Euskera

(iarraipena)

O. ta O.

Itzen Ioku edo Declinazioa

104.— Itzen aldaska ez da berdin gertatzen izkuntza guzietan. Izan-izena, naiz aditza iokatzean, itzek latiñez eta grekoz eleburu edo terminazio bakarra zuten. Gure itzek birraldaska ere ba-dute «surdeclinaison» esan diotena, naiz izenetan, naiz aditzetan, naiz beste edonolako itzetan, lokarri-itz eta eiagora ez, bestetan. Adibidez: gizon izan-izenari aldaskatu diokegu aldaska bat naiz bi naiz iru: gizon-a, gizon-a-ren, gizon-aren-tzat. Izen-lagunak orobat aldaskatu ta birraldaskatu ditezke, ta izen-ordeak ere bai.

        Aditzak ere aldaska aunitz ar detzake. Ikus urrengo banakoa, 105. Gutxienik aldaskatzen diranak aditz-lagunak dira, ta oietan -ki eta -ro; bañan oriek ere badute beste aldaska bat, aundiagotzeko bederen: emeki-ago, oparo-ago.

        Lokarri-itza ta eiagora-itza ez dira aldaskatzen.

105.— Iru izen-iokaren bereizi detzakegu euskeran: izen mugatuena, mugatu gabeena, toki-izenena. Ikus Begiztakaria 120-garren banakoan.

        Izen-orde. — Izen-ordeak izen soilak bezala iokatzen ditugu.

        Izen-lagun. — Izen-lagunak ere izen soilak bezala.

        Aditz-laguna. — Izen soilak bezala; bañña toki-izenen aldaskak artzen ditu; ez, nor-danari dagozkionak.

        Aditz-izena — Izen soila bezala iokatzen dugu:

                        izan, izan'en, izan'i, izan'ekiko, t.a.

                        izan'a, izan-a-ren, izan-a-ri, t.a.

                        izate, izate-ren, izate-ri, izate-z izate-ko, t.a.

                        izatea, izate-a-ren, izate-a-ri, t.a.

        Aditz iokatua. Izen soilak bezala:

                        darama, darama-n, daraman-a, daraman-a-ren, daraman-a-ri, t.a.

                        daramala, daramala-ko, daramala-z-ko, darama-io-la, t.a.

                        legoke, legoke-n, legoken-aren, legoken-a-ri, legok-io-a, t.a.

Izen-iokuaren aldaskak

106.— Izen iokua (la declinación del nombre). Izen batek, aldaska gabe, gizon, edo bakarraren eta zenbaiten aldaskarekin, gizon-a, gizon-ak, berez dirauken zerbait adierazten du; baiñan aldaska ipiñi ezkero, aren bidez adierazten du norbaiten ala zenbaitena dan, norbaiti ala zerbaiti dagokion, eta a. Izenari aldaskak ipintea, ta auen bidez, izen batek bestearekin ditun ar-emanak adieraztea da izen-iokua.

107.— Izen mugadunak eta mugatu gabeak. Izena iru einetan edo mailetan sailkatu dezakegu: Bakarraren einean (en el grado o número singular), bat edo bakar adierazten dunean. Adibidez: gizona, zakurra, etxea. Zenbaiten einean (en el número plural) bat baiño geiago adierazten ditunean. Adibidez: gizonak, zakurrak, etxeak. Itz aueri mugadun deritzegu, bat ala batzu diran adieraziz izena mugatzen dutelako.

        Baiñan izen mugatu gabeak era ba-dira, bat ala batzu, bakar ala zenbait diran adierazten ez dutenak. Adibidez: zer etxetan egon aiz? «Etxetan» izen onek ez du adierazten etxe batean ala batzuetan egon dan. «Zein etxean» (zein etxetan) etxe bat adierazten du. «Nongo etxeetan», etxe bat baiño geiago adierazten du. Beraz, izena mugatzea ala ez mugatzea, aldaskak agiten du.

OARKIZUNAK.— 1.) Ez ditugu gogoan artzen birraldaskak, esaterako, arenaren, arenari, t.t.

        2.) Bakarraren aldaska ta zenbaitena berdin bukatzen dira, adibidez: gizon-aren, gizon-en.

        3). Izan mugatu gabeetan aldaskek mintzor edo azentu apala dute; mugadunetan garaia, batek ez, bestek. Bakarraren -ak onek mintzor apala du: gizonak egin du; gizonak ikusi ditut.

107.—

(1) Aldakor dira bukaeran: ama, etxe, ogi, ardo, buru, oial, aran, ondar, arras, egurats, orratz, orpatx.

(2) Euskera-z (en euskera ta acerca del euskera) ez nasteko, -tzaz, zabaltzen ari da euskalki guzietan; -rengaz oraindik bizi da, il-urran ba'dago ere,

(3) Mugatuen aldaska batzuk, batena ta zenbaitena, mintzorrez utsez bereizi oi dituzte zenbait erritan; esaterako: gizonàri: al hombre; gizonari: a los hombres. Toki-izenetan, zenbaitena izenaren eta bakarrarenaren tartean ipiñi oi dugu.

108.— Aditz-izenaren aldaskak. Aditz-izena aldaskatuz «participium, gerundium, supinum» eta abar atera oi ditugu. Adibidez:

                Izan-en, izan-era, izan-ekiko, izan-ekin, izanez.

                izate-ren, izate-ra, izate-ko, izate-z.

                izan-aren, izan-ari t.a.

                izate-aren, izate-ari, t.a.

                dan-aren, dan-ari, t.a.

        «Supinum». Aratinik edo «ortzaz gora» dagona esan nai du. Izkerazaleek ez dabiltz erara zergatik esana dan. Bear ba'da, alperra, agorra, aldaska bat baizik ez duna. Toki-aldaskak ditu (nondik eta nora) -tik, -ro. Gizaki emaztekiek «a deambulatum eo» diote: «egurastera noa», ez deambulatam emazteak; «deambulatu venio» «egurastetik nator», biek ori ere. Gure aditz-izenak arau arauz ematen ditu guziak. Gerundium eta participium erabat aldaskatzen dira, ta «supinum» azken orren bakoiztarra dirudi.

ERDERAZKO IZEN-MAILLAK: categorías del nombre o casos latinos.

109.— Izen-iokuaren aldaskak, baste zenbait izkuntzetan bezala saikatzeko, einetan edo mailletan ipiñiko ditugu.

110.— Izan-aditzarena edo izendatzekoa: «nominativo».

        Euskeraz bitarakoa da: -k gabea ta -k duna; bestela esan: 1.) izan-aditzarena ta izan-idekoena: del verbo sustantivo y sustantivoides. Adibidez: ni naiz, ni noa, ni nator; 2.) -k duna edo edun-aditzarena: del verbo posesivo. Adi bidez: nik dut, nik dakit, nik daramat. Erderaz onela esan dezakegu; lenbizikoa sujeto siente (de ser) eta bigarrena sujeto posevente.

OARKIZUNAK. 1.) Izan aditzari ta onen idekoeri zenbait egotzi (atribuir) dezaiekegu. Zerbait orri egozkizun (atributo) deritzogu, ta izan'enaren maillean ipiñi oi dugu. Adibidez: aurra lodi dago. Esaera ontan «lodi» egozkizun da.

2.) Mailla ontan sartu diteke deitzekoa edo vocativo. Adibidez ator, mutil, zatozte, gizonak, entzun, gurasoak.

        Izan maillako aldaskak auek dira:

                1.) -ak gabea        batena: -a.

                                zenbaitena . -ák.

                2.) -k duna        batena: -ák

                                zenbaitena: -ék.

111.— Iatorriarena: «genitivo o de origen natural, no local» (ser de... no proceder de...). Au ere bitarakoa da euskeraz; 1.) norbait-ena naiz zerbaitena. Adibidez: gizonaren, etxearen; 2.) nongo ta noizkoa (de lugar fijo y tiempo). Adibidez: emengo, oraingo, etxeko, atzoko.

        Iatorri-maillako aldaskak auek dira:

                1.) Norbaitena naiz zerbaitena

                                batena: -aren

                                zenbaitena: -en

                2.) Nongo ta noizkoa

                                batena: -go, -ko

                                zenbaitena: -étako.

112.— Artu emanekoa: dativo receptivo. Zazpitara da. Geienez mailla ontan iru eman oi dira, ta beste laurak edun'enerako utzi; baiñan onek ez baitu euskeraz aldaskarik (mugatzekoa ezik) emen sartuko ditugu guziak

        Norbaiti dagokiona        bakarrarena        zenbaitena

                                -ri                -éri

        Norbaitentzat dana        -rentzat        -entzat

        Norbaitekiko                -rekiko                -ékiko

        Norbaitengana dana        -rengana        -éngana

                                -ganantz

                                -ganaiño

        Norainokoa                -raiño                -étaraiño

OARKIZUN. Aldaska oriek erauntsi bekiez gizon'i ta etxe'ri. Izenak norbait dioenean -gan aldaska ezarri bear zaio; zerbait dionean, ez.

113.— Edun'ena edo zer-galdekoa: del verbo posesivo: inquirido o acusativo.

        Edun aditzak eta -k'rekin iokatzen diran aditz guziek zer-galdezko bat ba-dute. Adibidez: Kepa'k bi ogi dakartzi. Zer dakar Kepa'k galdegin ezkero, ogi erantzun bear. Ogi itza da zer-galdezko edo billaki zun. Zenbait aldiz nor ere galdegin oi da. Patxi'k nor io du? — Txomin io du. Nor eta Txomin aldaska gabe daude, baiñan errez bereizten ditugit izan'en maillako edo izendatzeko artatik.

        Izan'ena ta edun'ena dira maillarik iatorrenak, zuzenezko mailleko «casu directi» zerizkiotenak. Orietan izan-izenak beren einean geldi oi dira; baiña beste guzietan izen-lagun biurtzen dira. Adibidez: nire, niri, niregana, t.t. ez dute berennez ezer adierazten, beste itzi alboratu gabe; ots, ekarri niri, atoz gurera, betor niregana.

        Maila ontako aldaskak:

                        a) aldakorra, esaterako, Txomin, ogi

                        b) bakarrarena -a

                        c) zenbaitena -ák

114.— Aldegitekoa: ablativo proprio o de punto de partida. Bitara da:

        1.) Zerbaitetatik aldegitean:

                        etxetik irten

                        basoetatik etorri.

        2.) Norbaitengandik aldegitean:

                        arengandik igesegin

                        arengandik igesegin.

        OARKIZUN.— Zenbait izkuntzetan, iatorriarena: genitivo ta aldegitekoa: ablativo nasi egin oi dituzte, zerbait ikuskizun bai ere dute-ta. Adibidez: «Unde es tu?»: nondik aiz i?: nongo aiz i? Grekoek dativo'ren bidez eman oi zuten ablativo ere «dare et auferre» eman eta kendu elkartuz.

115.— Egonekoa: ablativo fijo o de permanencia en el lugar. Bitara da:

        1.) Zerbaitetan dionean:

                        etxean dago gizona;

                        basoetan dagoz gizonak.

        2.) Norbaitengan dionean:

                        amarengan dago aurra;

                        gizonengan dagoz aupideak.

116.— Nolazkoa: ablativo instrumental o modal. Aldaska bakarra du: -z. Adibidez: eskuz, makilaz, oiñez.

117.— Lagungiña: sociativo o de compañia: -kin, -gaz

                        gizonarekin, gizonekin,

                        gizonagaz, gizonagaz.