—Baztango berriak—

Urtsuko ermitan

Mariano Izeta

Baztanen ere beste lurraldetan bezala baditugu erranairuak edo esaera zaharrak, kontakizunak eta abar. Leienda delako kontakizunetan badira, ez aunitzik baina bai interesgarriak. Hoietako bat dugu

Urtsuan gertatutako erahilketa. Idazki zahar batek kontakizun hori holaxe agertzen du:

        "Nafarroan, Baztango ibarrean, Arizkungo dermiotan, Urtsu edo Urtsua deitzen den Yauregi zahar bat zen, orain ere bere harresiak zutik daude. Izen haundikoa aldi batez Nafarroan. Hango Yaun bat Nafarroako Erregearen inguruko izan zen. Etxeko seme bat Baxenabarrako Lantaina Yauregiko alaba batekin ezkondu zen. Emazteki honek bazuen anai bat apez eta ospe haundiko yauna. Emazteki hau Baztan aldera zetorrelarik Urtsuko semearekin ezkontzera anai apezarengana agur egitera agertu zitzaion. Apezak arreba haur egiteko zela igarrita, gurasoen Yauregian iduki nai zuen. Arrebak anai apezari ixileraztearren ezpata bat agindu zion. Ezkontzerakoan emazte gaiak, zikiroak ehunka ekarri zituen, urrezko ustaiez horniturik.

        Urtsura iritsi zenean, etxeko-andre zagarra ohitura denez atarira yautsi omen zen ta erraingaia besarkatu. Ezkondu ziren ta berehala ezagutu zuen senarrak emaztea nola zegoen. Etxeko mutil bati erran zion zaldia ermita ondoan gerta zezala, ferrak aitzinekoa gibelera zituela. Lotarako zaudela, senarrak emazteari erran zion:

        —Eztun ikusi behar etxeko ermita, zerbait errezatzeko ere?

        —Nai baduk, goazin ermitara.

        Yautsi ziren bi espos berriak ermitara eta barnean aurkitu zirelarik, senarrak ezpata ukaldi batez hil zuen bere emaztea.

        Gizonak berehala zaldi gaineraturik lauringoan Frantziara iges egin zuen."

        Bertso zaharrak ere badira Urtsuko erahilketa huni buruz, mendez mende iraun dutenak. Hemen agertuko ditugu zenbait liburu zaharretatik hartuak, gehiago ere bai omen ziren baina aunitz galdu ere. Aita Donostia zenak hartuak dira Baztanen, Elizondon eta Amaiur'en. Bertso hauek argitaratuak dira Aita Jorge-ren "Euskal-Kantu Zaharrak" izenburuakin publikatutako liburuan.

        Historio hau ziur eztakigu zer mendetan gertatu zen, ez da ageririk eta ez beste frogarik gertakizun hau egiztatu dezakenik. XVI, XVII mendetan behar bada zenbaitek diotenez. Bertsoak hor dira, hoiek adierazten dute zerbait gertatu zela eta ahoz aho etorri baitda gure menderaino. Hor aipatzen da bertso batean "bortzetan ehun Luis". Hortaz jakiten ahal da segurki sos mota hori zer mendetan erabiltzen zen eta hor ageri da ere, orduko Frantziako sosa Baxenabarran zabilela eta Nafarroako Erresuma bi zatitan berezirik aurkitzen zela. Berriz ere erranen dugu gure Kondaira ilun dagola.

                            1

                Agur, nere arreba

                nere arreba Yoana:

                berri bat aditu dut

                nere arreba Yoana.

                            2

                —Zer aitu duzu bada,

                nere anaia yauna?

                Enbraza omen zara

                nere arreba Yoana.

                            3

                —Zertan ezautzen naute,

                nere anaia yauna?

                —Gerria loditu ta

                laburtu kotilluna.

                            4

                —Enazazula sala

                ene aitametara

                et'are gutiago

                Urtsuko semetara.

                            5

                —Zer emain duzu sari,

                nere arreba Yoana?

                —Txapela plumarekin

                nere anaia yauna.

                            6

                —Ez da, ez, hori sari,

                nere arreba Yoana.

                —Bortzetan ehun Luis

                nere anaia yauna.

                            7

                —Hoiek eztuzu aski,

                nere arreba Yoana.

                —Zaldia zelaturik,

                nere anaia yauna.

                            8

                —Hoiek eztuzu aski,

                nere arreba Yoana.

                —Haurra besoetara,

                nere anaia yauna.

                            9

                —Hori da, hori, sari,

                nere arreba Yoana:

                haurra besoetara,

                nere arreba Yoana.

                            10

                —Zazpi errota berri,

                zortzi Yauregi xuri;

                hoien guziengatik

                nik ez Urtsura nahi.

                            11

                —Goiti zazu burua,

                nere arreba Yoana.

                —Eztezaket goratu,

                anai Batista yauna.

                            12

                Urtsuak eder leiho,

                Lantainak ederrago

                Lantainako alaba

                Urtsuan hila dago.

                            13

                Urtsuan defuntua

                Sant'Anan kausitua:

                adios erran gabe

                etxetik partitua.

                            14

                Gure Mari Katalin

                emakume fidela,

                pesalonbre handitan

                gelditua bide da.

                            15

                —Etzinakien bada

                trabatua zinela?

                Orduan etzaiteken

                ezkontzarikan zerra.

Beste izkribu batean agertzen dira beste hiru bertso, berdintsuak baina badute aldakuntza.

                Urtsuan zazpi leiho

                zazpiak lerro lerro,

                Lantainako alaba

                Urtsuan defuntu dago.

                —Izorra omen zara

                ene arreba Juana.

                —Zertan zagutzen nauzu

                ene anaia yauna?

                Zaldia zelarekin

                zuretzat yarria da.

                Nik iten dudan aurra

                zure besokoa izain da.