L I T E R A T U R   A L D I Z K A R I E N
G O R D A I L U A

 

 
 

                   - Literatur Aldizkarien Gordailua
                   - Olerti aldizkaria
                   - Ale honen aurkibidea

                   - Ale honi buruzkoak (azalaren irudia eta fitxa)

Aurreko artikulua— Olerti 1987-1990 (1990) —<oler3527>







 

 

Maruri-tar Erramun

 

Muniategi-tar Sabin

 

        Olerkaria. Baña nor dogu olerkari ia ez ezagun au? Aita Onaindiaren MILLA EUSKAL OLERKI EDER izeneko olerki-bilduma aberatsean daurkiguz lau olerki: Edur Maluta, Nere Ama, Enada Eriotzan, ta, Ostiral Deuna. «Olerkari bikaiña, bulkoz jagi ta biotzondoz ezti. Igo miñez dager beti uso zuri antzera, zeru-azpiz ega luzean biraka. Usain gozoz lurrundu ditu bertsoak, joran, kili-kili ta txingar bizi diranak. Gai askotan berariz jardunik, poesi liburu bi argitara emonak ditu. "BIOTZA ABESLARI" (Zornotza, 1927) ta, "LILI-TXINGAR" (Tolosa, 1928) Lenengoa bizkaieraz ta, bigarrena gipuzkeraz. Izkera errez gozoa dau albait-danez. Ba-ditu sarituak be, "Elur-Maluta", esaterako, "Enada Eriotzan", ta, abar.» Olerkari beraren zeaztasunik ez dakar.

        Bi olerki liburu ez ezik, ba-dau irugarren bat. Beraz iru dira argiratuak:

        «TXINDOR-EGADAK» (Gráficas Izarra, 1964, San Sebastián. Len-aldiko «BIOTZA ABESLARI» eta «LILI-TXINGAR» arrera onez saldu ziranez bigarrenez argitalduak izan ziran, biak, Gráficas Izarra argitaletxean, 1965 garren urtean.

        Elizgizona zanik ez dago zalantzarik. Irakurri besterik ez dago bere olerkiei darien zerutasun guna. 1924, 1925, 1926, 1927, 1928, 1930 garren urteetan egindakoak Ondarrabi'ko egotaldian. Batzuk baita Muskaria (Tudela) eta Armintza'n.

        Ondorengo olerki onen bitartez dakigu zein dan argira dakarkigun olerkari apal onen yayoterria.

 

                NEURE YATOTERRIA

 

                             1

                Maruriko erritxuak,

                Izanarren txikerra,

                Ikusgai ederrak daukoz

                Asetzeko begia.

 

                             2

                Ango mats ta mallukiak

                Dira goxo-goxoak,

                Ango zalayak ederrak

                Lilik urrinkaituak.

 

                             3

                Eztarritik bera doya

                Arin urdail barrena,

                Batek nai baño lenago

                Bertako txakoliña.

 

                             4

                Ango elizpen egonak

                Arako dauko seta

                Ibar eder ta zabalak

                Egin dotso lillura.

 

                             5

                Gordetako itsas axetik

                Mendia iparraldera

                Eliza erpintxo baten

                Egoaldera Ibarra.

 

                             6

                Etxe guztiak banaka

                Ortuz inguratuak

                Eta ugari ortuetan

                Yanaririk onenak.

 

                             7

                Eta ain sinistetsuak

                Bertako biztanleak,

                Jaungoikoa otseinduaz

                Pozik bizi direnak.

 

                             8

                Gizaguren jayoterri

                Pozarren diñot dala

                Larrazabal eta Azkorra

                bikañenak direla.

 

                             9

                Olakoxe neure erria

                Zinez maitagarria,

                Benetan dodala maite

                Neure yayoterria.

 

        Obeto margotua izan leiteke edo argazkitua erri txiki onen izaera begikoa? Ikuskai ederrak; mats ta mallukiak goxo-goxoak; zelayak ederrak; ibar eder ta zabalak; itsas-axea babestuz, mendia iparraldera; eliza erpintxo baten; egoaldera ibarra ta etxe guztiak banaka ortuz inguratuak. Orduko ikuspegi bedeinkatuak! Txakoliñaren ona! Gaur egun orrela ete da?

 

                UMEZURTZ

 

        Maruri Erramun'en bertsoak aztertuz egoera itun onen berein ta bost zeaztasun daurkiguz. NEURE AMA izenburututakoan onako auek:

 

                «Ezagutu orduko

                Galdu neban ama,

                Ordugik nik ez dakit

                Zer dan onginaia.

 

                Axe zan onginaia

                Onginai goxua,

                Beste guztiak dira

                Onginai apurra.

 

                Emen nabil geurtik

                Ni ama billaka

                Ta onginai guztiakaz

                Ezin dodala egin

                Amaren erdia.»

 

        Umezurtztasun gaia bein ta barriro dakar arira:

 

                NEGARRA

 

                «Adu txarrak utzi nindun

                Umezurtz goizeti,

                Amaren ordez negarra

                Egonaz ugari.

 

                Txiro-ogasuna ornen da

                Negar-iturria,

                Ta ni ogasun orretan

                Nazela aberatsa.

 

        «Txindor-Egadak» liburuko 106 garren orrialdean be, antzeratsu datorkigu.

 

                UMEZURTZ

 

                «Umezurtz naiz

                Gau ta egun

                Ama bearren

                Egonarren ni

                Ez det amarik

 

                Ez arrebarik

                Edo anairik,

                Aita lanean

                Urian olan

 

                Eta etxean

                Neuxek bakarrik

                Gaso gasorik,

                itun-itunik.

 

                      * * *

 

                Ludi onetan

                Itun bizi da

                Ama gabeko

                Seme gaxoa»

 

 

                UMEZURTZ OSO OSOAN

 

                Alde guztietatik umezurt,

                Ama illa, aitik ez, amarik ez,

                Daukodazan gurasordeak baño

                Askoz obe bapere euki ez.

 

                Umezurtz etxean,

                Umezurtz kanpoan.

                Arren, Jaunori, ni legez

                Ez iñor utzi munduan.

 

        Eta amaitzeko gai Lili-Txingar'ko 125 garren orri aldean onako du:

 

 

                BETI UMEZURTZ

 

                «Neure bizitza

                Ama bagea

                Beti umezurtz

                Ituna dala.

 

                Kalbarioan

                Beti nekea,

                Neure biotzean

                Beti arrantza.

 

                Bakartadea

                Neure barruan

                Ez zoruna

                Beti urrunan.

 

        Maruri'k liburu bakoitzean Jaungoikotiak, Loretxuak edo Landako Loretxuak eta Naskaldiak atalburuturiko sailletan banatuak dagerz bere olerki apal ta apal bezi eder ta errikoiak.

        Elizgizon au zintzo jokatuz bere oler-lanetan Jainko-egarri aldarrikatuz dabil autortuz:

 

                «Maitatzeko egiña

                Da neure biotza;

                Ta, maitasun, maitasun

                Jabilt deadarka.

 

                «Jainkoantzat egiña

                Da neure gogoa;

                Jabilt eskarika

                Jainkoa ta Jainkoa

 

        Eraberean euskaldun agertzen da; benetako aldezle lez ots dagi:

 

                «Zergaitik zabiltze orrelan

                Gizon anker eta ergelak

                Irainduaz ama euskera

                Iraintzen zeuen buruak?

 

                Erri guztietan darabilte

                Euskera oinperatua

                Ez negarrik, ama gaxua,

                Emen daukazu semea.

 

                «Euskera barik euskalduna

                Pipiak jo daun enborra,

                Ez lorarik ez igalirik

                Iñoiz emongo ez duana».

 

        Txibo Landako Alaba deritxon olerkian euskaldun guraso askoren euskereari buruzko ardurarik eza edo etsaikeriaren agerpen lazgarria da. Luzea danak emen jartzeko baiña, ona emen agiri batzu:

 

                                   1

                «Mirentxu nora zoaiz orren arin

                yo que no se bascuence,

                Auxek bai dala entzun samiña

                Ta askotan entzuten dana.

 

                                   2

                Aipatu degun Mirentxu ori

                Txibo landako alaba,

                Etxe orretan guraso ta abar

                Euskaldunak danak dira.

 

                                   3

                Alde batetik eta bestetik

                Euskaldunak danak dira,

                Aurren etxe aretan tutik

                Ez da egiten euskera.

 

                                   4

                Mirentxu asi da ikastolara

                An ez da geiago euskerarik,

                Onen antzeko kirtenkeriak

                Eiten ditugu pentsa barik.

 

                Ondo ikasi dagien edo

                Mirentxuk bere erderea,

                Ingerutik jaurtiten dogu

                Gure euskera maitia.

 

                Txibo landako Mirentxu asko

                Daoz Euskalerrin zabaldurik,

                Izurri ori galtzen ezpadu

                Gagoz betiko galdurik.

 

                        Armintza 19-4-60

 

        Sasi Euskaldunak (ta diño):

 

                «Sapaburuak

                Legez ugari

                Ur zikiñean

                Dagoz olango

                Euskaldunak gaur

                Euskalerrian.

 

                Ama Euskera

                Maite zaitut nik

                Bene-benetan,

                Nere bizi au

                Zeure izango da

                Naizen artean»

 

        Euskerearen alorrean langille asperga onek Jaungoikozko olerki biotzgarriak idatzi ebazan: AMA SORTZEZ GARBIARI, PRANTZISKO DEUNAREN OGASUNA, MAITALLE BILLAKA, SUSANA, MALTZURKERIZ ZERURA, ASIZ'KO PRANTZISKO DEUNAREN ERIOTZA, BEGOÑA'KO AMA, OÑAZETUAZ ERRUKI, ASTOAREN ESPAK, BARIKU GUREN, NEKETAKO AMARI, GUBIOKO OTSOA, MIREN IZENA, JESUSEN BIOTZA, GAZTELUGATXE, ZERU BIDEA ta, beste asko.

 

                ZURE BIDEA:

 

                           1

                «Gaste nintzala

                Mendi gañera

                Igon nai eta,

                Mutiko pillak

                Artu genduan

                Bide zabala.

 

                           2

                Aldapak gora

                Bide estutzen

                Batzuk nekauta

                Bestek etsita

                Bidean errez

                Askok utzitzen.

 

                           3

                Mendi gallurran

                Biderik etzan

                An bil giñanak

                Beste guztiak

                Pot ein bidean.

 

                           4

                Zeru bidean

                Adibidea

                Auxe bai dala,

 

                           5

                Samiña baña

                Ezin ukatu

                Dala egia.

 

        Dazta daiguzan Jaungoikozko olerkien ataltxo batzuk onuratu gaitean beren zeru-gogozko otoitz-neurtitzez:

 

                MIREN IZENA

 

                                1

                Donokiko-bide argitzeko

                Dan goizeko izar argia

                Izango da orain eta beti

                Mirenen izen gozoa.

 

                                2

                Ekaitzean neure gogo-ontzia

                Errez yon daike ondora,

                Arin agertuten ezpayako

                Itsasoko artizarra.

 

                                3

                Bere otseindarien aboan

                Mirenen izen gozoa

                Gogoko bizitza sendoaren

                Ikur ziurra alegi da.

 

                                4

                Miren izenak gure abotik

                Ez dau egin bear alde,

                Zitzaldian galduk geralako

                Orren laguntzarik bage.

 

                                5

                Obenaren pisuaz etxitu

                Bizi zarean gizona,

                Oguzi ustez Miren izena;

                Zeuaaz dozu itxaropena.

 

                                6

                Argian aurrean iges dagi

                Ludian illuntasunak,

                Miren ustetsu esan ezkero,

                Iges dagi diabruak.

 

                                7

                Ekaitz-itsasoan dabillenentzat

                Argi da Miren-izena,

                Argi ontatik aldentzen danak

                Ganean dau ondamena.

 

                                8

                Miren izena eztia baño

                Gozoago zera aboan,

                Eta doñu eresintxu baño

                Bigunago belarrian.

 

                                9

                Ia beti daukogu erlea

                Ezti gozoen ganean,

                Eta ereslari, ertilari,

                Eresintxuen artean.

 

                                10

                Nik bere Miren izen gozoa

                Euki nai beti alboan,

                Betiro bizi nai dodalako

                Atsegiñen darioan.

 

 

                BIOTZ ARANTZAK

 

                «Iguinguak izanarren

                Biotzeko arantzak,

                Eurek dira gizonaren

                Ongillerik onenak.

 

                Sarri ez daki gizonak

                Biotz-arantza gaberik,

                Biriki ondoan berak

                Ote daukan biotzik.

 

                ERRUKI ta MAITASUNA

                Biotzeko bi lora

                Arin zimelduko dira        

                Arantzarik ezpada»

 

        Ikertu daiguzan orain olerkariaren LORATXUAK: Esatebaterako beren txori-sailleko Urretxindorra, Karnaba, Txori eria, Txepetxa, Berderoya, Txindorra, Elayak, Birigarroa, Pinpilinpauxak, Txitoak, Kukua ta abar.

        Gai arruntak, arrunkiro idatziak agerkera egiati, neurtitz apalez itz-lauzkoak balira lez. Batzuk ordea jakingarriak dira ta ben-benak ikastoletarako. Adibidez, TXITOAK.

 

                         1

                Ollotegian

                Kakaraka

                Gure olloa

                Asia da.

 

                         2

                Arrautz zuritan

                Bat, bi, iru, lau,

                Dozeñ ederra

                Imini dau.

 

                         3

                Ollotegian

                Klok eta klok

                Gure olloak

                Gaur egin yok.

 

                         4

                Ollo lokea

                Guk ba-dogu

                Arrautz ganean

                Imingo gu.

 

                         5

                Amabi arrautz

                Azpin yarrik,

                Amabi txito

                Dabiltz zutik.

 

                         6

                Bata zuria

                Beste baltza,

                Gaxo ez dana

                Pixkor dala.

 

                         7

                Aman nekeak

                Arek asten

                Nok esan errez

                Zenbat diren.

 

                         8

                Miru goseti

                Ondon beti

                Txito gaxoen

                Zelatari.

 

                         9

                Ollo lokea

                Txito ganean,

                Bere txitoak

                Zaitzearren.

 

                         10

                Ollasko goxo

                Ondo erre

                Goxo izenarren

                Kostau be.

 

        Jaungoikozko maitasunez ta euzko zaletasunez gure aurrekoak izan doguzan euzkeltzale auen izenak aintzakotzat artzekoak dira bai, ezertariko laguntza ta etsaikerizko gizarte illun baten menpean ain erakutsi ederra emon euskuelako lotsakizun barik euskerea maitekiro argitaratuz. Ba-dakigu goimallako olerkariak ez dirala, baña, beren tokitxoa bear dabe euskal alorreko Izendegian, euskera oinperatuaren aldezle ta serbitzari izan diralako.

        Txori Kukuari buruz esakera asko dagoz. Kukuari txindorrak azten dautsazala umeak; txindorraren arrautzak jan ta bereak ipinten dauzala ta abar. «Kukuak egiten dau Maiatzean kuku, garagarrillean gelditzen da mutu».

 

                KUKUA

 

                         1

                Kukua dala

                Misterioa,

                Beti aboan

                Ta beti illuna

 

                         2

                Ez dala umerik

                Ez da gazterik,

                Kukuaz sarri

                Mintzo ez danik.

 

                         3

                Zarrak batera

                Nai dute poztu,

                Gaztetan legez

                Entzunik kuku.

 

                         4

                Txori artean

                markesa dogu,

                Berak umerik

                Aziko ez du.

 

                         5

                Baña iñudek

                Arkitzen ditu,

                Txoritxoetan

                Beti erreztxu.

 

                         6

                Kabiak duban

                Iñudek duban

                Txori au lakorik

                Ez da munduan.

 

        Aipagarriak dira baita AMA TA GUDA, GIZON BULARTSUA, JOSEPA-ANTONI (ipuin zarra) BERROBIKO BASERRITARRA, ONDARRABIKO SEMEAK, AUTARKI DIRUA, IRU ATSO, BUSTURIA.

 

                            1

                «Busturiko erritxoa

                Beti irriparrean,

                Alai egoten zera zu

                Itsas basterrean.

 

                            2

                Zergaitik niri biotza

                Lapurtu didazu,

                Ixil eta leun, lapurra

                Baziña legez zu?

 

                            3

                Zergaitik Busturirako

                Daukat detan lera,

                Busturia yayoterri

                Neuretzat ez dala?

 

                            4

                Zergaitik bein Busturira

                Neu eldu ezkero,

                Abiña ta Sukarrieta

                Ikus bear gero?

 

                            5

                Abiña ta Sukarrieta

                Txatxarra ta Leida

                Busturiagaz zerate

                Lur zoragarria.

 

                            6

                Gizon euskaldun bikañen

                Naigabe-oinkadak

                Bikaindu ta omenduko

                Itxaso basterrak.

 

                            7

                Benetan zerate zuek

                Baster omenkorrak

                Ta Eusko biotzarentzat

                TXOKO BEGIKOAK

 

        Oarkari agertzen yaku IRU ATSO deritxonean:

 

                «Iketza lez

                Iñor baltzitzen

                Iru atso zar

                Badakitela

                Nik non dabiltzen.

 

                Goiko kalean

                Arrats aurrean

                Euren batzarran

                Bizi guztiri

                Narru kentzean.

 

                Beti marmariz

                Edo arguyan

                Agiri dala

                Ez dala mutu

                Euren artean»

 

        «Iketza lez —iñor baltzitzen— beti marmariz» ibilli baga goazeri orain MENDIGOIZALEA begiztatzera:

 

                          1

                «Mendigoizale

                Begikoa,

                Goizean goizti

                Mendik gora.

 

                          2

                Gau illunean

                Kukurruku

                Gure ollarra

                Asi yaku.

 

                          3

                Egun sentia

                Ganen dogu

                Gaur egin badau

                Kukurruk.

 

                          4

                Mendigoizale

                Yagi adi

                Gugaz gurabok

                Gaur etorri.

 

                          5

                Goizeko izarra

                Agertu dok

                Zeñen ederra

                Ikusikok.

 

                          6

                Mendi ganetik

                Guk Aberri

                Egin biogu

                Gaur ikusi.

 

                          7

                Beti ederra

                Dan Aberri

                Mendi ganetik

                Zoragarri.

 

                          8

                Aberri ezik

                Donokia

                Mendi ganetik

                Edertzen da.

 

                          9

                Gure Abesti

                Gozoenak

                Mendi goyetan

                Abestuak.

 

                          10

                Asmo aberkoi

                Sendoenak

                mendi-gañetan

                Artukoak.

 

                          11

                Agur mendiak

                Biar arte,

                Zuen begiak

                Dodaz maite.

 

        Euskelzale, ta abertzale, ta Jaungoikozale agertzen dan gizon onen NEURE OTOITZA egoki dator emen:

 

                «Begirunetsu

                Gora ta gora

                Doyan legeztxe

                Kedats-lurriña,

                Goiz arratsetan

                Neure otoitza

                Gorantz doyala

                Jainko aurrera.

 

                Otoitz-saria

                Betor bai Jauna

                Betor ugari

                Gaxo onengana,

                Neurri gabeko

                Zeure errukia

                Senda dagien

                Neure biotza.

 

        Txepetxari buruz be ederto osatu eban ta onela edestutzen dausku txori onen izaera:

 

                                  1

                «Ardurez betea da txepetxa

                Ganera pizkor ta txikerra,

                Ain iguindua izenagaitik

                Ez da iguingarria txepetxa.

 

                                  2

                Guzurrez norbaitek esan eban

                Gurutzea loitu ebala,

                Geroztik guztin gorrotogarri

                Orra beti txepetx gaxoa.

 

                                  3

                Zomorro txar kaltegarrieri

                Bakar-bakarrik kalte eginda

                Kabi eskutu ta bigunean

                Asten dau umetza galanta.

 

                                  4

                Ardurek egin erazten dautso

                Txarraat indartsu ta zorrotza,

                Sarri kantari egonagaitik

                Iñok ez maite bere doñua.

 

                                  5

                «Auts margoko txoritxu txikerra

                Txoririk pizkor ta azkarreana,

                Beti artuarren esker beltza

                Beti dagizu egikun ona».

 

        Olerkariak egindako gure lurraldeko txori-ipuñei amaierea emoteko Berderoyarena dakarkigu:

 

                                  1

                «Ardurez betea yagoten dau

                Berderoyak kabia,

                Oi! yagoko baneu neurea

                Txori onen antzera.

 

                                  2

                Mutiko txikerra nintzela

                Txorikumez betea,

                Pozez zoratu arkitu neban

                Txori onen kabia.

 

                                  3

                Lenengo aldiz nekusan, neuk

                Arkituko kabian

                Txorikume yantzi yantziak

                Egarako aroan

 

                                  4

                Bota neutson esku baten

                Egazka asi zanari,

                Ni noz ats emongo berari

                Bea bigun guren ni.

 

                                  5

                Nire txorikume gaxoa

                Txori amea izan zan,

                Eta nok azaldu daikea

                Zenbat mintsu zebillan?

 

                                  6

                Erdi egaz, erdi narraska

                Bere pii itunean,

                An zebillan errukigarri

                Neure aldamenean.

 

                                  7

                Eta itxirik txorikumeak

                Amearen ondoan,

                Ama-maitasunez oldozka

                Etxera itzuli nintzan.

 

        Bai erakusbide ederra olerkariak jazotako txori-amearen bere umeen aldezko maitetasun erakutsia!

        Maruri onen antzera beste asko dagoz aztuta, ixiltzazko estaldurapean.

        Areik egindako lana ez da alperrik galtzeko. Orregaitik alegindu, saiatu bear gara, tarte-marteka aurkitu leiteken zillar-urruterei aberasgarri apurrak euskera gaxoaren bizi-onerako maitasunez gizarteratzen. Gaur beste erabatera bizi gara eta elertiaren, olertiaren barrutian be ikaragarrizko abiadan egunik egun barrenduak gabiltza mundu aurrera-bidetuaren eragin azkarrean edo azkarregian iraultzaren iraultzaz oraindik berrikeri artean, gorpuztu edo opñarritu eziñik izkuntzarekiko oldoz erabilpenean.

        Gure izkuntza zarraren olertitza, eraberean, aurrera-bidetua dabil egokitasun billa. Olerkari onak daukaguz, bat baño geiago, euskerearen alorrean. Baña, len-bidea aztu barik jokatu bear dogu ainbeste eragozpen ta loturakizun barruan gogo biziz, maitasunez euskera-alde lanpetutalco izenik apalenenak be gogoraziz.

        Maruri-tar Erramun dogu bat, bere bizitza guztian euskerearen alde gogo ta biotzez arduratu zana. Bere euskerea maite bazuan be, besteak ez ebazan gorrotatzen. Berak diñoan lez:

 

                «Izkuntz guztiak

                ditut nik maite,

                baño nerea zazpitan maite.

                Euskaldun jayo

                ta euskaldun il,

                Amets ortantxe

                nik bizi nai.

 

        Ta, orrelako euskaldun langillei esker, bizirik dirau gure euskereak beren etengabeko aurrerabidean.

 

1985-ko Otsallean

 



Literatur Aldizkarien Gordailua Susa argitaletxearen egitasmoa da.