|
—Itz-Lauz—
Menditarrak
Iru zatitan
Otea
Otea'k egin ikusgarria
NORTZUEK ZER
ARTZAINAK
ILLEGORRI.— Artzain zaharra.
BEGIBELTZ.— Artzain zaharra, hau ere. Aren auzoa.
MAIALEN.— Begibeltz artzainaren alaba: 16 urte.
IAKES.— Artzain gaztea. 24 urte. Maialen-en senargaia.
FRAIDEAK
ANAI MATTIN.— Sukaldari. Fraide potolo bat.
AITA XABIER.— Olerkari gaztea.
AITA PELLO.— Gipuzkoarra.
AITA BEÑAT.— Lapurditarra.
AITA NAGUSI.— Gizon argi ta saindua.
AITA ENEKO.— Dantzari.
AITA IKER.— Kantari.
AITA JOANES.— Albokaria.
MARI-GAIZTO.— Euskalerri-ko Sorgin zahar odol-zalea.
OARRA.— Ikusgarri huntan ageri direnak oro errikoiak bai dire, h batzu eman behar izan ditugu, tarteka. Naiz-eta bertze zonbait ken. Belarriaren eskeari diogu so-egin. Ez ortografari. Miatzaile ta uts-ketari zorrotzenek ere... barkatuko al naute.
Lehen zatia
I - AGERRALDIA
Mendi mendian, bi artzain-xola: Ezker eskuin, elgarri buruz-buru.
Eskuinekoan, «BEGIBELTZ» artzain zaharra bizi. Bere alaba Maialen-ekin. Eta ezkerrekoan «ILLEGORRI» —artzain zaharra hau ere— bere zakurrarekin.
Bi xola oien atzean, arrizko orma bat duzu; gereta erdian duela. Orma orren gibeletik, larre-bidea heldu. Eta urrun, mendiak ageri.
Uda duzu, eta arratsaldea. «ILLEGORRI» bere xola aintzinean jarririk, galtz-egiten ari.
Illegorri:
Artzaina naiz, artzaina.
Huna emen, mendi gaina...!
Neguko badut etxea
Ta an zortzi aur eta andrea...
Udan, aldiz, emen nago
Edoieri urbilago
Ardiekin mendietan.
Jan ta, lo ta, gogoketan.
Badut zakur, badut ardi
Badut xola, gazna t'ogi.
Osasunetik naikoa
Bakea... ukanen nuke
Ez ba nu ortxet... auzoa.
Zital gaizto basurdea,
Azeri bihotz-gabea
Iduri zako, mendi mendian
Dela nausi ta jabea
Odol gaiztoko urde zikina,
Elezuri gezurtia.
Laguna ba du «nor naiz ni» eta
Buruz buru beldurtia.
Nik besoetan ez ba nu indar,
Ez ba ninduen azkarra,
Xola barnean ez ba nu xispa
Ta ate ondoan zakurra
Gauaz etorri ta utziko nindun
Zokoan, or, ila emana.
Beleak, gero, multxuan eldu,
Atzeman zezaten jana.
I or aiz? Emen natxeok.
Ator, ez ba duk beldurra.
Emen atzemanen gaituk
Biok: bai ni, ta bai zakurra.
(Aditu izan ba lu bezelaxe, Otxo asiko da xola barnetik errotua saingaka.)
II - AGERRALDIA
Illegorri, Maialen eta Begibeltz
Irrintzina.— (Urrundik) Ay, ay, ay, ay, ay, ay... I-lle-go-rrin ardi-ak Be-gi-beltz-en so-rho-e-tan...!!!
(Irrintzina asi ordu, Maialen bere xolatik atera eta bideraino urbildua da, ongi aditzeko.)
Maialen.— (Bidetik) Aita!
Begibeltz.— (Xola barnetik) Ze-uzu?
Maialen.— Zato.
Begibeltz.— Zer dun?
Maialen.— Irrintzina.
Begibeltz.— Irrintzina?
Maialen.— Bai! Ixo! Eginen du berriz...
Begibeltz.— (Xolatik ateratuz) Iakes-en irrintzinak laister aditzen tuzu zuk. Aditzen edo...
Irrintzina.— (berriz) I-Ile-go-rrin ar-tal-de-a zu-en sorho-e-tan...
Maialen.— Aitu-zu, aita?
Begibeltz.— Adi-araziko diot nik, bertze norbaiti ere. (Illegorriri urbiltzen zaio) Errak Illegorri, aditu duk irrintzina?
Illegorri.— Nik ez diat aditzen.
Begibeltz.— Ez duk aditzen? Gure urratsak aditzen-tuk ba, gauaz.
Illegorri.— Ardienak ez, ordia. Etzekiat nun ibilki diren.
Begibeltz.— Gure sorhoetan, orain ere. Ez duk irrintzina entzun?
Illegorri.— (Trufaka) Zuen bazkak gizenagoak bai dire. Ola errana omen diok norbaiti...
Begibeltz.— (Asarre) Errak Illegorri. Ez nauk egun guziz gauza bera erraiten ibilliko.
Illegorri.— (sutan) Ez eta ni ere gauza bera entzuten egongo.
Begibeltz.— Ire ardiak gure sorhoetan bai dituk...
Illegorri.— Eta ire beorrak nun ibilliak ituen atzo? Gure bazkalurretan.
Begibeltz.— Jaiki ta abiatzen ez ba aiz...
Illegorri.— Zer?
Begibeltz.— Aterako dizkiat nik laister ire ardiak gure sorhoetarik.
Illegorri.— Nora oa?
Begibeltz.— Nere lurretarat.
Illegorri.— Nere ardiketarat?
Maialen.— (Bien artean bere besoak zabaldurik) Zer ari zaizte orain ere? Aita, otoi!
Illegorri.— Ire alabagatik ez ba litz...
Begibeltz.— (Bere alabari) Oa barnerat
Maialen.— Ez. Ementxe da nere lekua. Zuen artean. Neregatik ez ba litz, gorrituak zenituzten zuek, aspaldi, emengo lurrak odolez.
Mendi mendian artzain bi
Bi artzain, mendi mendian
T'ola ibilli bear zaizte
Griña bizi ta borrokan
Batean ardiak dire
Bertzean, berriz, beorra...
Egunaz erra nagusi
Gauaz elgarren beldurra
Beti ba-uzute aitzekiren bat
Potoka ez bada, zakurra.
(Arrenka) Otoi, Illegorri, joan zaite ardiketarat. Biar gure beorrak zuen larretan sartuko ba lire, nik urrunaraziko ditut andik makillaka.
Illegorri.— Aterako ditut neronek, zuen bearrik gabe (Begibeltz-i) Zer intzen i? Nere beldur? Ta argatik emana duk ire alaba gure artean?
Begibeltz.— Ago ixilik! Berotzen asia nauk-eta.
Illegorri.— Bego. Gero ere, ukanen diagu astia. Gaki nauk ardiketarat. Zuen bazkak ez bai lioteke gure ardieri on eginen. (Xispa artzen du bizkarrean) Bainan adizak ongi, Begibeltz urrengoan, asarratzen ba gaituk, e-tzakala ire alaba gure artean eman. Mendia gizonendako duk, ez neskentzat.
Begibeltz.— Zer duk? Au nerekin emen ikusita, bekaizkeria?
Illegorri.— Bekaizkeria? Ez nauk alaba-bearretan. Zortzi aur utziak dizkiat amakin, behere ortan. Mendian aixeago dituk gizonak bakarrik. Laneko ta... bertze zernaitako ere.
Begibeltz.— Zer duk. Mehatsua?
Illegorri.— Ar-tzak nahi bezala. Ez nauk urrun izanen (Eta badoa).
III - AGERRALDIA
Aita-Alabak
Begibeltz.— Azeri zitala! Ez dituk galtzadun guziak gizon.
Maialen.— Zer du, egun ere?
Begibeltz.— Bekaizkeria! Gure usaina artu ordu, bekaizkeria nausitzen. Gizon zirtzil orri.
Maialen.— Gu ere... ez bai gera aingeru sortuak!
Begibeltz.— Beharrik. Aingeruak begoz Zeruko. Mendiko, obe ditun gizonak.
Maialen.— Gizonak? Zertako ekartzen nauzu ba ni, alaba bakarra, mendirat? Lau seme etxean utzita.
Begibeltz.— Zertako? (ukitua bezela): Ez dakit nik. Amek izaten dute... alako zer berezi bat sementzat. Aitari aldiz... utzi alaba bere alboan (artzen du bizkarrean xispa).
Maialen.— (Izitua) Nora zoaz, aita?
Begibeltz.— Gure mugak zaintzerat.
Maialen.— Zaude emen. Berak bilduko ditu, bere ardiak.
Begibeltz.— Laisterrago eginen baitu lana, ni ba nau ondoan.
Maialen.— Otoi, aita, beldur naiz.
Begibeltz.— Beldur? Zeri beldur? Orri beldur? (badoa).
IV - AGERRALDIA
Maialen bakarrik
Maialen (erran-kantuz)
Nun da mendiko bakea?
Nun dut ama, nun etxea?
Mendi mendian artzain bi
Begibeltz eta Illegorri
Bi xola ta bakargoa!
Erra nausi, gorrotoa.
Etzekiat, Illegorri,
Gizon aizen edo otsoa.
(Illegorri-n zakurra asiko da, xola barnetik, Maialen-i saingaka)
Maialen.— (Zakurrari) Ari adi, ari adi leher egin arte. Ekarriko diat nik laguna. (Bere zolan sartu, ta badakar besoetan ardi-zakurkume bat) Au aunditzean, ikusiko duk. Ibili bearko aiz dantzan. I ta, ire ardiak eta, ire jabea. Nik zorroztuko bai diozkat uni ortzak. (Bere zakurrari, gero): Zer duk, ezin egon? Kukusuak nausitu? (Yartzen da): Janen aute i, kukusuek. Una batto emen, buztan azpian. Atzeman diat. Leher adi, ustela. (Eztiki gero): Errak Tturko gaixoa, nun duk ik naiago. Udan emen, leku basa untan; edo neguz, etxeko supazterrean. Ik etxean utzia duk ama, eta nik ere bai. Ago geldi erroa! Kukusu izigarri bat ba duk orai ere beharri ondoan...
(Urrundik eldu, aditu bitez ezkilak. Maialen, heieri so):
To, Fraideak!... laneko iluntzea? Aita Xabier, ezkila jotzen...! Aita Xabier!... (Gelditzen da gogoketan. Gero berriz) Ori! Kukusua nere belaunetarat... Ago geldi, Turko! Urde zikina. Bear diat atzeman... Emen duk... Ago geldi...
(Kampoan, adituko dire bi tiro. Maialen, golpez jaiki ta arritua) (erran-kantuz):
Nor da hila? Nor iltzale?...
Beldur naiz joateko galde
Hiltzale-alaba ote naiz
Edo naiz aitarik gabe
(Biderat urbildu eta andik):
Maialen.— Aita!... Aita!...
Iakes.— (Barrendik) Maialen! Beazu...!
Maialen.— Ze-uzu?... Ez dut begiratu nahi...
Iakes.— Beazu... Erbia
V - AGERRALDIA
Maialen eta Iakes
Iakes.— (erbia eskuan) Ukizu Maialen, bero-beroa da.
Maialen.— Odolak ez dit atsegin egiten.
Iakes.— Ukizu, neska.
Maialen.— Ezetz.
Iakes.— Ze-uzu? Ilargiaren beherapenak ez on-egiten?
Maialen.— Zure irrintzina entzun geroztik, ez da emen bakerik.
Iakes.— Ze bear nuen? Ixildu?
Maialen.— Aita ta Illegorri mendiratuak dire biak, elgarren ondotik, xispa bizkarrean zutela.
Iakes.— Zaharren espantuak. Igorri-tzazu edoi beltz oiek burutik. Eta adi zazu ongi, aur basa: Zuen aitakin izana naiz atzo. Erran nion: dembora aintzina doala ta, ni ere mendian bakarrik eta... bearko dugula guk ere zerbeit pentsatu. Bakizu zer iardetsi zidan? Seme bat bezelaxe artuko ninduela. Ta gure gogoa hola ba da... lenbailen egiteko.
Maialen.— Lenbailen?
Iakes.— Ze ba.
Maialen.— Aurrak izaki oino ta... zu, berriz, lehen bezin latza ta zakarra.
Iakes.— Ze-ai-ze? Gibelka? Erran garbi! Ez ninduzun lehendik ezautzen? Ze-ai-ze. Itza jan nahiz? Mintza.
Maialen.— Bearturik ez. Galde bear ba duzu, galde. Ez bortxa.
Iakes.— Itza emana dautazu, aspaldi.
Maialen.— Ez noizko.
Iakes.— Noizpaiteko. Ta jakizu ongi: Iakes-ek etzaituela sekulan bertze nioren besoetan utziko. Ta artaratuko ba nindukete, ez nindakela, ni ere, eskuak zarpan geldituko.
Maialen.— Ari, ari, zu ere, ni iziarazten. Ezker-eskuineko bi otso oiek ez bai naute naiko izitua. Maiteko ba ninduzuke, mendian zoin bakarrik bizi naizen ikusirik, goxatu ninduzuke eginen. Ez beldurtu.
Iakes.— (Eztiki) Odola bai zaut nausitzen. Maialen...
Maialen.— Ze-uzu?
Iakes.— Etzaitut, egundaino, sekulan ukitu...
Maialen.— Ez ta eginen ere.
Iakes.— Baina gure artaldeko ardi ederrenari, Maialen diot izena emana. Eta gauaz, ene xola barnean sartzen dut. Maialen! diot oyu eginen, zato urbilago... urbilago! Ta ola, hua fedekatzen, joaten zaizkit gauak.
Maialen.— Kontu! zure erbi orren odolari. Gorrituko-izkidazu zankoak.
Iakes.— Bart arratsean ere, ortxe nintzen...
Maialen.— Nun?
Iakes.— Zure xola ondoan.
Maialen.— Noiz?
Iakes.— Gauerdi punttan.
Maialen.— Bazen ilargirik?
Iakes.— Biotzean ekarki nuena. Ortxet iragan nuen, egonean egon, gau guzia. Ortxet, xola onddo-onddo-onddoan...
Maialen.— Ze behar zenuen?
Iakes.— Aditu.
Maialen.— Gauaz? Zer aditu?
Iakes.— Zure hatsa.
Maialen.— Nere hatsa?
Iakes.— Zure hatsa bai, zure hatsa (Urbiltzen zaio): Arek eztitzen baitu nere gosea, Maialen.
Maialen.— Zaude ixilik Iakes, izitzen nauzu.
Iakes.— Izitzen? Goseak izitzen nau ni. Ez aseak.
VI - AGERRALDIA
Maialen, Iakes eta Illegorri
Illegorri.— Gabon.
Iakes.— (Ilhunki) Bai zuri ere.
Illegorri.— Zer duk? Erbia?
Iakes.— Ola iduri.
Illegorri.— Aixe iltzen-tuxte batzuek, bertzen zakurrek altxatutako iziak.
Iakes.— Ez dut nik, erbi iltzeko, zure zakurren bearrik.
Illegorri.— E-tzekiat ba.
Iakes.— Ez dakienak obe luke ixilik egon.
Illegorri.— Batxe gizona, batxe... I bezelako gizon gazte ederra, ez likek ola kexatu bear. Irrintzina ere hola duk ik eder, luze, azkarra. Aspaldiko errana duk: salatarien irrin tzina baino azkarragorik ez omen.
Iakes.— Ze ibilki-ze zu emen. Borroka billa? Zure adinak atxikitzen nau geldi. Ez nere barneak.
Illegorri.— (trufaka) Pulliki gizona, pulliki... I bezelako muttiko pullit bati, e-litzaioke odola ola nagusitu bear.
Iakes.— (sutan) Joan zaite xola barnerat, Maialen.
Maialen.— Ez. Ez naiz joanen. Erroak bai zaizte zuek gizonok, erroak.
Iakes.— (berriz) Joan zaite xola barnerat, Maialen!
Maialen.— Bai, berdin, joanen naiz. Aski duzute elgar xeatze.
Iakes.— (Sutan) Ogeitamar urtez gazteago baldin ba zinduke...
Illegorri.— (Irriz) To, e-nindake, i bezala, neska baten aintzinean belauniko egonen. (Sartzen da bere xolan)
Maialen.— (Xolatik atera'a) Utzazu bere gisa, Iakes, adineko gizona baita.
Iakes.— (Sutan) Beharko utzi. Ezpainaiz ni atso zaharrekin borrokan ibiltzeko sortua. Orren zakurrak altxatu nere erbia?
Maialen.— Bakizu nori behar zenioken eman, erbi ori? Asma-zu.
Iakes.— Nori?
Maialen.— (Eztiki) Zure lagunik oberenari.
Iakes.— Aita Xabier-i? Gogotik. Bainan... ez dit artuko.
Maialen.— Zergatik?
Iakes.— Ez baitu aragirik iaten. Naikoa du arek, bere otoitz eta ametsekin.
Maialen.— Aita Xabier... Noiztik duzu lagun?
Iakes.— Aur denboratik. Biak artzain ginen. Hua goxoa izaki ta ni zakarra. Argati, nik uste, beti elgarretarat biltzen.
Maialen.— Oin goxoa da, beaz?
Iakes.— Goxoa? Ez da, mundu zabalean, bertze holako gizonik. Arek daki, arek, barnetik maitatzen.
Maialen.— Maitatzen?
Iakes.— Arek? Ez da, hua bezelako anairik.
Maialen.— Eta maitatzen ikasia ba zen ola, zertako sartu zen fraide?
Iakes.— Zertako?... Nolakoa zen ikusi ta, gure Jainkoak beretako bildu, nik uste. Guk ere ez-paititugu, onddo txarrenak berezten. (Urrunerat begira): To! Etxeak behar eta bideak ekarri. Orra nun eldu den, aldapa goitik, anai Mattinekin. Galdetuko diogu oraintxe: amodiorako sortua izaki ta, zergati bilakatu zuen bere burua fraide.
Maialen.— (Ikaratua): Ez, ez; ez galde, ez galde.
Iakes.— Ze-uzu?
Maialen.— Ez galde Iakes, otoi, ez galde.
Iakes.— Ze-uzu, gorri-gorri eginda?
Maialen.— Deus ez... Menditarra izaki neu ere-ta... aixe ahalkatzen (sartzen da bere xolan)
Iakes.— Etzaitela gorde Maialen, zaude emen!
(Gero, bakarrik):
Aur bitxiagorik munduan ote den...
Batzutan mendiko basurdea iduri
Ta bertzetan, berriz, ardi goxo xuri
Ez nuke jakinen, besoetan ba nu,
Bear nuen ito... edo muxukatu.
VII - AGERRALDIA
Iakes, Anai Mattin, Aita Xabier eta Illegorri.
Bi Fraideak, astapenean, barneti mintzatuko. Ageri gabe.
Anai Mattin:
Amatxo maitia! Akabo Aldapa!!
Biotza dut jautsi ta zalapartaka...
Kasu, Aita Xabier ortxet, erroitz ortan...
Emazu zangoa hemen, arri huntan.
Aita Xabier:
Ez kexa, anai Mattin. Fraile egin baino lehen
Artzaina ninduzun. Menditarra nintzen.
Iakes (sumatu bai ditu): Gordeko naiz emen, oiek eldu arte. (Gordetzen da)
Golpez ageriko, ta ikusiko naute.
Anai Mattin zaharrak! maite du erbia!
Pozik artuko du biarko afaria.
(Bi fraideak ageri bitez)
Anai Mattin (Leher egina):
Eldu gaituk noizpait... Au duk au aldapa
Izerditan nago. Nator arrastaka...
Norbaiten errana: «Gora zu, hiria!
Ta otsoendako dagola mendia»
Zahartzeak ere, ezpaitu gauz onik.
(A. Xabier-i begira):
Zer duzu zuk ola, hoin ilun ta ixilik?
Orain ere zerbeit izaki!
Mutikoa! bizi adi deskantsuan!
(aren beharrirat):
Bizkar artaraino bear naiz urbildu
Ta onddo batzuek, afaltzeko, bildu,
Arantzazu-ko Ama berezi emanik
Ezpaita... onddoa baino gauza oberik
Zu gelditu zaitez emen, artzainekin.
A. Xabier.— Jarraituko zaitut obe, Anai Mattin...
Anai Mattin.— Zertako? Onddoak bilduko ditut nik. Izitzen al zare mendian bakarrik?
A. Xabier.— Bakarrik ba nego, ez nindake beldur.
Iakes.— (gorde-lekutik) Laguna zait mintzo? Iduri zaut gezur.
A. Mattin.— Banoa. Yainkoak dagizula lagun.
A. Xabier.— (Debrua ibilki zaut inguruan, egun.)
Iakes.— (Debrua inguruan, Aita Xabier-i? Nere laguna dut ola mintzo ari?)
Illegorri.— (Xolatik ateratuz) Fraideak izaki? Eleketan segur. Adi Anai Mattin... Aita Xabier agur.
A. Mattin.— Zuri ere artzain.
A. Xabier.— Agur Illegorri.
Illegorri.— Mundu zabal ortan, ba da zerbait berri?
A. Mattin.— Erraiten dutenez, gerla urbil dago... Ez naiz beldur. Barnez bakean bai nago.
Illegorri.— Gerla? Azkenean aterako dute. Ta gure semeak eremanen-tuzte. Zertako ez bear munduan bakea?
A. Mattin.— Egia zuk duzu artzain, baina beha...
Auzoa auzoakin bizi ba da gerlan
Mundua e-tzaizu biziko bakean.
Illegorri.— Auzoakin? Gaitz da bakean bizitzen.
A. Mattin.— Artako munduan da gerla nausitzen.
Illegorri.— Beorrak izaki edo artaldea...
Mugak or bai dire, ak abo bakea.
A. Mattin.— Ardiekin-edo, naiz soldaduekin...
Errege ta artzainek... Gerla maite berdin
Iakes (gorde lekutik).— (Adizak basurde, ta ar-tzak iretako).
Illegorri.— (Illun) Gaur igande al da, predikuetako?
A. Mattin.— Ez legoke bear, egizko fraidea
Egia erraiteko... iganderi beha. (Anai Mattin badoa)
VIII - AGERRALDIA
Aita Xabier eta Iakes. Gero Maialen ageriko.
Iakes.— (Gorde-lekutik aterata) Ezautzen nauk?
A. Xabier.— Iakes! Nun intzen gordeta?
Iakes.— Obendun nauk. Argati naiz gorde.
A. Xabier.— (irriz) Obendun? Nor duk il?
Iakes.— Una! (erbia erakusten dio) Barka nazak. Artako aiz fraide.
A. Xabier.— Biotzgabea! Beingoz... barkatzen aut.
Iakes.— Penitentzia?
A. Xabier.— Besarkada haundi bat. Ator!
Iakes.— Ba orixe. Gogotik (Besarkatzen dute elgar)
A. Xabier.— Nun bizi aiz i, ezkergaitza?
Iakes.— Ta i, nun gorde aiz aspaldi huntan, aur zikoitza?
A. Xabier.— Banuen ba egun, ire bearra.
Iakes.— Zer duk?
A. Xabier.— (begiak lurrean) Illuna... Illuna ta, ez dakit nik, sekulan baino ire-bear aundiagoa.
Iakes.— Illuna? Txikitatik ola bizi aiz i: batean illun, bertzean alai, egun azkar, biar eri, beti kexu. Obe lukek ni bezin zakarra ta sonua ba intza. Errak lasai. Zer duk?
A. Xabier.— Beldur nauk, Iakes.
Iakes.— Xoratu aiz mutikoa? Nori ago beldur?
A. Xabier.— Ene buruari nauk beldur?
Iakes.— Ire buruari beldur? Ua duk-eta, ire lagunik oberena: ire burua.
A. Xabier.— Nere lagunik oberena, i aiz.
Iakes.— Ola ba duk, errak! Eldu den igandean, ba duk asti?
A. Xabier.— Zertako?
Iakes.— Pillotan lotzeko biak, gure aur-denboran bezala.
A. Xabier.— Ator gozaitarat! Ariko gaituk gero.
Iakes.— (Erbia erakutsiz) Una emen, gozari-ordaina! Eramak!
A. Xabier.— Emanen diok ik, obe, Aita Nagusiari.
Iakes.— Ze ba? Erbi hilari ere beldur? Agur, xoroa! Gaki nauk, ardien biltzerat! Igandean atera bearko-tuk izerdi onak! Ago azkarrean! (Badoa)
A. Xabier.— (Oyu) Iakes!
Iakes.— (itzulita) Zer duk?
A. Xabier.— (Begiak lurrean) Deusik ez... Joan adi.
Iakes.— Baina zer duk mutikoa? Piztu adi! (bat batean) Ago, atzemanen diat nik laguna (oyuka). Maialen! Maialen
A. Xabier.— Ago ixilik Iakes! otoi! ago ixilik!
Iakes.— Zer duk, orain ere?
A. Xabier.— (lotsaz) Deusik ez... Maialen bere lanetan duk... etzakala makurtu nigatik... joan adi! (Maialen ageriko da xolako atean)
Iakes.— Maialen, una emen aita Xabier; zuk ongi ezagutzen duzuna. Alegerazizu. Ekarri-iozu ardi-esne ta gazna. Ez ahantzi Maialen —ez ahantzi gero!— nere munduko lagunik oberena... hau dela! Nun dizkiat ene zakurrak? (lotzen da zakurreri deika) Emen zaizte? Goazen! Erran bezala, beaz? Agur gazteak! (Eta badoa. Maialen sartzen da bere xolan)
IX - AGERRALDIA
Aita Xabier eta Maialen
A. Xabier (bakarrik):
Nausitzen delarik mendian egoa
Aizeak ibilki airean ostoa,
Aizearen mutil, aizea dut jabe
Arek ibilki nau, neronek nai gabe.
Aize-egoarekin eldu den usoa
Egarritu baita, uretarat doa.
Nork erranen dio uso gaixoari
«Oa, edan gabe, Uso! Urrun adi!»
............................................................
Barka, Jauna, barka! Egoa dut nausi
Arek ibilki nau. Arek nau nahasi.
Bi lagun bai ditut: Xabier eta Zu.
Biendako leial ninduzun ta nauzu!...
(Maialen ageriko da, Kaikoa eskuan)
Maialen.— (basati) Ardi-esnea bear?
A. Xabier.— Kaikua bete? Itoko nauzu, aurra!
Maialen.— Edazu! Bada geio. Ardi-gaznarik nahi?
A. Xabier.— Milesker. Ez naiz gose.
Maialen.— Mamia ere badugu, erre-usainakin egina. Janen duzu?
A. Xabier.— (eztiki) Ez dut bearrik...
Maialen.— Pikuak bilduko dizkitzut arbolatik?
A. Xabier.— Etxeko guziak emanen dauzkidazu zuk.
Maialen.— Eta zuk ez artu. Zer zaitue? Mendiko jan-edariak izitzen?
A. Xabier.— Menditarra nauzu ni ere. Aurra nintzelarik, mendi hauetan ibilla. Zazpi urtekin fraidetu. Ta geroztik ere, ortxet mendian bizi.
Maialen.— Aita Xabier... Zu zinen, egun, ezkila-jotzen.
A. Xabier.— Ze ba? Ezautzen dituzu fraideen joerak?
Maialen.— Ardiak eta behorrak ere, hola ezautzen ditut nik. Beren joale-soinutik. (Fraidearen ondoan jarrita) Ezkilak jotzen dituzunean, nori egiten diozu dei?
A. Xabier.— Mendiko artzain deneri.
Maialen.— Neri ere bai?
A. Xabier.— Yainkoaren deia, zuri doakizu xuxen, xuxen.
Maialen.— Zure eskutik eldu zait?
A. Xabier.— (nahasia) Aurra... joan zaite zure lanetarat Illuna ere ez bai da urrun.
Maialen.— Ez nauzu nahi zure ondoan? Ardiak deisteko badut asti. Xolako lanak eginak ditut. (Gelditzen da gogoketan) Aita Xabier... Eldu den igandean, Meza Nagusian, bear duzu kantatu? Bozkariozko eder ua dut maite. Besta-Berri'ko hura. Emazu!
A. Xabier (Besta-Berriko Aleluia-airearekin):
Kantari, kantuz nauzu
Kantuz naiz alegera
Maialen:
Kantari, Kantazu ba
Kantuz naiz zuri beha.
A. Xabier:
Yainkoak badaki mutil nauela!
Maialen:
Bozkarioak artua nau
Egun, mendian nagoela.
(Maialen dantzan ari zelarik, Mari-Gaizto agertu da, doi-doia. Maialen eta fraideak ez dute ikusi. Dantzan bukatzean, Maialen jarri da berriz lurrean, fraideari urbil)
Mari-Gaizto.— (bere baitan) Atzeman ditut, uste gabean. Ene gaitz-erran goseak ba du bazka. Orain, ene mihia, zorroztu adi eta mogi. (Au erranda, gordeko da berriz)
A. Xabier.— (arrunt nahasia) Bazen norbeit?
Maialen.— Nun?
A. Xabier.— Ez urrun, nik uste. (Maialen ateratuko da begiratzerat)
Maialen.— Bazen bai norbeit. Anai Mattin eldu, onddo-soka izigarria zintzilik.
Anai Mattin:
Kantuz zinatela? Obe hola, obe.
Bizitzari, kantak ematen Kolore.
Ni? Zeruan nauzu kantuz zaiztelarik:
Infernuan, aurrak, ez bai da kantorik.
Orain... lauda-zagun Zeruko Yainkoa
Eman digulakotz lurrean... onddoa!
Ta goazen. Pasa gabon.
Maialen.— Agur Anai Mattin.
Gabon, Alta Xabier. Biar arte?
A. Mattin.— (onddoeri begiratu bat eginda): Berdin... (Fraideak badoaz)
X -AGERRALDIA
Maialen, Illegorri eta Mari-Gaizto
(Maialen, bozkarioak arturik, lotzen da berriz dantzan):
Kantari, dantzan nauzu
Dantzan naiz alegera
Dantzari, Kantuz nauzu...
(Kampoan, suma bitez beorrak galopoka. Heien joaile-soinu, arrabots eta irrintzinak aditurik):
Maialen.— (arritua) Beorrak! Gure beorrak iges egin! Illegorri-k illen gaitu, illen!
(Erran-Kantuz)
Illegorri'k ikustean
Gure beorrak mendian
Errotuko da, ta illen gaitu
Bere asarre-aldian!
(Kamporat ateratu ta beren zakurrari oyuka)
Moro! Moro! Atxiki-itzak! Atxiki-itzak! Ekarri-itzak barnera beor oiek!
(Kampoan aditu bitez beti — batean urrunsko, bertzean urbilago — beorren arrabots eta zakurren saingak)
Maialen.— Aita! Aita! (Irrintzina igorriz) Gu-re be-o-rrak Ille-go-rrin so-rho-e-tan!!! (Eta xolan sarturik, aterako da makila eskuan. Bere aintzinean, Illegorri ikusten du)
Illegorri.— (Sutan): Zuk ideki langa?
Maialen.— Nik?
Illegorri.— Beorrak kampoan dire. Bearko-tuzu bildu.
Maialen.— Artako nuen makila eskuan. Baina, illun baita...
Illegorri.— Zuen barneak dire beltzak. Ez gaua.
Maialen.— Ez ditugu guk libro eman. Espekatu egin dire.
Illegorri.— Nondik espekatu? Langa etxia zen, astian. Ze ari zaizte? Ni erro-arazi nahiz? Xeatuko dizkidate sorhoak, beren zangoen azpian. Bainan ez bai naiz ni ere geldirik egonen.
Maialen.— Makila eskuan dut. Banoa (kampotik) Moro! Atxiki itzak! Atxiki itzak! Bildu itzak una! Huna!!! Barnera bildu-itzak!!! (Badoa, gau illunean, beorketarat. Eta Illegorri, gaua-bera baino illunago, bere xolan sartzen)
Mari-Gaizto.— (Doi-doia ageriz. Bere baitan) Mendian dituk, Illegorri, Begibeltz ire auzoaren, ire etsaiaren beorrak. Nik ideki diotet langa. Neronek, Mari-Gaizto'k! Zuen arteko herra ta gorrotu-sua sekulan ez dadin hil. Nik piztu ta bizi arazten ditut, Eskualerri-an, auzoen arteko ezin-ikusi eta gorrotoak. Neronek, Mari-Gaizto'k! Batean langak idekiz... bertzean muga-arriak mogituz...
Maialen.— Nora oa behorra? Moro! Ekarri itzak! Ekarri itzak barnerat!
Mari-Gaizto.— Nik piztu arazi ditut, menderik mende, eskualdunen arteko gerla ta odolaldiak ere, Nik, emengo bazterrak gorritu. Neronek, Mari-Gaizto'k! Ola, uskeri batez... Mendi hauetako alaba bai naiz neroni ere. Ta nere haurrideak ongi ezautzen.
Maialen.— Hortik, Moro, hortik! Atxikiok! Ator ene gibeletik. Goazen! (Arrabotsa adituko da. Ta aren ondotik) Ay Ama! Amildu naiz... Aita! Aita!...
Mari-Gaizto.— Ixo. Amildu da... Beharrik. Sua piztu dugu. Betor orain egurra. Egurra su horri. («Dantza» soinuak eraginda, lotzen da Mari-Gaizto dantzan. Eta gero gaki.)
XI - AGERRALDIA
Begibeltz eta Illegorri.
(Begibeltz-ek, bere alaba Maialen besoetan ekarki)
Begibeltz.— Maialen! Ez nauzu ezagutzen? Aita ez duzu ezagutzen? (Illegorri-ren xola aintzinetik iragaitean) I aiz i, nere alabaren iltzailea!
Maialen.— Aita! Nun naiz?
Begibeltz.— Aitaren besoetan, aurra.
Maialen.— Beorrak! Beorrak nun dire? (Aitak sartzen du bere alaba xola barnean)
Maialen.—(Xola barnetik) Behorrak! Behorrak laisterka! Illegorrik illen gaitu! Aita Xabier... atzeman itzazu behor oiek. Aita Xabier!...
(Begibeltz, Xolako ate-aintzinean, lotuko da erran-Kantuz, mendian beorren arrabotsak aditzen dituela)
Begibeltz:
Mendi mendian bakarrik
Alaba eri delarik
Ez diot ekartzen ahal
Ez miriku ez apezik.
Au mendiko bakargoa!
Etsaia bai dut auzoa
Zer erranen du, gauaren gauaz,
Laguntza-eskean ba noa?
(Illegorri-ren xolari begira): Ez. Ez nauk joanen. Ez nauk eskean joanen. Eskean iregana joatea baino, naiago diat alaba galdu... Ez. Ez diat alaba galduko. Ez diat alaba, zakurra be zala, mendian iltzen utziko. (Ixil-ixilik, bere bartan) «Illegorri, otoi, joan adi apez eta midikuketarat. Alaba ez diat usten ahal ola, mendian iltzen bakarrik. Illegorri, joan adi. I etzaiz gaiztoa...» Ez. Ez nauk iregana eskean urbilduko. Ez nauk ire oinetarat ekarriko.
Maialen.— (barnetik) Nor ideki du langa ori? Beorrak! Sar zaizte, beorrak! Illegorri-k illen gaitu!
Begibeltz.— Bai... joanen nauk. Joanen nauk... (Illegorri-n atean jotzen du; eta aren zakurra, erroturik, saingaka lotzen)
Illegorri.— (barnetik) Ago ixilik zakurra! Nor da atean?
Begibeltz.— Ni nauk, Begibeltz, eskean eldu.
Illegorri.— Begibeltz eskean? Ez litake Begibeltz. Ze bear duk?
Begibeltz.— Ideki zak atea.
Illegorri.— (atea idekiz) Emen nauk. Ze bear duk. Ez nauk beldur.
Begibeltz.— (ezti-eztia) Alaba diat mendian eroria. Ezagutzarik ez du. Azkenetan diat.
Illegorri.— Gezurra. Gezur zikina. Alaba duk, orain ere, ezpainetan? Mintzo adi gizonak bezala. Etzakala gure artean alabarik eman.
Begibeltz.— Behorketarat joana zen gauaz...
Illegorri.— Zuek laxatuiako behorrak!
Begibeltz.— Ez ditugu guk laxatu...
Illegorri.— Eta orain ze bear? Ene burua
Begibeltz.— Ire laguntza.
Illegorri.— Behorketan ibiltzeko? Oa emendik, atso zahar gezurtia!...
Begibeltz.— Ez ire burua ito arte (Lotzen dire borrokan, gauaz, urrundik behorren arrabots eta irrintziak aditzen direla. Begibeltz-ek joko Illegorri xispakin buruan. Ua lurrerat erortzen).
Begibeltz.— Ago! Ago ortxet! Ito adi! Hil adi! Leher adi! Berdin nauk... Ez! Ez adi ito... Ez adi hil! Iltzale nauk! Iltzale aiz, Begibeltz! (Lotzen da negarrez) Illegorri! Ez diat, bizitzerik merezi. Ez-eta bear. Ez-eta nahi... Bai! Bizi nahi diat. Alaba behar diat bizi arazi. (Xolako atetik, eztiki) Ago Maialen! Eldu naiz kusian. Ago hol-hola, gaixoa. Berala heldu naiz (Badoa)
Illegorri.— (Burua altxatuz) Ez nauk il ba!
Maialen.— Behorrak! Behorrak eldu! Geldi behorrak! Illegorri-k illen gaitu
Illegorri.— Etzen gezurra?... Egia zen?... Amildua zen?...
Maialen.— (Goxoki) Hola behorrak, ola! Eldu zaizte, eldu, nere eskutarat eztiki. Aita Xabier-ek zaituzte bildu. Aita Xabier...
Illegorri.— Urbiltzen ba naiz, ikusten ba nau, izituko da. Obe nuke, arrastaka, nere xolan sartu... (Abiatzen da) (Mari-Gaizto ageriko da gero. Eta dantzan ari delarik, oialak etxiko)
Lehen zatiak amaia
Bigarren zatia
I - AGERRALDIA
Mendi Mendian, Fraidetegi zahar bat: Ez gure artzaineri urrun, eta Iakes-en xolari urbil.
Fraidetegi barnean gare. Komentuko eskaratza dugu begien aintzinean. Buruz-buru, ate aundi bat: kamporakoa. Ezkereskuin, bi ate txiki: etxe-barne ta elizarakoak.
Eskaratzeko paretak, xuriak edo xuri izanak dituzu. An-emenka, egurrezko jarleku zahar batzuek ageri. Ezkerreko hormati dilindan, Andre Dena Maria-ren Irudi bat. Eta ari buruz buru, egurrezko Gurutzea. Sarrerako ate ondoan, ezkila-soka zintzilik.
Gaua da. Barneko argiak, lege-zaharrekoak izaki. Bederatzi orenak joak. Gure Aita Xabier eta Anai Mattin, menditik etxeratu berriak.
Oialak idekitzean, aurrez-aurre, bi fraide dagoz jarririk, elgarri begira: Aita Pello (Gipuzkoarra) eta Aita Beñat (Lapurdi-ko semea). Bakoitzak badu, bere zudur aintzinean, liburu aundi bat idekia. Arek La Historia de España por Rodolfo Moreno, Eta hunek L'Histoire de France par Gustave Le Blond. Mintzo direlarik, orduantxe igitzen dire gure fraideak. Bertzela, begoz geldi: egurrezkoak ba lire bezela.
Aditu bitez, astapenean eta gero ere tarteka, fraidegaien eliza-kantak.
Aita Pello (Bertze fraideari zorrozki begira):
Gora! Gora Espainia!
Bere Santu, bere Errege
Bere kondaira guzia.
Gure Espainia-lakorik
Ez da munduan Erririk
Espainia-ren aurrean
Bego Frantzia lurrean
Lotsaz... begiak apalik!
Aita Beñat:
Zoin ederra den Frantzia!
Bere Errege, bere Saindu
Bere lur... bere grazia,
Frantzia bezelakorik
Ez da zeruan izarrik!
Izar orren aintzinean
Espaini bego lurrean
Belauniko... eta ixilik!
Anai Mattin.— (Sukaldeko amantal urdina soiñean) Aitaren eta Semearen... (bere buruakin mintzo) Anai Mattin, erran diat aspaldi: Etxe huntan ez duk funtxarik. Ez-duk fun-txa-rik! Batzuek elizan kantuz, bertzeak baratzean dantzan... Otoitza ere: sekulan baino geio. Gazte oiek ola dituk orain: beti otoitzean. Baina sukaldeko... Nior ez. Ni-or-ez! (Fraidieri begira) Orra bi oiek ere... Etxe huntan buru pixkat ba'litz, ze lan ederra egin zezaketen biak... patata xuritzen. Ezpaita bururik, ordia. Ez-da bu-ru-rik! (Barneko atetik oyu) Aita Xabier! Bakizu ze tenore duzun? Ez al dituzu, janeko, ezkilak jo bear? Zeri begira zare? Artzain gaizoak or egonen dire, gaueko ezkileri beha, ogeratu gabe.
A. Pello.— (Idorki) Anai Mattin, zato.
A. Beñat.— Zato bai, zato. Ez naiz beldur.
A. Pello.— Zein da, zure iduriko, aundien: Espainia edo Frantzia?
A. Beñat.— Barkatu: Frantzia edo Espainia?
A. Mattin.— Beazute, nere Aita ta jaun maiteak: lanez itoa nauzute. Sukaldean bada saski aundi bat patata-berri, xuritzeko. Etziñateke biak artan lotuko?
A. Pello.— Patata-xuritzen? Kondaira barneko Errege ta gerraldiak dituzu buruan.
A. Beñat.— Ez sukaldeko lusagarrak, Anai Mattin.
A. Mattin.— Ongi da. Segi ortan. Moldatuko naiz nolabait. Gaua luzea baita. Bainan ez itzazutela zuen errege ta gerlaldiak geiegi laudatu, baratzeko lusagarrak soberasko bei titurik. Errege ta gerlarik gabe ere, biziko bai nindake ni. Bainan patatarik gabe, zuek ez. Eta erran, ene Aita ta jaun maiteak: zergaitik ari zaizte beti, elgarri mokoka? Etxeko bi Aita zaharrenak ere hol-ola ditut, joan den astetik unat. Ez dire elgarrekin mintzatzen ere.
A. Pello.— Zer dute?
A. Mattin.— (Ixilka) Batek eletrikari, eskueraz ere olaxet «eletrika» bear zaiola erran sanuki. Ta bertzeak berriz... nola erran zuen?... ximistargia. Ze oyuk! Geroztik akabo: Ez dute elgarri agurrik egiten ere. Atzo bilduak nituen puliki elgarretarat. Ez bai zuten mahi berean afaldu nahi izaten ere. Bainan alako batez, nik arno pittat ekarri niotelarik, batek basoari hol-ola «basoa» bear zitzaiola erran, eta bertzeak berriz «edan-ontzia»... lotu ziren oyuka berriz biak eta akabo. Geroztik sutan ditut, sutan
A. Pello.— Txikikeriak dira oiek. Gu goitik ari gera, goitik.
A. Mattin.— Ttipikeriak? Ez dire ttipikeriak ez. Mari-Gaizto ibilki baita dantzan. Eta hua ikasia izaki: pindar txipiakin, Eskualerrian su aundiak egiten. (Bi fraideak gelditu bitez ixilik eta geldi)
II - AGERRALDIA
Anai Mattin eta Aita Xabier
Anai Mattin.— (A. Xabier ikusiz) Ori! Emen zare? Ez da goizegi, aurra. Zer egin duzu gelan, menditi biok etxeratu geroztik? Ez duzu, gaur, afaldu ere.
A. Xabier.— Anai Mattin, otoi, ez zenituzke, beingoz, gaueko ezkilak zehorrek joko?
A. Mattin.— Gaueko ezkilak nehorrek jo? Ze-uzu?
A. Xabier.— Ez dakit...
A. Mattin.— (Trufaka) Ez dakit... Ilun naiz... (Ikusleri begira) Ni ezkondua ba nintz eta hau mutil gazte, egon trankil ez nion nik uni, belauniko etorrita ere, alabarik emanen. Gizon sanuak maite-tut nik. Funtxako gizonak. Ez tir, tir, tir... pilosopikeriz erdi xoratuak... (Badoa sukalderat)
A. Xabier.— (Ezkila-soka eskuetan arturik, ametsetan bezala) Nola behar ditut ezkilak jo? Alegera?... Hilun?... Maialen mendian... Maialen mendian, nere ezkileri so... Eta nik soka hunekin zernahi erraiten ahal. Eta berak adituko. Erlea bezelaxe ibilki zait inguruan pekatua. Artako diot soka huni beldur. Beldur... eta amodio.
(Erran-kantuz):
Arantzazu-ko Andre-Mari
Nahi dut eta ez nahi...
Fraidea eta gizona
Dauzkitzut borrokan ari!
(Kampoko atean, jo du norbaitek)
A. Xabier.— (Arritua) Nor da hor?
Iakes.— (Kampotik) Ni naiz, Iakes artzaina.
(A. Xabier-ek, atea idekiko dio)
III - AGERRALDIA
A. Xabier eta Iakes
A. Xabier.— Iakes! Zer duk tenore huntan?
Iakes.— I ago atean? Obe.
A. Xabier.— Zer duk ba?
Iakes.— Uste nian bauela zerbait. Ez bai nizkian eskilak aditzen. Egon ta egon: Ezkilarik ez. «Xabier-ek badik zerbeit» ene baitan. Makila artu ta «banatxeok» ene buruari eginda, laisterka etorria nauk galdetzen. Zer duk?
A. Xabier.— Deusik ez. Lanean ezkilak ahantzi. Artako etorri aiz, gauaz, xolatik unat
Iakes.— Ez nian, bertzela, lorik eginen.
A. Xabier.— Lagun zaharra, beti lagun. Oa, berriz. Beranta duk.
Iakes.— Errak. Mari-gaizto ikusi diat.
A. Xabier.—(Arritua) Mari-Gaizto? Hemen? Gauaz? Nun ikusi duk?
Iakes.— Ortxet, unatekoan: Larralde-ko oyanean.
A. Xabier.— Eta?
Iakes.— «Gazte! Gazte! Ator Gazte!» asi zait illunpetik oyuka.
A. Xabier.— Eta urbildu aiz?
Iakes.— Bera biderat etorri.
A. Xabier.— Ik?
Iakes.— «Baztertu adi —egin diot— ez diat iretako astirik.»
A. Xabier.— Eta berak?
Iakes.— «Atzemanen aut, itzulian. Bearko nauk entzun. Arrituko aiz, nere erranak aditzean. Baina kasu emak: Ire alde ari nauk.»
A. Xabier.— Bilduko au, azkenean.
Iakes.— Ni bildu? Ago ixilik. Sorgin mutxurdina! Neska gazte ederra balitz, oyanean ola gauaz atzemana...
A. Xabier.— Ago ixilik. Fraidetegian ago...
Iakes.— Ba! Nik Maialen diat buruan. Ez bertzerik.
A. Xabier.— Errak. Gure Aita Nagusia ezagutzen duk ongi...
Iakes.— Nik uste.
A. Xabier.— Saindua duk, ezta?
Iakes.— Ba-pittat!
A. Xabier.— Orrek ez dio ba, Mari Gaizto-ri trufa egiten. «Niork ba al daki —egiten digu maiz— nun den emazteki ori bizi. Nun den sortu. Nun egiten duen lo. Nork ematen dion jaten. Zaharra da, ta dantzan zalu ibilki. Ixilekoak jakiten eta gezurrak asma. Hua iragan lekutik, bakea igesi. Egun Gipuzkoa-n ageriko zaizue, biar Naparroa-n, atzo Lapurdi-n...»
Iakes.— Ez kexa. Betorrela, betor. Orain gaua dela erranik ere, ez bai diot sinetsiko.
A. Xabier.— Oa ba. Ibil adi erne.
Iakes.— Ez kexa. Egizak lo (badoa aterat).
A. Xabier.— Errak...
Iakes.— Zer duk?
A. Xabier.— Nik artzaingoan bazekiat. Ikasi zak, ik ere, fraide ofizioan. Una emen soka. Jo-itzak ezkilak zehorrek.
Iakes.— Gogotik. Baina nik artzain-gisa joko dizkiat gero zakarki. Erranen du, berriz ere, norbaitek: «Zakar ori! Goxoagoa duk laguna!» (Artzen du soka eskuetan) Maialen! Atzar adi Maialen! (Lotzen da ezkila-jotzen. A. Xabier, artean, ametsetan bezela dago. Iakes, gero, xoraturik) Munduan ez duk, Xabier, ni bezelako Erregerik. Ene mendiak maite dizkiat. Ene ardiak ere. Bertzerik ez diat behar... Maialen neria izanik!
A. Xabier.— Oa
Iakes.— Egizak lo, lagun zahar (Eta badoa).
IV - AGERRALDIA
A. Xabier eta A. Nagusia
(Aita Xabier gelditu da bakarrik. Nun dagoen ere ez dakiela. Maialenekin mendian egindako kantak etortzen zaizkio gogora. Barnetik aditu bitez)
«Kantari, kantuz nauzu
Kantuz naiz alegera.
Kantari, kantazu ba
Kantuz naiz zuri beha.
Yainkoak badaki mutil nauela!
Bozkarioak artua nau
Egun, mendian nagoela...»
A. Xabier.— Naikoa! Naikoa!
(Gurutzean beha. Erran kantuz)
Fraide autatu baino lehen
Gizon ninduzun sortua.
Gizon-legepean nago
Gizontasunak artua.
Ez ba nuke gizon bear
Gizon izanik sortua
Ez dakit zer nindukezun
Aingeru edo Debrua!
(Aita Xabier ixildu delarik, norbaitek ukitu du bizkarrean. Itzulirik, Aita Nagusia atzemanen du begien aintzina.)
A. Xabier (Kantuz):
Aita Nagusi
Ez nazazula utzi
Nola nagon ikusi
A. Nagusia:
Nere semea
Hol-ola nahi zaitut
Gizon eta gaztea.
Gau illunean
Atzemanen duzu, seme,
Zeruko bidea.
A. Xabier:
Aita Nagusi
Ez nazazula utzi
Nola nagon ikusi...
Aita, beha
Nola duzun semea!
A. Nagusi («Norat oa xoriñoa» airekin):
Goazen, goazen elizarat
Eman zaite otoitzean.
Antxe duzu, zu bezala
Gizon bat Gurutzean.
Gizon orren belaunetan
Otoitzerat joaiteko
Elurra dut bidean...
A. Nagusia:
Elurra urtuko zaizu
Emanik otoitzean.
(Badoaz, emeki eta kantuz, bi fraideak elizarat)
V - AGERRALDIA
Aita Pello eta Aita Beñat
A. Pello:
Ni nauzu, naizta fraidea,
Gipuzkoa-ko semea.
A. Beñat:
Fraidea nauzu ni ere
Baina... Lapurdi-ko seme!
A. Pello:
Sortu zarela Frantzian
Ager duzu... usainean.
A. Beñat:
Ni espainarra ba nintza
Lotsaz... ez nindake mintza.
A. Pello:
Seguru naiz, pekatua
Frantzia-n dela sortua.
A. Beñat:
Espainia-n oberena
Torero-a ta zezena.
Gu gare, gu, soldadu on
Mintza bedi... Napoleon!!!
A. Pello:
Espainatarren odola?
Teresa eta Loiola!
Oien parean zuek zer?
Sartre, Rousseau eta Voltaire!...
A. Beñat:
Donrémy-ko neskatilla?
A. Pello:
Zuek sor ta zuek illa.
A. Beñat:
Eta San Luis Erregea
Zer zen? Madrid-ko semea?
A. Pello:
Bakizu zer den Frantzia?
Debruaren umia!
A. Beñat:
Eta zuen Espainia?
Olioa ta zorria.
A. Pello:
Gora beti Bidassoa
A. Beñat:
Obe balitz itxasoa.
A. Pello:
Zuek an eta gu emen!
A. Beñat:
In secula seculorum... Amen!
VI - AGERRALDIA
Lehengoak, Mari-Gaizto eta Aita Nagusia
Mari-Gaizto.— (Atetik oyu:)
Segi hola, nere seme,
Borrokan! Fraideak ere!
Eskualerria ez dedin
Sekulan Erri bat egin!
(Mari-Gaizto lotzen da dantzan. Eta, dantza bukatua, badoalarik, Aita Nagusia atzematen du atean.)
A. Nagusia:
Nor zare zu?
Mari-Gaizto:
Mari-Gaizto. Ta i?
l
A. Nagusia:
Aita Nagusia.
Mari-Gaizto:
Utzi nazak ateratzen.
A. Nagusia
Oa, sorgin gezurtia.
Oa, urrun, oa laister
Emendik, debrukumia.
Mari-Gaizto:
Adi zak, otoi, Aita Nagusi
Zertako behar asarre?
Obe diagu tratua egin
Biok eman, biok galde.
Uzten dizkiat zaharrak oro:
Bai Anai eta bai Fraide.
Emaizkidak, ordainean...
Etxeko bizpairu gazte.
Nik eskolatuko ditut
Gizonetan eta bertze.
A. Nagusia:
Oa emendik, sorgin zaharra!
Gaztetan dut itxaroa.
Heien eskuetan dago
Gure Erriaren geroa.
Heiek landuko, dantza ta kantuz,
Eskualerri-ko gogoa.
Mari-Gaizto:
Aita Nagusi, emaidak batto
Gazte bat nikek naikoa
Eskualerria-n iraun azteko
Herra eta gorrotoa.
Emaidak batto, Aita Nagusi!
Nerea dedin geroa...
A. Nagusia:
Oa hemendik atso zaharra.
Oa, ta ez dezan ahantzi
Euskalerri-ko gaurko gazteak
Bat dutela egin nahi
Mari-Gaizto (sutan):
Mendi mendian iturria dut
Oyan erdian gorderik.
Iturri ori nola idekitzen
Nik zekiat. Nik bakarrik.
Adizak, ondo: Iturri orrek
Ur gorria ekartzen dik.
A. Nagusia:
Oala urrun, oala laister
Atso zaharra, oa emendik!
Mari-Gaizto:
Igorriko-iat, Aita Nagusi,
Odola menditi-beitik!!!
(Mari-Gaizto joan bedi. Aita Pello ta Aita Beñat, izituak, betoz Aita Nagusiarengana).
A. Pello:
Aita Nagusi, nola sartu da
Mari-Gaizto etxe huntan?
A. Beñat:
Atea ideki, guri behatu
Ta lotua zaigu dantzan.
A. Nagusia:
Zertan ziñaten?
A. Pello:
Denbora pasa
A. Beñat
Hola... bakizu...
A. Nagusia:
Borrokan?
Argati sartu da Mari-Gaizto
Ta lotu zaizue dantzan.
Menderik mende, hua ibilki da
Eskualerri huntan Sorgin.
Gezurra ixuriz, bazterrak nahastuz
Odol-mina sortu dadin.
Erriko-seme uts-utsa bai naiz
Eta Jainkoaren mutil,
Irrintzika nabil zuen baitan
Mari-Gaizto dadien hil.
Joanak oro ahantzi ditzagun
Ta geroa dezagun bil!
A. Pello (A. Beñaten beharrirat):
Iduritzen zaut... gu biontzako
Ari dela predikoan.
A. Beñat:
Nere Aita Pello... Obe genuke
Patata-xuritzera joan.
A. Nagusia:
Gaua da. Orain fraideak oro
Betoz, usaian bezala,
Elizan otoitz eginda gero
Dantza ta kantu egitera.
VII - AGERRALDIA
Komentuko Fraideak oro
(Fraidien solasaldia dugu. A. Nagusia jarri bedi bere alkian. A. Pello eta A. Beñat, elizako atetik, beren laguneri keinuka: etortzeko. Organua asi bedi jotzen; eta fraide guziak elizatik atera bitez, ospetsuki, eskaratzean leku-artuz. Organua ixildu ta asi bitez fraiden jostetak.)
A. Nagusia: («Lauda Sion» aireakin)
Kanta zagun, dantza zagun
Urbil bai da gure Lagun
Salbatzaile ta Artzaina.
A. Joanes:
Artzain-Ona mendietan
Ibilki zait ardiketan
Eta ardiak ezagun.
A. Eneko:
Dantza gaiten alegera
Mendi-gainetan bai gera
Artzain-Onari Kantuz.
A. Nagusia:
Kanta zagun, dantza zagun
Urbil bai da gure Lagun
Salbatzaile ta Artzaina.
A. Xabier:
Ardietan ba zen batto
Igesi nai ta Arek «zato».
Antxu galdu zitzaion
Denak:
Dantza gaiten alegera
Mendi-gainetan bai gera
Artzain-Onari Kantuz.
(Organuak jo beza, doinuren bat. Eta fraide gazteak asi bitez dantzan. A. Mattin etorri bedi bere lusagar-saskia besoan; eta A. Pello ta Beñat eman bitza patata-xuritzen. Bertze Aita guziek ere lagundu bitzate, beren keinu ta kantaz, fraide gazte dantzariak. Alako batez, atean jo du norbaitek. Dantza gelditu bedi golpez. Fraide gazte batek atea ideki ta agertu bedi Begibeltz. Ari begira, denak arrituak dare.)
VIII. - AGERRALDIA
Lehengoak eta Begibeltz
Begibeltz.— (Hilun eta zakarki) Aita Nagusia?
A. Nagusia.— Huna emen.
Begibeltz.— Ezagutzen nauzu?
A. Nagusia.— «Begibeltz» artzaina! Zer duzu, gizon?
Begibeltz.— Zer duzu? Alaba dut mendian utzia. Bakar-bakarrik. Azken atsetan.
A. Xabier.— Maialen? Azken atsetan? Zer du? Mintza zaite!
A. Nagusia.— A. Xabier: Aginduak emaiteko, naikoa naiz ni etxe huntan.
A. Xabier.— Barkatu Aita.
Begibeltz.— Igortzen al duzu laister, oietakoren bat mendira. Ez dakit bizirik atzemanen duen alaba. Ni joaki naiz irirat, midiku ketara.
A. Nagusia.— Gaixo Gizona! Zer egin zaio alaban ba?
Begibeltz.— Amildu mendian, beorketan ari zelarik.
A. Nagusia.— Beorketan, gauaz?
Begibeltz.— Beorketan gauaz bai, beorketan gauaz. Illegorri-k eraginda. Obe, hil eta gero, gizon zital orrek balu betirako sua.
A. Nagusia.— Begibeltz! Aita baten biotz-mina bear da errespetatu. Bainan ez zaitela otoi-etxe huntan ola mintza.
Begibeltz.— Bai. Aixe ibiltzen-duzute zuek mihian, ele-ederrak. Entzun ongi: Gure xola ondoan, atzemanen duzute lurrean zerbait. Behatu ondo: Gizona den edo zakurra. (Badoa)
A. Nagusia.— (Bertze fraideri begira): Barkatuko diozute, nik bezela. Odolak bai dio gaina artu. Entzun duzute, Aitak, artzainaren galdea. Mendian du alaba zauritua. Gaua da. Begibeltz eta hoien xolak ez dire urbil; eta oroz gainetik, arako bidea, gauaz, irrisku aundikoa. Bada ilargirik?
A. Joanes.— (Atetik beatuz): Gau iluna duzu, Aita. Hilunetarikoa.
A. Anddes Zaharra.— Aita Nagusi, barkamenduakin...
A. Nagusia.— Mintza zaite, Aita.
A. Anddes.— Nik ditut emengo bideak ongi ezagutzen. Begiak etxirik ere, joanen nindake aixe Begibeltz eta hoien xoletaraino. Igorri nazazu, bakar bakarrik.
A. Nagusia.— (Goxoki) Etxeko biotz gaztena zurea izanik ere, bizkarrean urte geiegi dituzu, Aita, mendian gauaz ibiltzeko.
Iru Aita Gaztenak.— Igorri gaitzazu gu, Aita! Laisterka joanen gaituzu!
A. Nagusia.— Gazteskoak zaizte hoino, olakoetan zer eta nola egin behar den jakiteko. (Aita Xabier-i begira, gero) Alta Xabier, artzaingoan ibilla zare zu, mendi hauetan: Gauaz ere, makina aldiz, ardi galduaren billa. Zoaz ba. Kofesa zazu haurra, neska gaixoa, mendian bakar bakarrik izanen duzu. Aitak itzulia egin arte, zaude zu haurraren ondoan.
A. Xabier.— Aita, otoi, ez nazazula igorri.
A. Nagusia.— Zergatik?
A. Xabier.— Ez naitekelako joan.
A. Nagusia.— Zer duzu? Aita Nagusiaren aginduak bear dituzu lehen aldiz autsi?
A. Xabier.— Gaua da ta... eroriko naiz.
A. Nagusia.— Ongi da. Ez zinduen ezagutzen. Neroni joanen naiz. Aita Joannes, ekarri-iazu makila. Baina bihotz-mina emana dautazu, Aita Xabier. Nere aginduari nola uko egin diozun ikusirik, ez bai dakit gazte hoiek zer bear duten pentsa eta ikas.
Fraide gaztek.— Zoazi Aita Xabier, ez zare eroriko!
A. Xabier.— Bai. Gau hiluna bai da... erori nindake. Mari-Gaizto ere hor ibilki bai da!
Fraidek elgarri.— (Mari-Gaizto? Mari-Gaizto erran du? Mari-Gaizto hemen?)
A. Anddes.— Mari-Gaizto urbil ba dugu, ez dugu odola hurrun.
A. Nagusia.— Hola uste dut nik ere. Mari-Gaizto ez zaizue mendi hauetarat etorriko, ez ba da odola ekartzera. Baina Mari-Gaizto'ren nagusia baino, azkarragoa da Gurea. Eta gaur, mendi hauetan, biak borrokan egin bear ba dute, ikusiko, dugu Nork nori artuko dion gaina. (Makila eskuan arturik, abiatzen da kamporat.)
Aita Gaztek.— Joanen gare zurekin, Aita Nagusi!
A. Nagusi.— Ez. Zaudete zuek emen, atzarrik, Aitak. (Abiatzen da.)
A. Xabier.— Aita Nagusi, ez nazazu aditu gabe gaitzetsi. Ez zaite neri entzun gabe joan. Mintza gaiten buruz buru biok.
A. Nagusia.— Buruz buru biok.
A. Xabier.— Bai Aita.
A. Nagusia.— Zato ba nerekin elizarat. (Fraidieri begira, gero) Eta zuek, ene semeak, zaudete emen otoitzean. (Badoaz)
IX. - AGERRALDIA
Aita Nagusi eta A. Xabier ezik, bertze lebengoak oro. Heiek ere sarri ageriko.
Iru Aita Gaztek.— (A. Anddes-i)
Egizu zuk otoitz,
Aita Zaharrena zu zare-ta.
Aita Anddes:
Zuek lehena, zuek lehena...
gazten otoitza hai da pullitena!
Andre-Dena-Maria'ri
Egiozute emaitza
A. Eneko:
Nik kantu eginen diot!
A. Joanes:
Nik soiñu!
A. Iker:
Nik dantza
(Iru Aita Gazteak eman bitez, Andre-Dena Maria Iduriaren aintzinean. Eta A. Eneko kantuz lotuko delarik, A. Iker asi bedi Ama Birjinari dantzan. A. Joanes dute albokari. Bertze fraide guziak begoz Iduria-ri begira.)
A. Eneko.— («Zuk zer duzu Arantzazu...» airean)
Agur Zuri
Andre Mari.
Fraide nauzu
Ta dantzari.
Otoi dagizut gure anaia
Ez dadin gauaz erori.
Mendi mendian gau illuna.
Irriskuan dut laguna.
Ezazula utzi gauaz erortzen
Zuretzat auta duzuna.
Agur Zuri
Andre Mari!
(Dantza bukatu baino lehen, atera bitez elizatik A. Nagusi ta A. Xabier. Onek artua da, orain, makila eskuan. Aita Nagusiaren aintzinean belaunikatu bedi. Eta hunek benedikaturik, atera bedi hua mendirat. Aita Nagusia, lotu bedi kantuz)
Agur Zuri
Andre Mari.
Mutil nauzu
Ta nagusi.
Otoi dagizut nere semea
Ez dadin gauaz erori.
Zaude zerutik ari beha
Igorri-iozu bakea
Gizon izanik oroitu dadin
Apez dela ta fraidea.
Agur Zuri
Andre Mari!
(Kampoan, bat-batez, aditu bedi Mari-Gaizto'ren dantza-soiñua. Fraideak oro, hua entzunik, arrituak dagoz. A. Nagusia, soseguan, lotuko da berriz kantuz:)
Agur Zuri
Andre Mari...
(Eta A. Eneko dantzan ari delarik, fraideak oro begoz belauniko, besoak gurutzean. Anai Mattin, saski aundi bat besaspian, orduantxe sartuko. «Aitaren» egin eta lurrean jarririk, patata-xuritzen asi bedi: Otoitza gisa.
Eta hola, pulliki pulliki, oyalak etxiko)
Irugarren zatia
I - AGERRALDIA
Lehen zatiko toki hua bera. Goizeko iru orenak. Tarteka, ilargia ageri. Urrundik aditu bitez, orain ere, behorren arrabots eta irrintzinak. Oyalak idekitzean, ez da nihor ageri. Gero, Illegorri ateratuko xolatik. Arpegi-eskuak odoletan ditu. Erdi arrastaka, badoa bideraino.
Illegorri.— Nun da hori? Nun da Begibeltz ori? Bazuen astea ba, hiritik itzulia egiteko. Argi-astea ez urrun. Zetako argiastea? Barnean gaua delarik, ez litake behar kanpoan egun. (Biderat urbildu eta handik oyuka): Begibeltz! Ago ixilik behorra! Ire irrintzi ta urrats-arrabots oiek errotuko naute-ta. (Bere baitan, gero): Begibeltz! Ez diat ire beharrik. Ire alabagatik ari nauk iri deika. Ez neregatik. (Maialen-en xolarat urbilduz) Atsa badu beti... Ez genuke, ba, zakurra bezela hiltzen behar utzi. Urbilduko ba nintzaioke... (Xolako atea idekiko du, pulliki.) Maialen! Maialen!...
Maialen.— (Barnetik) Nor da hor?
Illegorri.— (Eztiki) Illegorri naiz, zure laguntzerat eldu.
Maialen.— Illegorri? Aita! Illegorri atean! Behorrak! Sar zaizte behorrak! Illegorrik ilen gaitu!
Illegorri.— (Xolako atea etxiz): Obe dut bakarrik utzi. (Eta, erdi arrastaka, sartuko da bere xolan berriz.)
II. - AGERRALDIA
Mari-Gaizto bakarrik. Gero Mari-Gaizto eta Illegorri
Mari-Gaizto.— Esperantza! Esperantza! Nik ere badiat ene esperantza! Odola diat ene esperantza. Odola! Odolaren usaina... Odolaren beroa... Odolaren gorria... Odolari egiten diot otoi eta kantu eta dantza. Gora i, Gorrotoa! Ta ire ume odol gorri beroa. (Lotzen da, ixil-ixilik dantzan. Gero, urbilduko zaigu Illegorri-n xolarat. Eta aren atean joko.)
Illegorri.— (Barnetik) Nor da hor?
Mari-Gaizto.— (Goxoki) Mayi!
Illegorri.— Ze Mayi? Nungo Mayi?
Mari-Gaizto.— (Ezti-eztia) Nungo Mayi... Eskualerriko Mayi.
Illegorri.— (Atea idekiz) Ze behar dun emen?
Mari-Gaizto.— Zer duk arpegian? Odola? Zer egin aute, gaizoa? Erori? Ekarriko diat ura, iturritik...
Illegorri.— Oa emendik, atso zorgin zaharra. Ez dinat ire beharrik. Nundik eldu aiz?
Mari-Gaizto.— Ire soroetarik. Nigargarria duk, nigargarria. Badituk... olakotze ziloak. Lurra bustia bai uen. Eta Illegorri-n behorrak antxet ibilki, beren zango aundiekin, arat-unat, erroak bezala. Akabo zuen sorhoak. Ainbat lanez, ainbertze izerdiz iraulitako sorho eder aiek. Ez nizkian nereak baina, baserritar-alaba izaki neroni ere ta, holako makurra ikusirik, nigar egin behar, nigar. (Lotzen da nigarrez) Eta auzoak ideki atea behorreri!...
Illegorri.— (Sutan) Nork? Begibeltz-ek? Begibeltz-ek ideki atea behorreri? Nola dakin? Erran! Mintza adi! Mintza adi laister, bertzela...
Mari-Gaizto.— Neronek ikusi!... Ez nuen ba erran nahi, baina...
Illegorri.— Gezurti ustela! Ta arek ukatu neri! Oa. Yakinen diat nik orain zer egin (Sartzen da bere xolan)
Mari-Gaizto.— (Kanpotik) Ago ixilik, Illegorri. Ez adi asarretu hola. Begibeltz gizon ona duk. Barka zak. Barka zak, otoi! Yakin izan ba nu, ez nian erranen... (Gero, bere baitan) Iretsi duk amua! (Lotzen da berriz, ixil ixilik dantzan. Eta badoa.)
III. - AGERRALDIA
Illegorri bakarrik. Gero Aita-Xabier ekin
Illegorri.— (Xolatik ateratuko, xispa bizkarrean duela) Egiaren jabe nauk, orain. Bazekiat, orain, egi osoa. Begibeltz-ek ideki behorreri atea. Neri trufa ta irri egiteagatik. Eta alaba zauritu zaiolarik, orduantxet etorri huna, nigarrez, arrastaka, laguntza-eskean, emaztekia bezala. Eta huna nola utzia nauen: doi-doia bizi. Odola nahi ba zuen, izanen du odola. Ixo! Eldu da norbeit. Urratsak ezagun dire, gau illunean. Bera diat. Eman beharko dizkit argibideak (Gordetzen da).
A. Xabier.— (Bidetik. Erran-kantuz)
Mendi-mendira gau illunean
Zergatik igorri naute?
Aize egoari jostagarritzat
Ostoa emana diote.
Egarri bai naiz, iturri ondoan
Ez ninduten behar utzi.
Espainak, sutan erreko zaizkit
Urerat ez ba doazi.
Illegorri.— (Gorde lekutik)
Nor ari zaiku, bakar bakarrik
Gau illunean oyuka?
A. Nagusiaren abotsa:
Gau illunean, Mari-Gaizto'kin
Andre-Maria'k borroka!
Mari-Gaizto'ren abotsa:
Mendi huntan gaur nausitu bitez
Odola ta gorrotoa!
Andre-Mari'aren abotsa:
Mendi huntan gaur nausitu bitez
Bakea ta Amodioa!
A. Xabier (Belauniko):
Arantzazu-ko Andre Maria!
Behar ba nauzu, banoa
Zerua bedi aizea eta
Aita Xabier ostoa!
(Hau erranik, idekiko du A. Xabier-ek ateska. Eta barnerat sarturik atzematen du Illegorri zokoan gordeta.)
IV. - AGERRALDIA
A. Xabier eta Illegorri.
Illegorri.— (Gordelekutik ateratuz ) Nor da hor?
A. Xabier.— Aita Xabier. Nor zaitut zu?
Illegorri.— Illegorri artzaina.
A. Xabier.— Noren begira zinen or, zokoan gordeta?
Illegorri.— Gorde behar lirakenak, agerian bai dire ibilki.
A. Xabier.— Neri buruz zare mintzo?
Illegorri.— Zuk ez ditutzu eskuak odolez gorrituak.
A. Xabier.— Nor duzu ba buruan? Begibeltz?
Illegorri.— Eskuetan ere ukanen dut laister. Bainan hila.
A. Xabier.— Zer zare ba zu? Biziaren jabe? Zer zaizte zuek, otso edo gizon?
Illegorri.— Gizonentzat gizon, otsoentzat otso, zakurrentzat zakur.
A. Xabier.— Nun da Maialen?
Illegorri.— Ortxet, bere xolan, bakar bakarrik.
A. Xabier.— Bere xolan... Eta haurra utzia duzu, gau osoan ola, bakarrik!
Illegorri.— (Ukitua) Ze nauzu. Ni ikusi ordu, izutzen baita.
A. Xabier.— Ez duzu beaz, zuk ere, barnea garbi.
Illegorri.— (Nigarrez) Ez duzu nere kopeta ikusten? Ez duzu nere eskuetako odola ikusten? Emen gertatuak erranen dauzkitzut garbi.
A. Xabier.— Ez orain. Ez dut oraino astirik. Maialen ganat etorria nauzu. Yainkoaren izenean, behar diozkat pekatuak barkatu.
Illegorri.— Pekatuak barkatu? Ez du horrek pekaturik. Herratsuak, aiherrak, herrakorrak... gu gare. Amaren umiak gaituzu, ahagatik. Ta otoitzean ikasiak. Bainan... auzoa barkatzen ez.
A. Xabier.— Horra, borren gerokoak.
Illegorri.— (Oyuka) Aizea! Ura! Sua! Artu ta ereman nazazute zuekin. Hola bizitzea baino, hobe baita betiko hil! (Behorreri, gero.) Zagozte ixilik, behorrak! Errotuko nauzute (Illegorri sartuko da bere xolan.)
Andre-Maria'ren abotsa. (Erran-kantuz)
Arantazu'ko Aita Xabier!
Zu zaitut beharrezkoa
Mendi mendian nausi ditezen
Bakea ta Amodioa.
A. Xabier:
Arantzazu-ko Andre Maria!
Behar ba nauzu, banoa.
Zerua bedi aizea eta
Aita Xabier ostoa!
(Aita Xabier gelditu bedi ixtan bat ixilik, geldi, otoitzean. Eta sartu bedi gero, Maialen-en xolarat. )
V. - AGERRALDIA
Iakes eta Mari-Gaizto; Xola barnetik, Maialen eta A. Xabier-en abotsak.
Iakes.— (Bidetik. Zakurrekin eldu)
Nere zakurrak! Zagozte ementxe.
Lurrean etzan eta lo.
Etzaizte beldur. Urbil nauzute.
Xola ondoan, ortxet, nago.
Argi astean, egunarekin
Abiatuko erbitara.
Erbi-goseak zaiztela dakit
Ikusiz zuen dardara.
Egon ementxet. Etzan eta lo
Nik ez bai dut lo beharrik.
Xolan ondoan egonen naiz ni
Maiteari so egiñik.
Xola hortan dut maitea lotan.
Begi ta ile beltzak ditu.
Izarra bezin garbia izaki
Ta ez dut oraindik ukitu.
Zagozte ementxe, nere zakurrak,
Xolarat nadin urbildu.
Nere maitea lo dagolarik
Atsa behar diot aitu. (Atea idekiko du)
Aita zenari entzuna diot
Aundia dela mundua.
Mendi mendian, auxe da nere
Bozkariozko lekua.
Mari-Gaizto.— (Bidetik)
Yainkoak gabon deizula, Gazte.
Iakes.— (Ari behatu gabe)
Nor zaitut or?
Mari-Gaizto.—:
Nor naizen ni?
Yaneko behar ninduzun ezaun.
Naiz... Eskualerri-ko Mayi.
Iakes.—
Ze behar nauzu?
Mari-Gaizto.—
Etzaitut behar.
Zu zaitut nere beharrik.
Iakes.—
Neregatikan joaten al zera
Etorri zaren bidetik
Mari-Gaizto.—
Mendi hauetan, Maialen duzu
Neskatxarik pullitena...
Gorputzez eder ta gogoz garbi
Antza du... izarrarena.
Nigargarria litake, Iakes,
Ez ba zenu zuretako.
Iakes.— Munduan ez da sortu gizonik
Ar lezaken beretako.
Mari-Gaizto.—
Etzekiat ba...
Iakes.—
Zoaz emendik.
Mari-Gaizto.—
Naiago duk itxu bizi?
I bezalako gizon gazte bat
Egiari hola igesi?
Iakes.—
Zoaz emendik, atso zitala.
Mihi luzeko sugea.
Mari-Gaizto.—
Behazu ongi bertze norbaitek
Ebatsi dizun ogea.
Iakes.—
Horren iltzeko ez nuke behar
Egi osoa: laurdena.
Mari-Gaizto.—
Ta behar ba litz... ilgo zenuke
Zure lagun oberena? (Badoa)
Iakes.— (Bere baitan)
Nor nuen emen? Lo beharra dut?
Zer nuen ori? Ametsa?
Lasaitu nadi. Aditu dezan
Nere maitearen atsa.
(Urbilduko da xolarat, eta so emanen)
Iduritzen zaut, bertzetan baino
Atsa larriago duen...
Beldur naiz, nere urratsak aituz
Golpez atzartu ote den.
Maialen.— (Xola barnetik. Ari da kofesatzen)
Maitasuna? Bai. Aspalditik zait
Bihotz barneraino sartu...
Ez dut ekarri. Etorri egin zait.
Etorri eta nik artu.
Etzait iduri, amodioaz
Egin dudanik pekatu.
Iakes.—
Ametsetan dut amodioaz?
Sukarrak artu ote du?
Maialen.—
Erranak erran... nere barneak
Bertze pekaturik ez du.
Iakes.—
Norkin mintzo zait? Aitarekin ez.
Bere buruakin ari?
Maialen.—
Aita Xabier! Beldur diozu
Nere amodioari?
Iakes.—
Odol-golpeak itxutua nau.
Zer dut? Gezur edo egi?
A. Xabier.—
Joaki naiz, aurra. Zaude bakean
Ta atxikiozu loari...
Iakes.— (Biderat urbildu eta zakurrak lasatuko ditu. Sutan erranez)
Zoazte zakurrak! Zoazte saingaka!
Zoazte izirat! Zoazte emendik!
Nere horaingo egitekoak
Ez du behar lekukorik
(Zakurrak abiatuko dire saingaka. Iakes sartuko berriz atarian. Eta Xolako paretan den aiztoa, eskuan artuko. Arekin gordeko da, gero, bide gibelean. Andik oyu eginez )
Hemen natxeok. Ire beha nauk.
Eskuan diat aiztoa.
dolarekin garbituko duk
Egin dikan iraingoa.
VI. - AGERRALDIA
Aita Xabier eta Iakes. Gero biok eta Illegorri.
A. Xabier.— (Maialen xolatik atera)
Arantzazu-ko Andre Maria
Hemen duzu zure mutil.
Zuk eskatua emana dautzut
Naiz-eta miñez antxu hil
Ostoa nauzu ta aizea zare...
Ar nazazu ta erabil!
(Hau erranik abiatzen dela, Iakes aterako zaio gordelekutik. Aiztoa eskuan dakar eta begietan su.)
A. Xabier.— (Arritua) Iakes! Zer duk? Errotu aiz?
Iakes.— (Erroturik) Ago ortxet! Egizak gibelat! Egizak gibelat!
A. Xabier.— Baina Iakes! Errotu aiz? Zer duk?
Iakes.— (Irriz, trufaka) Huna emen, nere lagunik oberena! Nere haur-demborako adiskidea! Ni gabe; hilun zena!...
A. Xabier.— Iakes! Baina zer duk Iakes?
Iakes.— Huna emen, otoitz eta penitentzian bizi zitzaigun fraidea
A. Xabier.— Baina Iakes! Zer pentsatu duk?
Iakes.— Pentsa? Ez diat pentsa! Entzun egin diat. Entzun eta ikusi...
A. Xabier.— Adizak itz bat, Iakes! Maialen...
Iakes.— Etzakala itz ori eman. Itz ori ez duk irea!
A. Xabier.— Iakes, nere adiskide!
Iakes.— Ago ixilik, saltzaile ustela! Mari-Gaizto'k uen egia! Mari-Gaizto'k bai, Mari-Gaizto'k...
A. Xabier.— Adi zak!
Iakes.— Ez! Ixiil adi orain, betikotz! (Sartzen dio bihotzean aiztoa. Ta Aita Xabier lurrerat eroriko. Iakes-ek, gero, bota beza aiztoa lurrerat. Errotua bezela, gero) Horra zertan gelditu diren, gure haur-demborako eskolaldi ta pillota-partidak! (Urrun, aditu bedi Mari-Gaizto dantzan)
Illegorri.— (Xolatik irten) Ago ixilik sorgin zikiña! Oa emendik urrun dantzan egitera! (Iakes atzematen du) Zer duk? Nor duk or, lurrean? Zer da gaur emen? Debrua dantzan ibilki? Nor il duk, erro alua? Nor il duk?...
Iakes.— Munduan bizi zen saltzaillerik ustelena. Ioan irirat orain, eta erran: etortzeko, Iakes preso artzerat.
Illegorri.— Joan adi emendik. Urrun adi. Gorde adi. Ez diat ire beharrik.
Iakes.— Ez naiz ni nere burua gordetzen ibiltzeko sortua. Egin beharrak, egin. Ta ordaindu beharrak, ordain.
Illegorri.— (Makurtu ta artzen du A. Xabier besoetan) Bizi duk! Bizi duk oiño! (Ematen du jarririk, arri baten gainean) Zer pentsa duk ik, erroa, holakorik egiteko?
Iakes.— Pentsatu ez. Ikusi egin dut. Xola barnean zegozen biok. Eta nik entzun.
Illegorri.— Entzun? Zer entzun? Apeza entzun, haurra kofesatzen?
Iakes.— Kofesatzen! (Lotzen da irri-zaflaka)
Illegorri.— Kofesatzen bai, kofesatzen!
Iakes.— Gezurra! Hauek ez dire kofesatzeko tenoreak.
Illegorri.— Ez dakik neskatxa mendian erori ta zauritua uela?
Iakes.— Gezurra!
Illegorri.— Gezurra?
Iakes.— Gezurra bai, gezurra! Gezurretan bizi ta aseak zuek: artzain zahar eta fraide. Ez nian, munduan, besterik. Ontasun bat. Ortxet. Xola horren barnean. Eta hunek ebatsi. Hunek. Nere lagun oberenak. Eskolan eta, pillotan eta, elgarrekin ibilliak. (Lotzen da negarrez)
Illegorri.— Adi zak, ume basa. Gizon ba aiz, jaiki adi. Joan adi xolaraino. Ideki zak atea pulliki. Eta sar. Beha zak aurra ongi. Lo izanen duk, nik uste. Kopeta ez ba du beltzitua ta ezpainak odolez gorrituak, gezurra erran diat. Ator orduan. Emen izanen nauk. Bainan nik erranak ba dituk egi, ator orduan ere. Ta eman adi hemen belauniko, ire lagunaren ondoan. Aditu duk? Oa! (Iakes jaiki ta, ametsetan bezala, badoa Maialen-en xolarat. Andik atera ta badator gero pulliki, burua lurrean, A. Xabier-en ondora. Lotuko da oyuka. Ta lagunaren belaunetarat eroriko.) Ay ama! Ay ama! Zer egin diat nik? Ay ama! (Lotzen da nigarretan.)
Illegorri.— (Iakes-i) Ago emen. Iduki zak laguna besoetan. Ur freskua behar zioat iturritik ekarri. (Badoa)
VII - AGERRALDIA
Iakes eta Aita Xabier
Iakes:
Hila duk, ila!
Hila duk, ila!
Nere laguna diat hil!
Gazte-demboran artaldeakin
Mendietan biak ibil!
Hila duk, ila!
Hila duk, ila!
Ez dik ikus, ez duk ibil
Lagun bat nian munduan eta
Nere laguna diat hil!
A. Xabier.— Iakes!
Iakes.— Nundik eldu aiz? Bizi aiz? Ago. (Artzen du lurretik aiztoa) To! Artzak aiztoa! Hil nazak! Ez diat bizi nahi!
A. Xabier.— (Aiztoa eskuetan ibiliz)
Gaizo aiztoa! Zehorrek nauzu
Zeruko bidea ideki.
Nun ago, Iakes? Ez adi urrun...
Ator. Belaunikatu adi...
Nigarretan aiz? Urrikia duk.
Aiskidetu zaik Yainkoa.
Laguna izaki ta apeza bai nauk...
Ire barkatzerat noa!
(Gurutzea eginik, A. Xabier-ek emanen dio Iakes-i barkamena.)
Iakes.—
Xabier! Nere Xabier!
Gizon aiz edo aingeru?
A. Xabier.—
Ez lagun... Nere buruak
Aingerutasunik ez du.
Pekatuak barkatzeko
Aingeruek... ahalik ez.
Artako behar duk izan
Gizon... Gizon eta apez.
I bezela nauk... Iakes.
Ezur eta aragizkoa.
Hargatik... artzen... ahal dut
Nere eskuetan Yainkoa.
Aingerutasuna baino
Gorago duk apezgoa.
Iakes.—
Lagunak barkatu al nau
Edo apezak bakarrik
A. Xabier.—
Ikusten... ikusten diat
Maite naukala... barnetik.
Oroitzen?... Gure aur-denboran
Mendian artzain bai giñen
Biok... itzalean jarri
Ta gazna jaten genuen.
Iakes.—
Nork erran behar, orduan,
Egun batez...
A. Xabier.—
Ago ixilik!
Iakes... bai... ikusten diat
Maite naukala barnatik.
(Kampoan, argi-astea dugu. Xorien kantak aditu bitez. Eta, bat-batean, urratsak adituko dire bidean. Iakes jaiki ta badoa ateskaraino. Begibeltz eldu.)
VIII. - AGERRALDIA
Begibeltz, Iakes, A. Xabier eta Illegorri
Iakes.— Bakarrik eldu? Nun duzu midikua?
Begibeltz.— Midikua? Yauregietarat aixeago urbiltzen, oiek ere, artzainen xoletarat baino. Bizi duk?
Iakes.— Bai. Lo duzu. (Begibeltz, A. Xabier sumatu gabe, sartzen da bere xolan.)
Illegorri.— (Pitxarrakin eldu) Nor uen, emen?
Iakes.— Begibeltz.
Illegorri.— Midikua?
Iakes.— Ez du berakin ekarri.
Illegorri.— Agertuko da hua ere. Behar ez delarik. (Ematen dio edaten A. Xabier-i)
Begibeltz.— (Xolatik irten, Iakes-i) Lo zegok. Atsa artzen dik pulliki. Orain... salbo diat, nik uste. Fraiderik izan duk, emen?
Iakes.— Bai.
Begibeltz.— Nor uen?
Iakes.— Aita Xabier.
Begibeltz.— Yoana duk?
Iakes.— Ez.
Begibeltz.— Nun zegok ba?
Iakes.— Hortxet.
Begibeltz.— (A. Xabier-engana urbilduz. Iakes-i) Zer egin dik? Erori?
Iakes.— Ez.
Begibeltz.— Ze ba?
Iakes.— Nik il.
Begibeltz.— Errak egia. Zer duk emen egun. Debrua nausitu?
Illegorri.— Ez ba lu mutillik, ez litake nausituko hua ere.
Begibeltz.— Mutilla? Nor duk emen debruaren mutil?
Illegorri.— Ago ixilik, i. Hunen aintzinean ere, ez duk errespeturik ekarriko?
A. Xabier.— Nun da lakes?
Illegorri.— Ez duzu hurrun.
A. Xabier.— Behar nuke urbilago. (Iakes, nigarretan, urbiltzen zaio. Bi artzain zaharrak, bazterturik, lotu bitez zakarki eleketan.)
Begibeltz.— Zer duk emen gertatu?
Illegorri.— Ez nauk zalataria.
Begibeltz.— Ze ago? Egiari beldur? Errak
Illegorri.— Egia nahi duk entzun? Iretsi zak ba egia. I aiz emen, obendun bakarra. Ik ez ba ituen behorrak laxatu, ez uen emen olako gau beltzik gertatuko.
Begibeltz.— Ez dizkiat nik laxatu behorrak.
Illegorri.— Ago ixilik. Ik uste gabean, baituen-eta inguruan begiak.
Begibeltz.— Begiak? Noren begiak?
Illegorri.— Erran diat lehen ere: Ez nauk zalataria.
Begibeltz.— Zalataria? Holako gezurra ibili dikan mihiak, behar likek sutan erre. Zetako laxatuko nizkian nik behorrak?
Illegorri.— Gure sorhoak ondatzeko.
Begibeltz.— Ze behar nian nik artan irabazi? Alaba galdu, antxu. Zehorrek mendirat igorria. Besterik ez.
Illegorri.— Bekaizkeriagatik egin duk. Guri trufa ta irri egiteko.
Begibeltz.— Irri? Aspaldi ahantzia diat nik, irri egiten. (Hau erranik, ixildu bitez.)
Iakes.— (A. Xabier-i) Ez; Ori ez. Ori ez diat eginen. Etzaidak ori eskatu. Ameika bizitza ba nitu iretako litazke. Baiñan ori ez.
A. Xabier.— Ze behar duk ba egin?
Iakes.— Nere burua preso eman.
A. Xabier.— Gure haur denborak gogoan dituk?
Iakes.— (Lotzen da nigarrez)
A. Xabier.— Adizak ba nere azken nahia. Ta artzain zaharrak ekarritzak lekuko.
Iakes.— Illegorri! Begibeltz!... Etortzeko. (Hauek urbiltzen zaizkio)
A. Xabier.— Yarri... Gizonak. (Iakes gelditzen da xutik)
Begibeltz.— (Iakes-i) Yarri adi ba
Iakes.— (Ahalketurik) Gizonak... erran du.
Begibeltz.— Artarat, nor behar uen emen jarrita egon? (Yartzen da, Iakes ere)
A. Xabier.— Gizonak... Gaur emen gertatuak... begoz gure artean. Aita Nagusiak... jakin beza... egi osoa. Bertze nihork ez. Gauaz bidean lerratu... ta arri zorrotz batek... egina nau bihotzean zauria. (Deneri begira) Erran bezela?
Begibeltz.— (Deneri behatu ta gero). Erran bezela.
A. Xabier.— Bertze zerbait ere... badut. Aita Nagusiak... igorria ninduen... zuengana.
Begibeltz.— Guregana?
A. Xabier.— Bai... zuengana «Zoaz... erran dit... eta eramazu... mendirat bakea».
Illegorri.— (Hillun) Bakea? Behorrak or dire ibilki. Norbaitek ez balitu laxatu...
Begibeltz.— (Sutan) Ez ditut laxatu nik!
Illegorri.— Gezurra!
Begibeltz.— Gaiztakerian bazekiat, behar delarik. Baina gezurretan ez. Hunen odolaren aintzinean erraiten diat: Ez diatala nik behorrik laxatu.
Illegorri.— Nork eginen zuen ba? Aizeak? Emen ez da bertze nihor ibilli... Mari Gaizto baizik.
A. Xabier.— (Burua xutitu ta abotsa altxatuz) Nik dakit... nork... egin duen.
Begibeltz.— Ixo...
A. Xabier.— Ni... hil nauen... berak
Illegorri.— (Iakes-i begira) Hunek? Hunek behorrak laxatu?
Begibeltz.— Ik?
Iakes.— (A. Xabier-i begira) Nik?
A. Xabier.— Ez!... Mari-Gaizto'k! Aita Nagusiari... errana zion... «Nik igorriko diat... menditik beiti... odola.» (Iakes erori bedi, nigarrez, A. Xabier-en belaunetarat) Ez lagun, ez. Ik ez nauk il... Mari-Gaizto'k il nau. Arek mendiratu ditu... behorrak. Ikasia baita... pindar txipiakin... su haundiak egiten.
IX - AGERRALDIA
Lehengoak eta Mari-Gaizto
Mari-Gaizto.— (Bidetik) Gezurra! Gezurra! Illegorri! Behorrak mendian dituk! Adi itzak!... Adi itzak!... (Aditu bitez behorren arrabotsak) Etzak barka! Etzak amor eman! Bakerik ez! Bakerik ez
Illegorri.— Oa. Urrun adi. Ezagutu aut.
Mari-Gaizto.— Fraide ustela! Zalatari zikina! Urde madarikatua!
Begibeltz.— Gaude ixilik. Doala.
Mari-Gaizto.— Hil beharra duk! Leher adi!... Hil adi!... A. Xabier.— Neri... hiltzeak ekartzen bizia. (Mari-Gaizto atarian sar, Aita Xabier-en gana urbil, eta thu eginen dio arpegirat. Artzainek nahi dute jo. A. Xabier-ek) Ez uki. Doala. (Mari-Gaizto badoa.)
Illegorri.— (Begibeltz-enganat urbilduz) Begibeltz, barka nazak.
Begibeltz.— Badiagu, biek ere, elgarri barka beharra.
A. Xabier.— (Iakes-i) Iakes... Gaurko euskeldunak... buruz buru... hola behar litazke mintza.
Begibeltz.— (Illegorri-ri) Sorhoa berrituko diagu, bien artean. Idiak ekarriko-tut nik, etxetik.
Illegorri.— Azia badiat nik, sellauruan.
Iakes.— (Ahalketurik) Artzen ba nauzute, emanen dut nik izerdia.
A. Xabier.— Gaurko euskeldunak... Euskalerria-ri buruz... hola behar litazke mintzo.
Illegorri.— Auzoak behar eta, otsoak izaki.
Begibeltz.— Gaude gizon, Illegorri, gaude gizon.
A. Xabier.— Munduko... bakearen alde... egin dugu... urrats bat.
Mari-Gaizto.— Bakerik ez! Bakerik ez! Gorrotoaren alaba nauk! Odolaren ama! Euskalerri-ko Etxekoandrea! Nere dantzak uxatuko bakea. Soinulari, jo zak soinua! (Ez da soinurik aditzen) Soiñulari, jo zak odol-dantza!... (Adi bitez, xorien kantak. Mari-Gaizto sutan) Xori madarikatuak! Itoko nauzute, itoko! (A. Xabier-engana urbilduz) Ni baino azkarragoa ote aiz (Erori bedi lurrerat.)
Andre-Maria-ren abotsa:
Arantzazu-ko Aita Xabier
Zu ziñen beharrezkoa
Mendi-mendian nausi zitezen
Bakea ta amodioa.
A. Xabier.—
Arantzazu-ko Andre Maria!
Behar ba nauzu banoa
Zerua bedi aizea eta
Aita Xabier ostoa
(A. Xabier-ek beititu beza burua. Iru gizonek beren xapelak erantzi. Kampoan, adi bitez, orain ere, xorien kantak. Eta hola, pulliki pulliki, oyalak etxiko.)
AMAYA
| 
