L I T E R A T U R   A L D I Z K A R I E N
G O R D A I L U A

 

 
 

                   - Literatur Aldizkarien Gordailua
                   - Euzko-Gogoa aldizkaria
                   - Ale honen aurkibidea

                   - Ale honi buruzkoak (azalaren irudia eta fitxa)

Aurreko artikulua— Euzko-Gogoa
(1957 gko. ilbeltza-otsaila) —Hurrengo artikulua




 

 

—Itz-Lauz—

 

Euskerari ekin bearrez

 

Etxaide'tar Jon

 

Etxaide'tar Jonek egiña

 

Nerebiziko gogo ta ames guzia, euskera, berari dagokion arnas ta kemenez jaztea izan oi-da, ta nik zenbaki ontan izaki ta urrengoetan ekin nai nioken lanak ere elburu berbera dauka: euskeraren izate berexia irakurlearen begi-begitan jartzea iñolare egosi nai ba'leza. Ontarakoxe biderik egokiena, euskal-izateari, euskal-gogoari dagozkion esan berexiak biltzea izaki; gure baserritarren gogamen sakonean murgiltzea, aien izatearekin gureak bat egitea. Gure mendietako garoak darioten euskal-edari eztitsuan ase ditzagun eztarri egarrituok; beroiek darioten usai liluragarria egoaize indartsuak eda beza kalezkale ta uriz-uri. Orain menditik uri atetaraño lotsakor datorkigun usai guri auxe, noizpait oiartzunaren gixa indarberriturik biurtuko al-da mendiz-mendi!

        Alabaña, uri aundi batean sorturik eta azirik naizen onek nekez eman lizaizukete erriaren aboz zuzen jasoriko esakera berexirik. Batzubatzu neronek baserritarrai zuzenik jasoak dituzu mendiz-mendi na billelarik, bano geienak gure idazle iaioetan bilduak. Auek izan dira nere irakasle ta zureak ere ala izango al-dira!

        Beraz, burua agertu orduko ba'nijoakizu, irakurle. Ez natzaizu aurrerantzean ni mintzatuko, gure irakasle aundiak baizik. Nik biltze lana, berexte lana besterik eztet egin.

        Jan zazu gogoz ondorengo lerrotan eta ondo egosi jandakuok. Etorki garbikoak, gorenekoak dituzu emen jartzen diran oro. Ase zaitez, beraz, gaitzik egiteko bildurrik gabe ta... On dizaizula

 

        «ZAPARRADAK ETA» Euskalzaleen atsegiñerako Zamarripa abadeak egindako lan alayak. Bilbo'n, Emeterio Verdes'en irarkolan, Correo kalean, 9garren etxean, 1926'garren urtean. 187 orrialde. (Bizkaieraz.)

        1). Au, liburu au ezta iñori negar eragiteko. Este libro que aquí os presento, no pretende amargar a nadie.

        2). Ba'nenkian, oyan eukiko eztozuna! Era de suponer que no lo tendrías en la cama

        3). Baña, alperrik, antza. Mas parece ser que inutilmente.

        4). Esalegea. Refrán.

        5). Ta mediku ona sekula ba'da! Uno de los mejores médicos sin duda!

        6) Gauzea estu egoan Don Purdentzio'rentzat. La situación se presentaba apurada para 'Don Prudencio.

        7). Erriaren lepotik jan. Chupar a cuenta del pueblo.

        8). Albaitera ona gero, iñor ba'da! Uno de los mejores veterinarios sin duda.

        9. Beñolako. Aquellos de la vez pasada.

        10). Oraintsurengo. Para ahora. Beñolako amar ogerlekotxuak oraintsurengo eskatu neuntsuzan...

        11). Ai nire galdua! Soy perdido

        12). Aurrera etorriak. Atrevidos.

        13). An-or-emenetan. Por todas partes.

        14). Zer ikusten datozan. Zer ikustera datozen.

        15). Gogait eragiteko bestean. En trance de enojarse

        16). Esanago ta pozago. Cuanto más se diga más a gusto.

        17). Goiak eta beak jo. Enojarse, sulfurarse.

        18). Errazoia daukala-ta nago neu. Estoy convencido de que le asiste la razón.

        19) Bera be, ezetorren esku utsean. Tampoco él venía con las manos vacías.

        20). Agindua bat eta emona bi. Una cosa es prometer y otra dar.

        21) Zelan deritxo mutillari? Como se llama el muchacho?

        22). Oker ezpa'nago, Don Purdentzio'k esana dakit, berorrek gura izan ezkero, eztaukala Donosti'ra ez-eze Bilbo'ra be eharri eziñik. Si no estoy equivocado, me he enterado Por Don Prudencio. que si Vd. lo desea le puede traer no solamente hasta. San Sebastián sino hasta Bilbao.

        23). Esate baterako. Por ejemplo.

        24). Mutilla zan bera orretan. Tenía habilidad en eso.

        25). Onek, lagun onek uste bako oker-etorri bet ixen deu-te. (uste gabeko oker-etorri bat izan du-ta). Pues, éste buen amigo ha tenido un percance inesperado

        26.) Zuk urte bian itxaro deustazu ta eztaukazu beste arte batean itxaron eziñik. Ya que me has esperado durante dos años me puedes ssperar durante un año más.

        27). Esanak esan. Atente a lo dicho.

        28). Bestelango «bañak» daukazak eure lapikorako. De otros pretestos te vales para tí mismo.

        29). Et, et!... Que es eso! Mucho cuidado!

        30) Artuten etorri. Artzera etorri.

        31). Zarrarren (Zarra izanarren). A pesar de ser viejo.

        32). Mutilla ederra iñon ederrik ba'da. El muchacho destaca por su hermosura.

        33). Gizon onen berritsua! Que hombre más charlatán!

        34). Begiak beteko mutilla. Muchacho que agrada plenamente.

        35). Naikoa da barriketarik. Basta de palabras.

        36). Gora andiko. De gran importancia.

        37). Lurmenduta. Estupefacto.

        38). Ba'daukat gezurretan! Tengo propensión a la mentira.

        39). Egon dago. Estar es lo que suele hacer.

 

        LAMIAK EUSKALERRIAN. R. M. Azkue'ren lana. Bilbo'n, 1927. Eusko Argitaldaria, Banco de España 3. 29 onialde. (Bizkaieraz.)

 

        40). Aldeaurrez. De antemano.

        41). Firrin-firrin. Onomatopeya que denota suavidad y finura en una acción.

        42). Farran-ferran. Onomatopeya que denota una acción burda o torpemente realizada. Ej.: Bertze arratsetan firrin-firrin aritzen intzan (iruten), gaur farran-farran ari iz.

        43). Gordebide. Medio de defensa.

        44). Arakoak. (An gertatzen ziranak.) Las cosas que allí acontecían. Arakoak jakin arazo eutsazan prailleari. Le relató al fraile las cosas que allí acontecían.

        45). Ainbatean. Conformes. Ontan guziak daude ainbatean. En esto todos están de común acuerdo.

        46). Indarretan ba'eukan, Indarretan! Que fuerza la suya!

        47). ...ta kontuak atara! Échale migas! Calcula! Urkusu'n gora Garamendi'ra burdia lepoan eroaten euan ta kontuak atara! Remontando Urkusu solía llevar el carro sobre la espalda, conque calcula

        48). Kolkoan sartuta aurrera yoan gure Txilibistro. Evita la flexión auxiliar (zan) dotando de gracía y maestría a la frase.

        49). Ikusi dezazutenean. Forma real aunque ya arcaica equivalente al ikusten dezutenean actual.

 

        AN EMENKA BILDUAK.

 

        50). Esnea batu. Ordeñar. (Tori nire edontzia. Zaitegi.)

        51). Agoa. Gusto, sabor. Zer ote zuten gure ziza aiek, kalekume xangoxuri, beiñere ez'eko usai ta agoa aurkitu iela aieri? (Gure zizak. Orixe)

        52). Naiago dio. Prefiere. Baño aiton zarrak naiago dio su ondoko epelari. Mas el abuelo prefiere el bienestar del llar. (Negu-min. Muxika'tar Emiliano.)

        53). Arakotu. Destinar. Alargun seme bakarra arakotu da. El hijo único de la viuda ha sido destinado allí. (Orio'ko umezurtza. Loidi'tar Paben.)

        54). Urrats luze zetorren. Vería a grandes pasos. (Eusko artzaiarena. Zaitegi'tar Yokin.)

        55). Aier au. Te hecha de menos. (Ontziska ta ekaitza. Onaindia'tar Yakoba.)

        56). Sabel naroak. Fecundas, refiriéndose a la fecundidad maternal. (Jentillen emakumeak. J. Agerre.)

        57). Zanak emon. Presentir, sospechar, tener la corazonada. Zabala'renak zirala zanak emon eutsan. Tuvo el presentimiento que eran de Zabala. (Euskalegunetako itzaldiak. Eguzkitza.)

        57). Buru eretxia. Creído de si mismo. Ain dago buru eretxia. (Euskalegunetako itzaldiak. Zabala.)

        58) Gerora. En adelante. Gerora, astoak zaldia zamari. (Euskalegunetako itzaldiak. Zabala.)

        59.) Aste buru zurian. En plena semana. Puede usarse igualmente con urte, uda, negu, etc.

        60). Ez dut oetan luze ari nai. No quiero prolongarme en estos menesteres. (Euskalegunetako itzaldiak. Orixe.)

        61). Burutik egin zaizu? Te has vuelto loca? M. Lekuona. Gerrateko nere amabi kantak.)

        62). Joera txarrean. En mal estado, en situación apurada, angustiosa. Gurutzea bizkarrean, oso joera txarrean. (M. Lekuona. Gerrateko nere amabi kantak.)

        63). Ba'da artalde ederrik. Hay abundancia de hermosos rebaños. Eskualdunak. Xabier Gazteitz.)

        64.) Indarra zuzenaren alde. La fuerza por la justicia. (Eskualdunak. X. Gazteitz.)

        65). Halako latz eta herabe batek hartua nago. Estoy dominado por cierta aprensión y timidez. Pierre Lafitte aphezak eskualzain sartzeko eman zuen itzaldia.)

        66). Hainitz behar dautazue barkatu, hainitz egin baitut bekatu. Mucho debeis de perdonarme ya que he pecado grandemente. (Pierre Lafitte aphezak.)

        67). Oraindik orain. Hace poco, reciente. Oraindik orain andrea il ta negarrik ez uan. (Andre Mariaren Egutegia. 1950.)

        68). Aizeak astintzen. Revolviendo. (Gipuzkoa'n.)

        69. Ganbara. Cerebro, en sentido irónico. Ganbara orretan etzaik ezer jaiotzen.

        70). Esanalakoak. — Toda serie de disparates que se pueden proferir.

        71). Bere buruaz hartua. Creído de sí mismo. (Ibarrarte. Koblak.)

        72) Abetu. Apoyar, de «abe» viga. Ezin dut besoa iaso baldin bertzean abetzen ezpa'dut.

        73). Aur okin ezin burutu. Sin poder soportar a estos niños.

        74). Ezin entzun batean dirade. No pueden llegar a un acuerdo.

        75). Ba'dire batzu, bertzean egiteak onestera baño gaitzestera ekarriagoak. Hay algunos más dados a desaprobar las acciones ajenas que a aprobarlas.

        76). Iduri gabeko gizona. Hombre sin fuste.

        77). Ez du iñon ere egon arrerik. Lekuz edo lanaz aldakorra danari esan oi zaio Naparroa'n.

        78.) Zazpi azal kopetan. Aplícase al individuo cínico.

        79) Bixtak eraman ala. Tanto como se pueda abarcar con la vista.

        80) Itxurari ez sekulan fida. No fiarse de las apariencias.

        81). Ez dauka gogoan galdua. No está olvidado.

        82). Langilleai kaso artu. Atiende a los obreros.

        83). Nork bere idurikoa berexten. Cada cual elige a su semejante.

        84). Biziaz etsitua. Desesperado de la vida.

        85). Eguzki berritan. Al amanecer. (Iganderoko Berriona. Iruretagoiena'tar Yon.)

        86) Zeuk enozu seme ta eztautzut lotsarik zor. No soy hijo tuvo y por lo tanto no te debo respeto. (Ipuñak. Oskar Wilde. Altuna'k euskeratua.)

        87. Nik etzaitut ama. Yo no te reconozco por madre. Ipuñak. Oskar Wilde-Altuna.)

        88). Egia egiari zor. La verdad se debe a la verdad. (Pierre Lafitte. Eskualdunen Loretegia.)

        89). Ba'duzu esku nahi duzunaren egiteko. Tienes potestad para obrar como quieras.

        90.) Amonak ari dizu errosarioa. La abuela está retando el rosario.

        91. Eperrak eman dizu goizeko doñua. La perdiz ha dado comienzo a su canto matinal. (Alustitza'k Egan.)

        92). Xoxoak goizero saio-legea. El tordo acostumbra a cantar todas las mañanas. (Alustitza'k, Egan.)

        93). Lastoak dagoneko ba'dizu burua. La paja ha formado ya su espiga. (Alustitza'k, Egan.)

        94). Barne-burruka gogorrean murgildua. Sumido en acerba lucha interior. (I'tar A'k, Eusko-Gogoa'n).

        95). Euskeraren bera bear samiña. El amargo declinar del euskera. (I'tar A.'k, Eusko-Gogoa'n).

        96). Ba'duk zozkoa, ba'duk giarra. Demuestras tener empuje y nervio. (I'tar A'k, Eusko-Gogoa'n).

        97). Euskel-arloan buru-belarri ari gaituzunoi. A nosotros que en cuerpo y alma estamos consagrados al euskera. (I'tar A'k, EuskoGogoa'n).

        98). Egur oneko ezpal zaitugu. Eres astilla de buen madero; es decir, has heredado las buenas cualidades de tu antecesor.

        99). Ibilli-nabillala. Andando. (Abarrak, Kiriniño.)

        100). Barriketa gitxi jo niri. No me vengas con pamplinas. (Abarrak, Kirikiño.)

        101. Biok beste biri. Nosotros dos contra otros dos. (Berrobi'n entzuna.)

        102). Latzak ikusi. Pasar las de Caín. (Gaztelu'n entzuna.)

        103. Pernando etzan ixilik egon zalia. Pernando no era de los que gustaba permanecer en silencio. (Txirrita'k Pernando Amezketarrari jarritako bertsotan.)

        104. Belaunaldi. Generación.

        105). Larrutu. Clavar, timar. (Dafaila, astoa ta makila, Gure Herria, 1924.)

        106). Jainkoak daki zonbat luzaz. Dios sabe por cuanto tiempo. (Id. id.).

        107). Joaki? Le dice un individuo que está sentado a la vera del camino a otro que pasa de largo. De marcha? Y éste le contesta a su vez: Bai ta zu egoki? Si, tu en cambio sentado. (Ene adiskide batek Etxalar'en entzuna.)

        108). Zera. Tú, en Gipuzkoa. En casos como: Itzali zazu argi ori, zera! Atera baxo-erdi bat, zera!

        109). Datorren illaren 28'an joango gera, igandearekin. Iremos el 28 del próximo més que cae en domingo. Naparro-Lapurditan esan oi-da.)

        110). Gaiztakideak. Cómplices. (Erronkari'n.)

        111. Zuek orain ere lengo lepotik burua. Vosotros continuais siendo lo que erais. (Errazkin'go artzai bati entzuna.)

        112). Bere buruaren jabe eztan erria ezta esku jabe. Ain xalo ta egoki itzuli zigun gure Orixe'k: «Sin personalidad nacional no hay derechos nacionales».

        113.) Alderen-alde. De parte a parte. Orixe'k erabilli oi du.

        114). Barrasta-barrasta. Hacer un trabajo de cualquier manera. (Erronkari'n).

        115). Begia itxeki. Atender. (Erronkari'n).

        116). Begitan artu. Tomarle fila a uno.

        117. Begiko. Predilecto. Tiene que ir pospuesto al sostantivo pues en caso contrario su sentido figurado se transforma en el sentido real de la palabra. Así, adiskide begiko(a), y no begiko adiskide.

        118). Belaun egin, Doblarse. (Bizkaya'n.)

        119. Ez irakin bai irakin. A punto de hervir. (Bizkai-Gipuzkotan.)

        120). Gaiztoz ari. Obrar de mala fé.

        121. Gizon legetan esaten diat. Te lo digo formalmente, con sinceridad. (Erronkari'ko esakera gipuzkeraz jarrita.)

        122). Arrek ba'du bai aize. Aquél si que tiene pretensiones. (Erronkari'ko esakera gipuzkerara orraztua.)

        123). Lau atzez. Al galope. (Erronkari'n.)

        124). Ler edo zaparta. Cueste lo que cueste. Lit. reventar o estallar. (Erronkari' n.)

        125. Logaleak gorritu. Caerse de sueño. (Erronkari'n.)

        126). Orai-geroka. Alternativamente. (Erronkari'n.)

        127. Urak bide eginen du. Transcurrirá mucho tiempo. (Erronkarin.)

        128. Zoin lehen. A porfía. (Erronkari'n. Ibar ontako esanok Azkue jaunaren Dialecto Roncalés deritzan liburutik atera ditugu.)

        129. Aldez aurretik. De antemano.

        130). Igartzen diot. Lo entiendo. (J. M. Barandiaran apaiz iaunari ikasia.)

        131). Belaunez-belaun. De generación en generación.

        132. An-or-emenka. Esparcido, por doquier. Ijieni Arburua Etxalartarrari entzuna.

        133). Orrek ez daki jainko txikien berri. Ese no sabe por donde se anda.

 



Literatur Aldizkarien Gordailua Susa argitaletxearen egitasmoa da.