua, antze-lanarena, bestea.

        B. IZADIAN GAUZA EDERRIK BAI OTE?

        Izadian arkitzen ote da gauza ederrik? Obeki esan, izadian arkitzen ditugun gauza ederrak, berenez ote dira eder, ala gure ezagueraz edertzen ote ditugu? Gure ezaguera baño len eder dirala esan diteke, gu sortu baño len ere Jainkoaren adimenak ezagutzen baitzitun. Jainkoak begiratu omen zien egin-gauzari, eginda berela, ta oso ederrak arkitu omen zitun. Latiñez valde bona oso onak, diote Liburu Santuak; baña LXX'en itzulpenean Kala Lían «oso ederrak» arkituko duzu Euskeraz ere griegoz bezela, on eta eder berdin datoz. Jainkoagan, egitea begiratzea ta eder arkitzea bat dira, baña guregan, giza-izkuntzan, egitea lenik eta arkitzea urrenik. Berenez ere, Jainkoaren aztarrena ta urruti samarreko antza baitute, eder zirala esan bear gizonak, ikusi baño len. Dana dala: gauzetan beretan eduz, ots, lore bezala ez ba lego ere, oiñarri bezala edo azi bezala ba dago beintzat eder ori. Naiz gureak azi ori loratu bear ta ere, sorkaiak eder diranik ezin ukatu. Esaten baita gaurko egunean, kolorerik ere ez dagola guazetan gure begi-xarez kanpora. Kolorearen oiñarria bakarra ba litz ere, gure begiak eduratzen du bere barengo xarean, eta kolorerik ezin ukatu nola edo ala. Nik uste, azkenik, gauzak berak dirala eder. Koloreak ikuslea bear du, argia ere bear du, ilunbetan ez baita ezer ageri. Agustin santuak bestera, argiari «regina colorum» koloreen erregiña esaten dio, berez kolore ez ba da ere. Izadian ederra bere baitan ba dagola esan edo diteke. Zeru izartsua, lore-landa, itsasoa, baso aundi bat, urjauzi goi-goitiko bat (Xuberoko Santa Garazi'koa esaterako) ta abar nonai, gizon guzientaat dira eder. Gizonak egiñetan ere, etxe bat, Eliz bat eta abar, guzientzat eder diranak ba dira, zenbait etxe ta zenbait Eliz guzientzat ain eder ez ba dira ere. Erri bakoitzaren oiturak eta azi-bideak dakar, zenbait gauza an eder eta emen ez ain eder izatea; baita, erri bateko bi gizonen aburua ere banakoa gerta diteke zenbait antze-gauzetan; baña, ago batez eder diran gauzak, berak ala diralako dira eder naski.

        Sortzezko ederra alde batera uzten dugula, asmatuzko ederra azter dezagun.

II

ASMATUZKO EDERRA

        Asmatuzko ederra, ots, gizonak egiña, antza ematea dirudi —mimesis— antziñakoek Aristotel'ekin diotenez. Lenik gauzen antza, ta au ez baita aski antzegauza esateko, jardunen edo eginkizunen antz ederra agertzea; beste itzez esan, gizonak beregan nolabait dakusan eder eredua antz bidez agertzea.

        Antz au, berez, ikusgarri diran gauzeri egozten diegu; baña, begieri ez ezen beste zentzueri ere nolabait beren antza ba dagokie. Begiak ikusten du etxe bat, aurpegi bat, mendi bat, tarteko errañu bage, beroiek baititu errañu, beren ertz eta mugarekin. Belarriak ere ba du bere errañu-antzekoa, errañu-orde onen ertza ta muga begiena bezain garbiak eta sumagarriak ez ba dira ere. Orobat ukiak, usmoak, gustoak: dardarakoa, zirrarakoa, aztarrena, zantzua, nai duzun bezala esan, baña errañu-antzera jo ditekena. Begienari batez ere, errañu esaten baitzaio, ta iduripenarenari, beste oienari ere ariora, per analogiam, errañu esan ditioke. Barrengo zentzuek, batez ere idurimenak, beren errañua ba dute, muga ta ertz garbiekin. Begiak itxita, naiz ametsetan eta abar, iduripenez ikusten dugu errañu ori. Beste barrengo zentzuen errañuak, ariora, errañu esan ditezke, ertzik eta mugarik arkitzen ez ba diegu ere. Animaren almenetan ere ariora, ezagu-modu ori, tarteko errañu bezala iduritara oi dugu, ta areagoa, bikainagoa, uki-eziñagoa, animaren antzekoagoa, ots, animatarragoa. Gure ezaguerak oro, mundu ontan beintzat, tarteko errañu-zantzu orren bidez dirala esan oi da, egoki naski. Ortaz, adimenak ere, aditzapenik soilen soilenean errañu-zantzua bear du berez. Baita Jainkoa ezagutzeko ere, agiz. Belarriz atzematen ditugun antze-lanetan ere, ele-ederrean naiz musikan, ba dira begieri ez dagozkien errañu edo antzak; baña errañu izenez esatea bidezko da. Ederra ta antzea gauza guzietan arki ditezke, ta idurimenak nolabait argitzen baititu berenez errañurik ez dutenak ere, antzeak berez ez du mugarik bere gaietan: nolabait ager dezake adimenak ulertzen dun oro.

        Antza dun edozer, antzegai da; ta antzik ez dun gauzari ere antza edo errañua eman naiez, burruka du gizonak bere buruarekin. Guk ezin atxitu baitugu mugatutako antza dun gauza besterik, ortatik dator burruka ori askotan. Batez ere eder eredua errañu mugatuaren bidez erakutsi bear edo adierazi bear ta.

        Antza ori zer dan adierazteko, ez ditut gogora ekarriko jakintsuak asmatu dituten adierak oro. Ederra «bizi-gauza da, antz bizia», dio Schiller'ek. Antzeak «egia sumagarriro agertzea» dula asmo, esan zigun Hegel'ek. «Ereduaren agertzapen sumagarria», dio beste nonbait. Croce'k gure egun otan «gauzen adieraztea» dala dio. Izkuntzarekin nasten du aldez ta ia osoz ere, adieraztea izkuntzari baitagokio, batez ere. Gero mintzatuko naiz luzeago Croce ontaz, oso aiputan baitago, ta merezi baitu, egin lezaken okerrarengatik.

        Adierazte edo adierazbide ori ez baita bakarra, antzea ere ez da bakarra. Margo-antzea, mukulu-antzea, mintzo-antzea, naiz izkuntzarena naiz musikarena, ortatik sortu dira.

        EDERRAZ ZENBAIT ADIERA

        Gerorago ikusiko dugu ederrak onarekin ta egiarekin ba dula arreman; ez du, ortaz, adiera bakarra. Beste zerbaitekin ere ez ote? Egokitasuna ta edertasuna bat ote dira? Gauza bat ederki egiña dagola esateko, maiz esaten dugu egoki egiña dagola. Aidezkoa ba dula ezin ukatu. Orizu, ordea, Platon'ek diona: «Eder izatea egoki izatea ote da?, ots, zerbait dagokiona? Zer da ordea egokitasuna? Gauzak eder agerrarazten dituna, ala eder egiten ditua? Izan ez ta iduritzea, alegi ta gezur da, ta bila gabiltzan edertasun ori ez diteke eder diranentz iritzi bage. Egoki ta eder biek bat ba lira, ez litzake gizonen artean eletarik edertasunaz, izanez eder diran gauzak oro iritziz ala ba genduz. Taiuak, egokierak, ederra sumagarriro agertu edo adierazi egingo dute, ta aren errañu ditezke; baña errañua ez diteke beiñere gauzarekin berarekin bat jo.» (Hipp. Maior). Geroxeago Platon'ek.

        Dagokiguna ta on zaiguna berdintsu dira, ta aldez ukitzen dute elkar, bat ez ba dira ere. Onurazko zaiguna dakar berela on orrek, edota Baxenabarren esaten dan bezala, , onturreak, dituna, protxuzkoa. Ez dakar, ordea, nai ta nai ez irabazizko onik. Bonus latiñez protxuzkoa ere ba zan, eta ederrak nolabaiteko onurarik dakarrenik ezin ukatu. Zenbait izkuntzetan precioso esan oi da oso ederra danean, eta balioari ezer begiratzen zaionik ezin esan. Gauzagatik dirua emango litzakela, alegia, gauza eder batengatik diruketak ematen ditunak artatik bizi dan merkataria ez ba da ez du arekin aurrera irabazi nai; bere buruari atsegin edo atseden eman baño.

        Izkuntzari gagozkiola, bonito ere esaten dute eder xumea danean, eta bueno edo on du jatorria. Latiñez bene ta belle aide dirudite, ola esaten baita gauza bat ederki egiña dagola esateko. Guk ere euskeraz ongiren urrena ederki dugu, on eta eder aidetzen ditugula.

        Antziñago beintzat, on esateak ez zun «gaizto ez dana» bakarrik adierazten Gugandik urrun dauden mendeetan orain baño aidego ziran gauza oiek. Ortaz, Platon eta ez dira estuegi artu bearrak, ederrari on-urra, on-turrea (guk erri ontan ezeasuna esaten baitiogu), ots, protxua gogoratzen dutelako. Artara ezkero, atsegin zaiguna ere on zaigu, protxuzko zaigu nolabait. Ederra ta onura bi gauza ba dira ere, elkar ukitzen dute mugaz.

        On danaz gero luzeago, baiña, guk euskeraz bezala, griegoek ere ardoari ederra esaten zioten: kalon oinon. Ortaz, ederrean ez diteke erabat aizatu onaren adierarik, irabazizko ona adierazten ez ba du ere.

        Egoki esan zun S. Tomasek « ikusiz atsegin ematen duten gauzak» dirala eder. Atsegin ori animaren atsedena litzake, ez irabaziaren atsegiña. Esparik ez du eman bear ederrak, espak ez baitu atsedenik. Egiazko antze-lana balin ba da, atsedena sortu bear digu barrenean: eder-atsedena.

        S. Agustinek «taiu-dirdaia» esan baitzion, sorkai guzietan bada urrenkera ori, taiu ori, burubide ori, txikitik aundiagora, aundiagotik aundienera arte guzieri batasuna ematen dien Argana iritxi arte. Baita, «egi-dirdaia» esan zunari gagozkiola, egi bakoitzetik urrengora ta zabalagokora, erabateko egira iritxi arte; Argan batasuna artzen baitute diranak oro. Arian arian, denak batera jotzen dutela esan diteke. Naiz dirdaiari edo argitasunari begira, naiz taiuari, guziak beren iturria adierazten dute. Ark egiñak baitira oro, ua eredu dutela Argan arkitzen da argi-dirdai ori ta urrenkera edo taiu edo burubide ori: Jaungoiko Irukoitzaren urrenkera, ta ereduz Argan dauden izaki guziena. Antz bizi edo errañu bizi ori zein beste iturritan arkitu? Agustin santuak irakurtzen zun bezala «egin danik oro Argan bizi baitzan.»

        Adieraztea edo aditzen ematea balin ba da, gauza guzien adierazpena dunarengana jo bearra daukagu. Gizonak sortzen duna edo irazaten duna balin ba da, gauza guziak irazan ditunaren antzera jokatzea da. Asma bezate gizonak asma-ala, eder ori zer dan edo zer diteken: eredura jo bage ezin ezer aderazi. An elkar bilatuko dute.

        Gizonak egin ederra, sorkaietan ageri danetik antza artua balin ba da, aldez, dagon eran ua aldatzea iritxiko ez ba du ere-ez baitio berezko bizitasunik eta izaterik emango-aldez ua garaitzea du asmo. Platon'ek ez zitun bigauza ok bear bezala alkartu.

        Azkenik, edertasun ori «gauzen anima» diotena balin ba da, sorkaietan Jainkoaren aztarrena ta asmatuetan gizonaren aztarrena da. Gizonari atsegin bailitzaioke, albait, eder-lanean bere animaren edertasuna agertzea.

        EDERRARI BESTE ZEAR-BEGIRATU BAT

        Ederra ondorioz ezagutzen dugu alde aldera, ez ordea jatorriz. Ederra zer dan hainbeste eleta izan ondoren, adierarik artzekoena au asmatu dute. «gure ezagumenari atsegin ematen diona». Naimena ere erdikide da, ba du artukizun atsegin ontan, baña ederrak ez du naimena jotzen, ezagumena baño; ta onen bidez, onek gaiñezka eginda bezala atsegin artzen du naimenak. Ederra ari so egiñez, begiratuz atsegin ematen digun gauza da; ona, ostera, geron baitan daukagunaren atsedena. Beraz, ederra lore bezala, ona zitu edo fruitu bezala.

        Guziek gogo duten gauza da ona: «Id quod omni appetunt». Iru sailetan kidekatzen dute jakinzaleak on ori: guziz gaindiko ona, ots, luze zabalean izatea aiña dana; sortzez on dana; oituraz on dana. Izadian diranak oro on-gura dira; ba dute beren sortze-joera «appetitum naturale», ta beren neurrian betetzen dute on-gura ori. Orien guzien onak dakar izadiaren batera-joa ta ederbidea. Gizonarengan ere iru on, ala esan, arki ditezke: adimenaren ona (egia), naimenaren ona (oitura ona), gorputzaren ona (atsegiña). Ortaz, ederra ere, esan dugunez ezagumenari dagokion gauza baita, egiari dariola nolabait esan diteke. Egi ta eder ez dira bat, baña ar-emana ba dute. Bakoitzak beren muga bereziak ditute, baña, alboko diranez muga alderdi bat biena dute. Gezurrik ez diteke berez ederrik, egia areago nabari-bearrez edo, beraizik esanez edo ez ba da. Egi-antza nai luke beintzat, eta bear ere ba du ederrak. On ta eder ere mugako baitira, obo bat iru zati eginda ikusazu irurak mugako nola diran:

        Guziek gogo duten gauza ona ba da, esan liteke ariora, guziek adierazten duten gauza ederra dala: « Id quod omnia repraesentant». Ez da gauzarik, nola edo ala zerbait eder ori adierazi ez dezakenik. Eza ta gezurra, pekatua bera ere, dana ta egia ta grazia nabari-bearrez, nolerebait biur ditezke adierazte ori izatera. Agustin santuak areago dio: «Nulla foeditate universa creatura maculari permittitur», edozer sorkaiek ez derama ondo, itsuskeririk txikienaz zikintzea. Griña txarrari ere eder dirudio bere joera. Dan oro, kaxkarrena ere, eder da ezaren aldean « Quid amamus nisi pulchrum?» Ederra baizik zer maite dugu? Gauzak, beren izatez, errañuz gaiez, biziz gaiñera, beste izate bat agertzen dute, —antzelariak adierazi bear die, beintzat— eta izate ori zenbaitek adieraztea esaten diote, naiz ezpresion, naiz simbolismo esan. Zer adieraziko dute bada? Beren izatez gaiñeko beste izate bat, sortzez eder diranak ere: guzien izate ta iturria naski. Gizonaren egitez eder diranak ere, errañuz ta gaiez gaiñera, beste adierazte bat ez dutenik ezin esan. Eta zer adierazten dute? Gizona bera, gizonaren beraren aztarrena. Ori gutxienik; bestela ez lukete izadiko gauza ederrak aiña adierazte. Ori ordea, ez ditekena da.  Zertako ari da gizona izadiko ederra garaitzeko asmoz, aldez beintzat? Gaiez ez du berdintzen iñola, Platon'ek dionez; beraz adieraztez. Eder ereduaren aztarrena, goragoko ederra, iturburura nolabait deramana, alegia.

        Ederra «guziek adierazten dutena» balin ba da, «guzia adierazten ere duna da». Len esan dugunez, ez da ezer antzeak gai artu ez dezakenik. Izaki guzietan arkituko du artarakoa danak adierazte ori. Ori agertzea dagokio antzelariari, «egia sumagarriro agertzea», Platon'en aztarrenari ondo samarretik jaraituz Hegel'ek esanzun bezala. Adierazte ori gauzak ba dutela ba dakigu, baiña agertu egin bear, edozeinek aditzeko moduan. Aditzea ta adieraztea adimenari dagozkion gauzak dira, ta adimenari egia dagokio berez. Ortaz, egia ere adimenari baitagokio, adierazte ori, edo berdin diona, eder ori, adimenari dagokio. Egi ori, ordea, argitu egin bear du antzelariak; dirdaia eman bear dio.

(Yarraitzeko)