—solasean—

Riezu

        — Bai, bai, gaztelaniaz.

        Harrituta gelditu gara bizirik dirauen folkloristarik garrantzitsuenetako honek erdaraz egiteko eskatu digunean.

        — Neronek hitzegin ez dut egiten, baina irakurri dezente egiten dut euskaraz; gogozkoa dut, lapurtera batez ere.

        Herrenka, oinak ia ezin mugiturik sartu da Lekarozko bisita gela inpersonalean, eskuen bizkortasunak, beti biziek eta farre egiteko erraztasunak gezurtatuko duten zahartzaro tristearen itxura guztiaz. Solaskide atsegina da Jorge Riezu, hitzegitearen gustoa daukana. Anekdota zalea, ba daki edozer ikustratzeko erabiltzen. Elkar hizketaren ohitura daukanaren patxadaz hasi da, galderarik behar gabe. "Kontu zaharrak nahi omen dituzue", zuzenean Aita Donostiari buruz, haren lanak sailkatzeko eta ahal dela, argitara emateko omen ditu eta bere azken urteok.

        — Ni Donostiaren lagun mina izan naiz, dena ezaguna dut hartaz, ezagunak ditut haren lagunak, Madrilen harekin bizi izan naiz, eta noski ez badut neuk egiten ez du inork egingo. Ni harekin Madrilen bizi izan nintzen, unibertsitatean Matematika ikasten ari nintzen, Exactas-etan doktoradutza, eta bi ohetako gela bat geneukan, hain ginen lagun. Nik Madrilen musika asko entzun nuen. Harengatik batez ere; harek sartuerazten ninduen, eta gero lagunak piskanaka ezagutu eta sartzen utzi eta hola... bai, sartzen ere bai, askotan diruaz ere ezin bait zen sartu, dena beteta egoten zen eta. Edo bestela entsaioetara. Plaza Mayorren orkesta filarmonikoak entsaiatzen zuen, Perez Casas-ena, eta ostiraletan joaterik ez banuen, kontzertu saioa ematen zutenean, bezperan joaten nintzen, ostegunetan, hara joan, atea kax-kax jo —hala zegoen egina tratua— eta orkestakoren bat ateratzen zen eta hantxe gelditzen ni entsaioetan.

        Hala ere musikazaletasuna txikitandik datorkit. Aitak sei urterekin irakatsi zidan solfa. Hura itsua zen jaiotzez. Gero ostera ikusmena hartu zuen, sortzeko lausoak ziren eta Bilboko sendagile ospetsu batek sendatu zuen. Askuntze, Iruinean bizi zena.

        Aitak gaztetatik musikazaletasun haundia zuen, kitarra jotzen zuen, eta kitarraz lagundurik Eslava-ren parte t'erdi eman zidan. "Aizak, nerea erakutsi diat, orain segi ezak herorrek". Eta segitu egin nuen...

        Herri musika? Bueno, herri musikarekiko zaletasuna asko kostata sartu da hemen. Aita Donostiak berak, herri musikaren alde inork baino gehiago egin du, eta hari zaletasuna hamaikagarrenetik datorkio. Zuentzat urruti dago 11.a, baina herri musika oso berandu sartu zen Europan, XIX. mendearen erdialdean, 50.an, edo 30.ean sartu zen, Iztueta eta hoiekin, baina Iztueta ez da bereziki kanta, dantza baizik.

        Nik joka, jardun, ez dut sekula egin. Argentinan egon nintzenean —beti izaki musikarekin jakinmina—, Argentinan egon nintzenean, EKIN sailerako ea kantutegi bat egingo ote nuen eskatu zidaten. "Tira, gustatzen zait, hemen ez daukat elementu askorik, baina egingo dut" eta hola egin nuen, herrialde guztietako 100 kanta.

        Garai hartako hainbeste kultur gizonen bidean Amerika. Euskal kulturari eutsi, euskal kulturari aurrerakada eman zioten talde eta pertsona haiekin harremanik ba ote zuen jakin nahi.

        — Ez, ni irakasle nintzen, asko jardun nuen nere ofizioetan, gauza pastoralak. Baina han "Círculo vasco-francés"-aren laguntasuna geneukan, eta "Zazpiak bat", ez "Laurak bat", zen. Aita Madina ezaguna geneukan, Mendizabal EKINekoa ere bai... baina tira, denborarik ere ez. Eta orduan egin nuen liburua, zera zen, kuarentaipikuan, EKINen atera zen, "Flor de Canciones Populares Vascas".

        Baina ez neronek bilduak. Han eta hemen, besteen bildumetatik jaso nituen denak. Bilketa lanik ez. Iturriak ezagunak ditut, Azkueren kantutegia, Donostiarena, eta zaharrak ere bai.

        Azkuerenak eta Donostiarenak jatorri berdina daukate: "Las Cuatro Diputaciones Hermanas" orduan esaten zen bezala —orain ezetz esan arren—, herri kanta lehiaketa bat zabaldu zuten, ea nork herri kanta gehiago bildu. Bi hauek ba zuten zer edo zer jasota, Donostia 11.an hasi zen, eta Azkue 1.900erako hasia zegoen, 1.900 eta pikurako. Eta Donostiak berehala, urte betean, bi urtetan, ba zeuzkan 1.000 kanta jasoak Baztangoak eta beste lekutakoak, baina Baztangoak batez ere. Eta beren bildumak aurkeztu zituzten. Aita Donostiak 500 presentatu zituen eta besteak 1.000tik gora. Eta biak saritu zituzten noski. Eta argitaratu ere bai. Donostiarenaren lehenengo zana eta Azkuerena.

        Nere lana, esan dizuet, Donostiak egin zuena ezagutaraztea da. Harena ez dadila galdu. Donostia eta hauek egin zuten lanik garrantzitsuena. Geroztik, apenas ezer; hori, zabalkundea. Nik Donostiaz hitzegingo dizuet, Donostiaren artxiboarekin ari bait naiz buru belarri. Baina neronek bilketa lana egitea eta, ez.

        Denborarik ez, gainera. Tarteak hartu behar beti... "lo guti eginik" herri kanta batek dion bezala.

        Frantsesetik eta alemanetik liburu asko itzuli dut, horrek denbora asko behar du, eta beste lana tarteka, tarteka; apizioz asko egiten da. Eta kantutegi hori egin nuenean orduan eman nion denborarik gehiena, herri poesia eta hori, eta liburu asko irakurri nuen, gauza asko, eta gero apizioarekin jarraitu, nere bizitza oso lanpetua izan da, asko.

        Gainera, nere lana irakaskuntza izan da, 40 urte matematikako irakasle.

        — Zenbat kalabaza denera?

        — Dezente.

        Kultur gizon serio jakintsu eta patriarkalaren atzetik egon daitekeen irakasle zorrotza, udak, aste buruak eta arratsaldetako jolasaldiak deuseztatzen dituen matematikako irakaslea, internatuko mutikoei nigarreko gau bat baino gehiago ezaguterazi dien maisua deskubritu nahi genuen Riezuren begi txiki ironikoetan.

        Kalabazak ez ziren hemen, kalabazak han ziren, Iruinean, eta lan oso gutxi. Iruinean edo Zaragozan, oso kalabaza gutxi. Kalabazak hemen ziren noski, ikasterazteko. Mutiko askok ez diote beste ezeri kasorik egiten suspentsoari baizik, zeren suspentsoa aitaren astindua da, edo beste zerbait, eta hemen gogorra nintzen, gaiztoa, gogorra.

        Ez, musikako eskolak ez, matematikako eskolak besterik ez. 23tik 36a arte koruko zuzendari izan nintzen, tiple korutxo bat geneukan eta gero koru mixtoa egin zen, lau ahots mixto. Asko kantatu genuen, Aita Donostiak eta biok batera egin genuen lan guzti hori, asko kantatu genuen.

        Musikastea pasa berria zen. Horri lotu gintzaizkion herri kantaren gaurkotasunak hitzegiteko, balore antropolojikoaz beste zentzurik ba ote duen tradizioak egungo kulturan.

        Ez dakit zer esan, nire ustez Aita Ansorenak meritu haundia da musikastea mantentzeagatik, dirua bildu, diru asko behar da hortarako, lan asko...

        Aintzinako guztia gorde beharko litzateke, eraberritu, baina... gazte mugimendua beste bidetik dabil, ez da errez. Neronek ez dakit, hilik dagoena ezin liteke piztu. Orain inor etorriko balitz Salaberryren kantak abestuz, —zoragarriak dira, edota Bordesenak, ezaguna duzue "Arranoa bortuetan"? Zoragarria da, benetan zoragarria— jendeak ez, ez... jendea ez dago hortara...

        Bai, kantari berriak. Ez ditut gehiegi ezagutzen, egia esan.

        Beno, zera daukat ezaguna... Lertxundi. Behin Irigarayren, aitaren, etxean, lagun minak izan gara biok, eta ni askotan bazkalondoan edo hola bisitara joaten nintzen, eta behin Jose Angel mutikoa nuen zai, eta esan zidan Lertxundi etortzekoa zeta eta Lertxundik, "nahi duana kanta ezak" esan nion, "Mendiak bethe belarrez" kantatu zuen, zoragarria, ahots ederra dauka, oso ahots... ez dakit, ezin nezake ezer gehiago esan, baina ahots ederra dauka, abaritonatua, zabala, leuna eta indartsua batera eta oso sentimendu atsegina. Eta gustatu zitzaidan. Urte asko geroago behin Iruinean sinposio bat izan genuenean, eta Urbeltz ageri zen, eta hau ere ageri zen, eta beste hainbat, eta sinposioaren buru jarri ninduten. Eta Lertxundik: "Aita Riezuk oso atsegin duela dakidanez, kanta hau kantatuko diot".

        Hortik etor liteke, hauek gazte jendearekin harremana lortzen dute.

        — Eta armonizazioak?

        — Ez, ez, hori ez. Armonizazioek ez dute deus balio. Behin Iruineara hitzaldi bat ematera gonbidatu ninduten, Oñatibiaren euskarazko ikastaldi bat zen, eta hitzaldia zenbait herri kantaz hornituta eman nahi nuen, eta Antxon Valverdek grabatu zizkidan, kitarraz lagundurik. "Zer iruditu zaizu, esan egia, zer iruditu zaizkizu armonizazioak?" esan zidan eta "Begira ezak, hik ikasi beharra daukak, ikastea daukak, zeren eta kanta bat hartu eta nahi duzuen aidea jartzen duzue, eta ez da hori kantak berez daukan aide libre eta ederra, eta modalitatea beste horrenbeste". Zeren eta kanta batek berezko armonia dauka eh? eta laguntza berezi bat eskatzen duena. Ez forman, forma zaharra nahiz berria izan bailiteke baina era berezi batetakoa izan behar du, eta kantaren zentzua eta hori bilatu behar da. Eta Valderde ikasten hasi zen, armonia ikasten eta esan zidan "orain gauzak bestela ikusten ditut".

        Kanta zaharrak berriro plazaratzeak eta tradizio zaharrak gaurkotu nahiak tradizio hoien biltzaileek (apaizak ia beti) egindako lana onartzearekin batera, zentsuratuz galtzera utzi dituztenen falta azpimarratu du. Zenbait kanta, zenbait esakera, zenbait tradizio isildu eta isilerazi dute, eta guri, izan direlako arrastoak besterik ez zaizkigu gelditu. "Esta estupidez que no sé como la transcribo" edo "renuncié a transcribir más incoherencias" aurkitzen ditugu sarri Azkueren lanetan.

        — Beno, hortan Azkuek egin du huts, eta, ez dakit, Donostia zehatzago da. Azkuek askotan esaten du: "Tuve que recurrir a mi cansada musa la cual me inspiró esta segunda parte". "Itsasoa lainoz dago" adibidez, bigarren zatia ez da herrikoia, Azkuerena da, talentu haundiz, benetan, baina ez dago eskubiderik, ez da? Donostiak hortan ez zuen hutsik egin. Orain, Donostiak beste askotan egin zuen huts, zeren Donostiak gutxi egiten zuen euskaraz, oso gutxi, oso gutxi. Eta hemengoa, eta gipuzkera, hartzen zuen, baina lapurtera gutxi, eta xuberera... gutxiago. Eta euskaldun batek inoiz esango ez lituzkeen gauzak jaso zituen, adibidez "Txorinoa kantatzen du". Nola izango da txorinoa? Txorinoak! Bada halako gauzak egiten zituen.

        Ez. Esan dizuet hizketan ez naizela ongi moldatzen. Ulertu eta irakurri eta, bai, dena. Bueno, Aitak ilusio hori zeukan, seme-alaba edo bilobaren batek euskaraz ikasi zezan. Eta gero norberari gogoa zabaldu egiten zaiola, gauzak ikusten hasi. Neri 16-17 urterekin zabaldu zitzaidan ideia hori, euskaldunak ginela eta eskubide naturala beste ezeren gainetik dagoela. 18rekin gogorrago hasi nintzen, Elizalderen morfologiarekin ekin nion euskara ikasteari, hura Gasteizeko institutuan irakasle zegoen. Eta hortik sartu nintzen ni, Euskara aldizkarian agertu zen lanetik, liburua geroago argitaratu baitzen.

        Ez zegoen debekatuta euskara ikastea. Ikasleentzat bai, debekatua zegoen karreratik aparteko liburuak erabiltzea. Ikasle ginen eta atentzioa ez desbideratzarren. Disziplina gorde behar da, bestela, begira, bere garaiean sakonki ikasten ez dena, ez da sekula ikasten. Debekatuta ez, ez zuten oso begizko halako gauzak irakur genitzan; komunitateko liburutegitik ezin genuen libururik hartu, ia kontrabandoan pasa behar genuen.

        Larrañaga, Txinan obispo izan zena, eta gero Hondarribian egon zena, horrek zortzi-bederatziri irakatsi zigun euskaraz. Gauean, apalondoan, errekreora joan beharrean, pasiora joan eta... Laburpen bat egin nuen nik, koadro hori, Elizalderenetik aterata, eta hor ikasi nuen euskaraz, estilo sabiniano samarrean oraindik.

        Kuadro zaharrak, onak eta ez hain onak, baina hori bai, horma guztiak bete. Aulkiak, besaulkiak, mahaitxoak herrenkan, intimidade izpirik ere ez dadin sor Lekarozko internatuko bisita gelan. Itxiegia eta urrunegia internatu hori egungo euskal kulturaren tirabirak jarraitu ahal izateko. Hala ere euskararen prozesoa jarraitu ote duen galdetu diogo Riezuri.

        — Handik aurrera. Aldaketak? Batua? Begira, nire ustez batua derrigorrezkoa da, bertela gureak egin du. Zer irakatsi Iruinean? Edo Tuteran, han ere ikastola baitago. Istilu haundia da. Geroari begira egin behar da. Batua Israeleko hizkuntza da, eta Catalunyakoa. Hemen ere denok uler genezakeen hizkuntza egin behar da. Bonapartek 25 euskalki desberdintzen bazituen, eta oraindik hoiek ere banatu bazitezkeen, gauza batetan ados ez bagara, gureak egin du, kulturak batez ere. Batua derrigorrezkoa da. Orain: ondo egin batua! Oraingo batuaz ezin nezake esan, zeren eta batuaz zer edo zer irakurtzen dudanean hiztegian begiratu behar baitut. Erdaratik hartutako biraoak direla, batuaz idazten duen askok gazteleratik euskarara hitzez hitz itzultzen duela... Yon Etxaide, berriz, batuaren aldeko da, joeraz, eta Polikarpo Irazoiz ere batuarekiko joerakoa zen. Eta, gutxinaka, zaletasunak bilatuz, joera egiten joan behar da, eta horrela egiten da batua.

        Aresti eta hori ez dut erabili nik. Hortan oso partziala naiz, ni oso joan naiz Baztan aldera. Testo lapurtar eta nafar beheratar asko irakurri dut, Barbier, idazle zoragarria bera... Nobela bezala ez dute askorik balio, baina hizkuntza bezala zoragarria da. Eta euskal kontu zaharrak, frantsesezko itzulpenarekin. Axular, Leizarraga, bai. Figuerasen argitalpen bat ba dago, sakelekoa, protestanteek egina eta hori erabiltzen genuen denok. Orain, argitalpen hori Spencer Dogsonek orraztua zen, beste lan on asko egin zituen ingles batek, baina Leizarragaren liburuan nahi izan zuen guztia sartu zuen.

        Literatura zaharrari buruz zihurtasunez hitzegiten du, ondo ezagutua, gustora irakurria duenaren seguridadeaz. Idazle berriei buruzkoak ere jakin nahi genituen ordea.

        — Lapurtera irakurtzen dudala esan dizuet. "Herria" jasotzen dut, eta hor ba dira idazle zoragarri batzuk Lafitte, Hiriart-Urruty.

        — Ez al da erreakzionari samarra?

        — Jakina, kalongea da eta kontserbadore samarra behar.

        Niretzat Hiriart, niretzat Lapurdin idazten den gauzarik onena. Lafitte ere oso ona. Firmatzen ez duen gauza asko du; hori jakin nuen behin Lafitteri galdetu niolako: "Adizu, nor da Pontxo?" —Pontxo ale bakoitzeko honelako puskatxo bat da, bihurrikeria haundikoa—, eta "Nor izango da? Haritschelhar", museoko zuzendaria; eta museora joan eta esan nion "Agur Pontxo, zer moduz" eta "nork esan dizu ni naizela Pontxo? Bada bai, Baigorriko nire etxea Pontxonea da". Ni behin han egon nintzen, Haritschelharren ama hil zenean. Eta gero beste behin alderantziz esan nion Haritschelharri: "Ehierazaina, ipuiak oso poliki edazten ditu, gutxi, lastima guti idazten duena, eta nor da?". "Lafitte". Beno eta beste behin galdetu diot Lafitteri: "Adizu, sail hori —ba zen euskal politikako, gertakizun haundiei buruzko sail bat, eta, ez dakit zuzen gogoratzen naizen, bi inizialekin sinatzen zuen, bueno, nik uste nuen Donapaleuko bat zela Iruineako ikastolan andereno dena, eta—, Nor da?". "Bada, neu" (parrez).

        Zeruko Argia? Geure garaietan irakurri izan dugu "Argia". Hoiek oso klasiko idazten zuten. Aldatzen hasi zenean neronek ere utzi egin nuen. Jasotzen dut, eh? Baina utzi egin nuen.

        — Euskaragatik?

        — Danagatik. Gainera ez dut astirik. Eta astirik ez denean, nora joan? Norbera gustora dagoen lekura. Orain, bolada hontan, xubereraz ari naiz irakurtzen. Oso atsegin dut xuberera. Eta noski, idazle xuberotar gutxi dagoenez...

        — Eta Krutwig?

        — Ez. Zer idazten du horrek?

        Xubereraz idazten duela, guk —berriro ere alferrik— literatura berriagoaz hitzegin dezan. Baina Riezuri ez zaio guri adina interesatzen, ez baitu hori bere arloa, ez baitu hori bere mundua.

        — Ez. Ez dut ezagutzen. Nik batez ere "Gure Herria" aldizkaritik irakurtzen dut. Oso gauza politak daude, oso poliki idatziak, xubereraz. Eta hauxe da xubereraz dagoen gauza bakarra ia. Gero beste liburu bat daukat, Inchausperena. Liburu zoragarria eta irakurtzen erreza.

        Xuberera oso betea da. Xubererak oso ongi dauka hiketa maila. Hiketa gaizki esana dago, era lokutiboa deitu behar zaio. Hori da zenbaitek hiketa uste duenaren kontzeptua. Eremu berri bat da. Eta nafar beheratarrak, xuka, ez zuka, xuka, xuketan.

        Xuberera oso betea da.

        Euskararen aberastasunetik, euskal kultura tradizionalaren aberastasunera. Hura galtzeko bidean, hau, ia erabat galdua. Euskal izan nahi duen gizartearentzat nahi eta nahiezkoak beharko luketen aberastasunei buruz arituko zaigu. Ez da, nola nahi ere, lehengoaren ametsetan gelditu den hoietakoa, Riezu, egungoaren kritika iraganaren mitifikazioan oinarritzen duen hoietakoa.

        — Euskal kantak ez du, nolabait esateko, ezaugarri berezirik; esan ohi da ezaugarri bakarra agian 5/8a dela, baina Azkue-Donostiagan dozenerdi bat kanta dago 5/8, besterik ez. Dantzak bai, aspalditik frogatuta daogo XVIII mendean 5/8a zegoela, baina (kantatuz) ez oso puntilatua. Orain, puntileo hori, tematsua benetan, gure bardoak ekarri zuen, Iparragirrek. Eta horrela, oso puntileatuta, ez dizu inork kantatuko, herriarengana joan eta libreago egiten dute, konturatu al zarete?

        Iparragirre? Garrantzitsua, jakina. Euskaldun haundia da. Eta Gernikako Arbola leinu eta nahi guztien sentimendu ikaragarria itzuli zuen, eta hori haundia da...

        Nahi eta nahi ez topatu behar bardoarekin. Inflakzio honen azpian dagoen lana benetan hain baliatsu ote den zalantzan jarriaz, Riezuri, musikologoa den aldetik ez ote den Iparragirre mitifikatu galdetu diogu.

        — Noski, nolabait ere ideal bat da. Orain, balio intrinsekoa... gustatu egiten dira gauzak eta... "Ara nun diran" jende guztiari gustatzen zaion gauza da (kantatuz). Eta aberrira itzultzen denaren sentimendu haundia da eta horrek asko balio du. Baina hori ez da euskal kanta, ez da zertan diskutitu.

        Ez, ez da. Eta nere ustez zuek esaten duzuen hori, jazz, rock eta hoiek, ez dira euskal kanta. Jazz edo rock izango dira, baina ez diet euskal kanta deitzen.

        Nik ez. Behinolakoa naiz ni oso, eta euskal kanta hilzorian ikusten dudana gainera, hil eta beste berri bat sortzeko, erabat desberdina. Beno, hori ere herrikoia izango ote da ala ez. Kanta hilzorian dago aspaldidanik. Eta Azkuek dieziotxoan dio galzorian zeuden 2.000 bat kanta Donostiari eta berari eskerrak jaso izan direla.

        Noski, euskal izaeraren, euskal senaren arazoak eta, planteatuko dizkidazue. Bueno, nondik etorri da euskal etorrera? Menditik. Eta mendia bukatzen ari da. Eta orain mundu kaletarra dator, hirikoa, urbanoa. Non ikasi dute bada? telebistan, inglesetik, amerikanotik, hemendik eta handik, eta euskaldunarekin loturarik ez duen zerbait atera dute. Horixe esaten nion nik Antton Valverderi, "egiten ari zareten horrek ez du loturarik, ez dakar jarraipenik", zeren eta nik aurrerabidea ametitzen dut, tradizio aurrerakoia, baina kultura eta inspirazio iturria behar da. Lehen goitik behera zetorren eta orain behetik gora, eta kutsatuta doa, ez da?

        Gonbaratu lehen aipatu ditudan kanta hoiek "Arranoak", "Belatsarena", "Mundüan den eijerrena", Azkuek dionez "hacen feliz al que tiene la suerte de encontrarlos". Ez dago horrelakorik...

        — "Belatsarena" eragin gregorianokoa omen dela berak idatzi zuen. Ez dirudi antzinekoak hainbesteko problema direnik.

        — Bai, arrazoi puska bat ba daukazue, baina non aurkitu inspirazioa? Bere euskal izakeran. Eta hori ez zen hausketarik, eta orain ordea bai, ez dago jarraibiderik. Eta herri hori, nondik sortzen da? Jatorrizko eta berezko euskal izaeratik ala kaletarratik, TBrekin eta kutsatuta dagoena... Eurovisión edo horrekin.

        Dantza ez. Dantza gauza finkoagoa da. Dantza bai euskalduna. Zeren eta dantzak ekipoa eskatzen baitu, adibidez Baztanen mutildantza daukate. Hau ez da errez eramaten noranahi ekipoa beharrezkoa baita. Kanta bai, kanta han-hemenka erabiltzen da, Donostiak hemengoaz jaso zuena, ez dut uste asko Baztangoak bertakoak izango direnik.

        — Aita Donostiak armonizazio lan ugari utzi zuen. Zenbaiten ustez ez herri musika eta ez benetako musika kultoa.

        — Begira. Folkloristek, Azkuek eta Donostiak, hauek izan baitira izan ditugun folkloristak, non, noiz, nola, nori eta eguna bera ere apuntatzen zuten. Donostiak esaten du kanta hori irakatsi zionak 40 urte zituela, eta bere aitonarengandik ikasi zuela 90 urte zituela. Ba da dato mordoska, behar den guztia. Baina noski, guzti hori transkribitzeko, konpasak eta notak behar zituzten. Horra hor arazoa.

        Kanta zaharraren erritmoa ez da konpasa. Erritmoa ez da konpasa. Erritmoa mugimenduaren antolamendua da. Nik poema bat irakurriko banizue (errezitatuz) hor ba dago mugimendurik eta erritmoa den hori. Erritmo hori, ordea, horrela markaturik, martxa militarrak, edo hola, hau ere erritmoa da. Eta euskal erritmoa erritmo zahar, libre hori da; Bordari batek ez dizu konpasez kantatzen, halako elkartze batetaz kantatzen dizu...

        Donostia eta hauek ahal izan duten bezala jaso izan dute. Eta armonizazioak? Donostiaren armonizazioak antzerkirako daude moldatuak, espektakulo gisara, entzuketa gisara. Muin zaharra soineko modernoaz jaztea. Kategoriazko bi kontrako atera zitzaizkion Donostiari, modalitatea kontserbatu behar zela eta holako erreparoak eginez, eta hauek pentsatzen zuten armonizazioek bertikalak izan behar zutela eta modalitateari lotuago. Donostiak hortaz libratu nahi izan zuen, eta "Oinazez" kantari adibidez, armonizazio haundi-maundikoa jarri zion, schumanianoa, beste zenbaiti inpresionista jarri izan dio, kanta sail hura atera zenean, lehendabizi Gure-Herria-n atera zen, nahiko zalaparta altxaerazi zuen, eta zenbaitek "euskal musikak berea egin du" eta beste askok "ba zen garaia, jainkoari esker".

        — Eta dantzak?

        — Noski, hortan ere ba da zer esanik, eta batzuek besteen bizkar gaizki esaka ari dira, hau aldatu, hura mudatu duela...

        Baina liferentzi haundia dago antzerkian dantzatu eta plazan dantzatu. Zeren eta txistua eraman eta antzerkian txistuak ez du ematen. Benetakoa txistua plazan da, eta han bai ederki eman ere.

        Orain, batzuk, txistu esperimentalarekin ari omen dira, bide berriak aurkitu nahirik. Egia esan, nik ez dut oso ezagun.

        Ez dut oso ezagun. Baina egoki iruditzen zait, aurreratu dezala, egin ditzatela laukoteak, etabar. Hori oso ondo dago. Baina dantza... Noski, dantzak ere aurrera egira behar du. Baina dantza bat ez da herriz aldatu behar. Oso zaila da. Zeren eta 10, 15, 20 lagun behar dira. Halako toki, halako egunekoa da, halako pestetan egiten da, halako eta ez bestelako. Hori ezin liteke aldameneko herrira esportatu. Zenbait kasutan bai, adibidez "Jean Petit" Bearnekoa dela diote.

        Baina ezin duzu euskalduna ez denik esan, dantza hoiek. Duela laupabost mende etorri baldin badira, zergatik bota behar dituzu, oso jatortzat daukazun beste bat agian lehentxoago etorria bazen.

        Mila detaile. Irakasle bokaziozkoak ikaslearengan gustoa eta apizioa sartu nahi duenean erabiltzen duen argitasun eta patxadaz esplikatu dizkigu dauden kantu-bildumen balioak, bilketaren arazoak, folklorearen mundua. Ongi ezagutzen du aukeratu zuen alorra eta zenbait, azken urteotako liburuxkatan, jakintza maila minimorik gabe aritu dela esaten digu, haserre baino etsituago. Kultura maite du "kulturarik gabe ez dugu salbaziorik, kultura da garrantzitsuena" eta disziplina. Makulu, sotana eta patriarka itxura. Solasaldiak uxatzen duen zahartzaroaren nekea. Zabala izateko adina liberaltasun, bere ideiei eustean eta defenditzean, dirudien baino gogorragoa seguru aski. Gazteekin gustora, gazteei gutxi eta gaizki ezagutzen diren arloen berri ematerakoan, poza, majisterioaren poza. "Noski, ni zaharra naiz" errepikatu du behin eta berriz, baina ez dirudi zaharregi sentitzen denik bereak defenditzerakoan azaltzen duen pasioan, elizarekiko susmoak garbitzerakoan, adibidez. Berriro aipatu baitiogu elizgizonen zentsura.

        — Begira, ez da hainbesterako. Salaberryren kantutegia, joan den mendeko 70ekoa, bada askotan zenbait kantutan punto suspentsiboak jartzen ditu —hortan oso zuzen jokatu dute, jarri egin dute— eta izan ere askotan ezin zituzten transkribitu.

        Aita Donostiak duen batetan, oso parregarri, benetan, hemengo Elizondoko neska batetaz hitzegiten da, eta pameli ezagunen arteko istiluak, aze zalaparta! Eta koplei buruzko artikulu bat egiteko, Donostiak Mme Ariztiari bidali zion, Donostiak ez baitzuen euskara menderatzen, kanta bat itzul zezan. Eta itzuli zion, baina baita esan ere: "Aita, hori argitara behar al du? Kontuz hemen pameli hori ezaguna dela gero, desondratzia da...". Zer egin horrekin? Denen gainetik, aurrerabidearen gainetik ere norberaren ondra baitago.

        Esan dizuet, ez da hainbesterako. Euri tanta batekin zaparrada egin dute. Ez da egia.