Emazte goxoa

Txomin Peillen

— Oroitzu atzera zure soinekoak.

        — Ba...

        — Pozik joaten zara ezta?

        — Ba.

        — Gu ez gara hain alaiak...

        — Zuen ofizioa da...

        — Zu bezalako "arrotz" baketsurik ez dugu asko, baina zeronek ikusi duzu baliatzen dela...

        — Ba, irabazi dudanagatik...

        — Oroitzu hemen irabazi diruak... hemen izenpetzen duzu dirua eta zure gauzengatik, zori hobea izan dezazula!

        — Errez hobea izango dut... ez ikusarte!

        Arin kanporatzen haiz. Zeinen gozoa izango zaikan etxera sartze hau! Emaztea... emaztea... bai emaztearen irriparra, haren larruaren eztia... haren gorputzaren epela... oroitzen ote zaik. Azken begiraldi bat atzera eta hor gibelean presondegiko ate nagusia zegok: hor itzalean, giltzapean, etsipenetan, bost urte luze hil zaizkik. Tarteka, berpizteko, berriz bizitzeko, apur baten odola zainetan kurritzen senditzeko emaztearen eskutitzak hituen, ez hian, beti, etxeko berri zehatzik ematen. Eskutitz guztien azkenean, ordea ez zitzaion ahaztutzen ezartzea: —noiz itzuliko zara, zure zain eta haiduru nago. Neska zintzoarekin, bakunarekin ezkondua haiz... baina, beti, gisa horretako esaldi bat ezartzen ote hian. Azken aldian ahaztu bide ote zitzaiok.

        Bai egiatan, aspaldian ezagutu dukan atsegin handiena gaur gozatzen duk: espaloin beltzaren oinkatzea... gorputz guztian arintasun bat sartzen zaik... espetxe hortako zementuan ibiltzeak aztalak gogortu egiten hizkan...orain espaloin beltza malguago irudi zaik. Barekiago, astiroago, atsonean ibil hadi: barrengo zirara hori nekearen ezagugarria duk... Gogo onez jarriko hintzakek... nahikoa eseria egon haiz giltzapean eta beste egitekorik bazeukak. Neska zintzoarekin ezkondua haiz... hala zioten etxekoek eta lagunek... hauzoek ere; zintzoegi, baliman, horregatik ez du jakin, hire auziegunean, gezur asmatzen... gaixoak ez du jakin Epaile nausiari ihardesten. Aize hotz bat garagardo usainarekin ostatu bateko atetik kanporatzen... edontzi garbitu berriek distiratzen... mutilak, edontziak txilinatuz hirunaka biltzen... Ez duk ostatuan gelditu behar, ez duk inon gelditu behar! Emaztea, etxean izango ote da?... Neska bakuna eta garbia duk emaztea... Nola dago gure etxea? Nola edertu duken? Beharbada ez dik kondatu, harridura bat emateko.

        Eguzkiak bizkarra pixkat berotzen dik... presondegikoak baino berotzenago dik; ez ote da inork karrikan kasurik ematen ez dialakotz... enparantzatik xabalotera, karrikatik karrikara hire hauzora hurbiltzen haiz. Hainbeste geldirik egon ondoren, sekulan geldituko ahal haiz... Nola dago gure etxea? eta emazte bakuna: gu bezalakoa, gure gisakoa hartu duk zioten gurasoek... emazte ederra, arbasoek. Eta hik noiz ikusi diok azkenez aurpegia? Auzitegian ez zen erraza elkarri begiratzea... Ez dik, behinere, argazkirik bidali nahi izan... haren begitartea oroipenean lausotzen ari zaik eta etxea edo bederen etxe handi hartako zuen bizitegia?... Arinegi, lasterregi hoa!... itzalpean... giltzapean... arnasa laburtu... hatsa kirastu eta birikak kiskaili zaizkak... Alta zelan amesten hintuen, askatu ondoko ibilaldiak, karrikak, zubiak, enparantzak, xabalkoak... ostatu freskoak, hiri-baratze zozoz beteak... mendi eta mendi udaren minean... ondartza hutsak negu betean.

        To! Metro sarrera bat... kontuz ibili behar duk diruarekin... beste behin... lehenbiziko musua metro hartan... gau haretan... jausteko unean... Bai, ez emaztearekin, ordea... Hire hauzora iritsi haiz... ez duk lehen bezain beste jende... ala okerki oroitzen haiz?... Begira... txartel hori horma batean lotua:

Ez utz hauzotegi hau botatzera

        Ezin duk jarraitu, giltzapean egoteak zangoak galdu, hatsa txipitu eta begiak lausotu dizkik... bego ez duk hiretzat... emazteak, emazte gozoak idatziko zikean, sekula hire etxea... Baina nola aldatu den beheko karrika! ba afrikar juduen kale hori hain zikina, hain jendez betea... eta orain aurtiki, egoitzi dutela etxe zahar bat utzi gabe... ber lekuan berin eta burdin oraingotar bulegoak, bizipide handiko etxeak "Résidence X, Résidence Y, Haut-Standing"... bai aberatsak hiriaren bihotzaz jabetzen jarraitzen dute... Parise... Paradisu... Paradiru... jarraitzen duk eta Saletxe handi baten ispiluan hire buruari begiratzen... zimurrak nun nahi... irri zuri bat... buru garbaltzen hasia... barruko gatibu prosesioak kanpoan ere ageri...

        Etxerako karrika zaharra hartzen duk... Ohikoa betikoa da. Baina zer? Gure etxearen lekuan... lur hutsa. Inguruan zurrezko hesi bat... hesi horren gainetik erretaula handi batean lerrokatzen dira, etxe berri bat egiten artekatuko diren entrepresak. Ametsetan nago... ezin da... ala kalez nahasi... Ez, irakurri dudan txartelak egia zion... Ez utz holakorik egiten!... eta egin da... bihotza neurrigabeturik nago... bizkarra ikara. Harridura ederra erreserbatu dit, emazteak... Ezkerrean Okindegia uskailtzen ari... Arrain saltzailea suntsitua; orduan nun galdetuko duk emaztearen berri?

        Edan egin behar dut... ez egarri naizelakotz... zintzurra gorapilatua, arnasa ezin hartuz, hats nekez... edari batek on egingo dit. Edan behar dut ere bihotza jasotzeko, kemena eraikitzeko. Inguruko ostatu guztiak arpiko, mailu eta buldozeren ukaldiz erori dira... Etxe berri baten azpian Snack-Bar bat dago; han sartzen naiz... Barrengo beroagatik dardara nago... Zerbait erabaki hartu behar. Kafe esne bat eskatzen dut, ostatu mutilak ez dit begi onik egiten. Ageri ote da nundik etorria naizen?... Ez naiz apainki jantzia: laguntzazko serbitzuaren soinekoak... diruarekin arduraz ibili behar duk: gatibu irabazi dituanak berehala urtuko zaizkik... emaztea topatzen ez duken artean. Ezin duk. Zergatik gorde dik etxearen suntsiketa hori. Noski, duela lau egun ez zitzaila bila etorriko idatzi dik: —ordu berean lanean izango nauk—; gainera etxetik presondegirako larehun kilometroak nola egingo zituen... Orain lanera bila joan behar hatzaiok... Goazemak!...

        Kafe etxetik kanporatzen haiz eztakik nola... Oinez gure hauzotik hegoaldera jausten haiz. Bazter guztietan etxe zaharrak egoizten dituzte, dorreak egiten, bizipide handiko etxeak eta hesparru berderik ez... Berebilak espaloin gainetan, galtzada bazterretan utziak dira eta karriketan nekez kurritzen ausartenak... etxe berriekin nola izango bizizaleak etorri ondoren... hori ez duk hire buruhaustea... nahiz gasolina usain sendo, sarkor horrek goragalea ematen duen. Emazte zintzoa, bai ote... bakuna hainbesteraino?... Baina hik hire asealdi handiekin ez huen egoera onean utzi... Zergatik ez dik ezer kondatu? Baina isiltasun hori zer da... utzi hau!... ez, ez, ez dik berria eman, baitzekien lanera joango hintzaiola... Lanean topatuko duk.

        Hamabiak, frantsesen bazkal ordua... bulegotik elkarrekin hizketan lankideak jatera doatzi, binaka, lauzpabostanaka... bakarka... garbiki jantziak... korbata lepoan; batzuk begiratzen norbait zain dagoenez... berehala hi ikusita burua inguratzen... ate ondoan hola landatua, eskean ote hagoen eta batzu baztertzen zaitzak... Ordubete joan eta ez zaik agertu... Zorionez poltsikuan haren telefono zenbakia dauke;... ordu bietan deituko duk. Bitartean bulegoko atalpe zabaletik kanporatzen haiz eta jezatzen, denbora joan dadin artean. Zer deabru gertatu zaio... ez ote dabil eritegi batean gaixorik hire emazte zintzoa; ba zintzoki ezkondu hintzen baten batek kondaturik hire beste maiteak, beste bi mutilekin harremanak zituela... Eta etxea... ez, ez gogoan erabil holakorik. Lan bat bilatu behar huke... emaztea nun dabil. Ez, ez... ixiladi nere barrena. Bertan Palais-Royal baratze honetan frantses idazle handienak ibili dituk... eta hik zer egin duk aspaldian... orain hartzen ditukan oharrak nori emango dituk argitaratzera... eta zer balio dute?... Ez haiz Jonen ikustera joango; herri minez hil duk Jon, herri minez bere buruaz beste egin dik eta hi bizirik, hire egintzak eginik.

        Ordu bietan, Le Régent ostatuan sartu haiz, emaztearen deitzeko. Lankide batek erantzun dik... aspaldian lana utzi du zure emazteak... ez, ez, ez digu zuzenbiderik eman... zure etxea? ez, ez digu sekulan aipatu... nun dabilan? ez digu ezer kondatu... eskutitz baten bidez abisatu gaitu... asko sentitzen dugu baina... zori hobea edukizazu... Guziaren errua hik zeukak... Lagunek arrazoin zuten ziotenean... emazte bat ez bazaik presondegira artoski ikustera etortzen eta oraindik ere, hiretzat galdua duk; giltzapean sartu gauean ez dik holakorik egin... artean bakartasuna. Hi ere bakartasunean aldatu haiz: hire edale ohitura txarrak, behintzat, galdu dituk... edariak hinduen gartzeleratu.

        Eta joanak joan guztiak bazter eta ahaz baheza... beste bizi bat has. Emazte zintzoa, gozoa, bakuna, beti bizirik dagok, ordea... ez nunbait hirian bakarrik baina gogoan ere... jakin behar duk, bizitzatik eta oroipenetik ezabatzeko. Telefonu zokotik ateratzen naiz eta kafetxetik kanporatzen... bakartasunak noski halakatu dit emaztea... lana eta egoitza galdu zituela ixiltzeraino! Andrea nun topatuko duk. Ez diot etxekorik, ez ahaiderik ezagutzen... haren neskatila lagun bat badakik nun bizi den. Nela-k, bezperatik joan bahintz legean, errezibitzen hau. Nela lanetik dator eta halere berehala jatera ematen dik... berri gehiegi galdetu gabe, arauez aurpegi txarra erakusten duk... hitzik gabe jaten duk. Gero Nela hitzegiteko gogoarekin dagok.

        — Ez zaitu harritu nere ikusteak?

        — Ez nauzu sekulan harritzen.

        — Badakizu nundik natorren?

        — Bai, giltzapetik...

        — Eta halere harrera ona egin.

        — Nere arrazoinak...

        — Eta emaztea gabe etorri natzaizu.

        — Hori ez da harrigarria.

        — Nolaz, badakizu jadanik emaztearen billa nabilala... egoitza eta lanez aldatu dela.

        — Ez, ez. Ez nekien horrenbeste.

        — Aizu, noiz ikusi duzu azkenez?

        — Zaude, azkenik, duela hiru urte!

        — Orduan, ez dakizu nundik dabilan...

        — Ez baina... hainbeste garrantzi ahal du?

        — Nola ez! garrantzirik... konturatzen ahal zara esaten duzunaz... Arraio, mutu eta pozik egon beharko nuke, emaztearen berririk gabe eta egoitza galdurik!...

        — Ba, etxearengatik kezkatu behar duzu... galera bat da, baina zure emaztea...

        — Zer duzu emaztearen kontra... emaztea maite dut eta ez nauzu harengandik hurrunduko... harengandik baztertuko ere.

        — Gaizoa! Ez nuke nahi. Zu bezalako siniskor bat ez nuke behar!

        — Nela, nere egoera txarraz baliatzen zara.

        — Ez gizajoa! Aserreak egiaren aitortzera bultzatuko nau... nahi baduzu.

        — Gehiegi mintzatu zara, jarrai zazu zure mardailak ematen...

        — Begiko lausoa idokitzen badizut ez zara kexatuko?

        — Ezetz, eman aurrera.

        — Zure emaztea Auzi egunean nola jokatu den, gogoratzen zara?

        — Bai gaixoa! gizajoa! ezin gezurrik asma...

        — Zer ezin gezurrik asma?... zu zara gizajoa. Auzitegitik kanporatzean, haren ondoan nengoen... merezia baino ez du bildu... mozkor alena!... gehiago merezi zukean, ni hala utzirik eta... hain zuzen ez nuen gehiago entzun amak erantzuten ziona.

        — Amak!... ez du amarik emazteak, ez diot azkazirik, ahaiderik batere ezagutzen.

        — Zozoa!... hori ere sinistarazi dizu... Egiaz, bai benetan larrua egiten duen ama bat ez da ohoragarria... baina zure emazte gozoak baino askoz balioago du.

        — Ez has emazteaz gaitzesanka! mardaillakan... zintzurrean sareraziko dizkizut gaiztakeriak... orizu belarrondoko bat.

        — Hori, hori, piztiekin izan zaitez ona!

        — Barkatu otoi, haserre nengoen eta...

        — Astakiloa, hoa! habil laster hire buruko garbitasuna, amagiharreba ikusiz, galtzera... emaztearen amak zer ofizio daukan ezagutuko duk: Blomet karrikan, "Aux deus amis" ostatu xarrean aurkituko duk... ederrik ikasiko duk baliman... baina ez dezala hemen, sekulan, oinik sar eta ez hadila, orain, unetxo bat gehiago egon... hauzoan bizi zaidan laguna boxeazala ona duk... deitzen badut... muturra hautsiko dik.

        Ondar urgulluak gehiago jakitetik eragozten hau... handik jaustean zangoak dardara dituk... nekatua haizelakotz?... ibiltzeko ohiturarik eza? ala mutil ukabilkari haren oroitzapena, bildurra?... alta jan berria haiz... jatera eman dik etz ez diok eskerrik ere eman... basatia bihurtu haiz, gizarterako harremanetan garratza... morrosko bat haiz. Blomet kale hartara hoa... Merkatu Nagusia zegoen hor, duela urte pare bat... orain zulo handi bat... inork ez dakialarik zer egingo den hor Parise ohoratu ala itsustu behar duen zerbait. Lagunek presondegian aipatzen zuten, parrez ziotela,... neskak uzten baldin dituzte, bost axola guri!... Neri ere bai, gaur, debruak egoitz dezala hiri zahar hau... etxerik ez daukat eta... Hamabost urte ezkondu haizela eta emaztea ez ezagutzen... Ba irri egiten hauen amak zionean ez zela ezkondu behar emaztegaiaren etxekoak ezagutu gabe... baina nigar egiten zuen eta haren malkoek gehiago jakitea eragozten zidaten... lotsatzen hintzen... ixiltzen hintzen eta orain ez duk baliman ordu egiaren jakitea. Zer ekarriko dik egiaren jakiteak?... Uzkur haiz... lotsorra haiz... izutzen haiz. Atera haizen mundu honetan bizi behar baldin baduk, pizkortu eta gogortu behar duk; ala beste!a hil! Ez, ez jakin gabe... jakin behar duk, gero ikusiko... Amarengandik zer ikasiko duk... beharbada ez hain berri txarrak, orain arte baino txarragorik ezin...

        Amerikano tabako horia erretzen ari da —bere buruaren kolorea— ...alabaren antza, alabaren egitea badu... Ostatuan sartzean berehalaxe ezagutu duk... hurbildu hatzaio eta galdetu; zure mahaiean jarri ninteke... eseri, bai! Edatera eskaintzen diok... keinu batekin baietz ziok. Zerbitzaria dator. Emazteak bezala Schweppes bat hartzen du... eta hasten zaik:

        — Zer nahi duzu?

        — Mintzatu.

        — Hum! ez zara neregatik etorri, gizona!

        — Bai, bai.

        — Ez, poliziakoa zara...

        — Zu ahal zara Yolanda Picaud-en ama?

        — Hirizain pribatua zara?

        — Ezetz! Yolandaren senarra nauzu.

        — Eta?...

        — Ikusi behar dut, berezteko bada ere... ez dugu horrela jarraitzen ahal... Nun bizi da?

        — Ikusi nahi baduzu, Pompe karrikan 43an bizi ditutzu.

        — Etxerik gabe nago eta emaztea lekuak husturik...

        — Gizajoa! ez zaitut goizago ezagutu, bestelan esango nizun harekin ez ezkontzea...

        — Ba ni nauzu puta eta hura urdanta, urdaña! Gaixo gizona zer egin duzu egun haretan eta Hauzi egunean nola gaizki ibili den zure galerazteko.

        — Nahikoa... aski!... Zuk ere uste duzu...

        — Zer uste huen ba...

        — Bakartasunaren luzapenak eta...

        — Eta zer? Hauzigunean hasi duzu... eta orain igarri ote duzu giltzapean zentzurik galdu ez baduzu, beste interik badizu... Ez zenuen diru gehiegi, ez etxe eder bat... ez zeukan zutaz bereizteko arrazoinik.

        — Orduan beste batekin joan da.

        — Bai eta harekin izan behar dizu, nahiz ez didan aspaldian berririk ematen. Naizena naizelarik, ez dizut alaba ezagutu nahi ere.

        Berriz elkarrekin edanik eta adiskideturik aldendu gara. Ez duk gehiago nekaldirik sentitzen... lehenagoko, antzinako gotortasuna daukak giharretan. Emazte bikun, oker, maltzur horrekin hautsi egin behar duk... Eta norat joan hiri honetan... lan bilatzea oroitzen zaik. Nork nahi izango du hitaz? Nundik atera haizen jakingo dutenean. Place des Fêtes gaindi hoa... Humeak, botatzen duten etxe zahar baten puzketan, jolastatzen eta dostatzen. Haratago plazan jende oihuak. Jadanik plazari inguru lau dorre handik, giza heineko etxe txipien lekua hartu dute. Bizipide handiko edo high-standing-ak Parisetik populua ohiltzen, urruntzen eta kanporatzen du... eta horren aurka altxatzeko ile luzeko, bizar luzeko burges hume ezkertiarrak, dabiltzak oihuka, zahar bat edo beste, barride bat edo beste lagun baina populu gehienaren ezaxola leiho atzeetan, populuaren hoztasuna ostatu barrenetan... Nola uler lezakete, herritar txiro gehienak Portugaletik, Yugoslavia edo Turkiatik etorriak dituk eta hik zer egin duk hire etxearen berri jakiteko. Emazte bikun, maltzur, oker, gezurti hori topatu behar duk... Banderoletan, "Ez aberatsen eta kapitalisten hiriari". "Langileak Parisen bizitzeko zuzenaren alde". "Ez diruaren diktaturari". "Ez, etxe-lurren trafikuari". "Langileak, herritarrak, gure hauzoa ez utzi Chicagotzen".

        Emaztea, akerrarekin topatu behar duk. Hauzo aberats batera iritsi haiz. Hemen, oraindik, etxe eder eta zaharrak badituk. Halere ez zaik gustatzen: hire muño gaineko hauzo zaharra nahiago duk...

        Ez da halere, oraindik ordu... hara iritsi, hara heldu eta atezain arduratsu eta jakingose batek, nora hoan galdetuko dik... begietan aurpegia hartuko. Gaua dator eta nunbait lo egin behar... Iparraldeko Geltoki nausira hoa, biharamenerako utziz hire egitekoa... Ogitarteko bat eta garagardo bat, ostatu batean hartzen, zutik, presarik gabe... ispilu batean hire aurpegi zurpil, hire pilda txarra eta begipe beltzak gehiago ikusten dituala, haruntz eta honuntz ibiltzen diren, sartzaleak baino... Orain ordu duk joaitea, garagardoaren gain zuria, bitsa zaik edontzian gelditzen eta mutila etorriko zaik galdezka besterik nahi duanez... lotsatuko haiz, ez duk diru gehiegi irauteko...

        Geltokian sartu haiz. Honez gero, ohe gabeko jende batzu, Egontegian zur aulkietan eseriak, etzanak, logale eta lokartuak daude. Hik ere horiekin gaua iragango. Giltzapean egoteak lehenagoko indarra ahuldu dit eta eguneko ibilaldiek nekaturik, loak hartu nau... zurraren gogorra ez dut ohartu. Gaztaroan mendietan zurrezko atzetan lo egina nintzan, etxoletan. Halaber, goizean, bizkarreko gogorkeriak eta urdaileko gose gorriek ernatu haute... Bart ez haiz ederki afaldu. Geltokiko garbitokian begitarte hori ikuzi behar duk... orraze ukaldi bat eman baldin bizarra ezin baduk izkutu. Horko buffetean kafe esne batez eta bi opil-gako janaz gosaltzen haiz... Ez dira hain onak croissant delako opil-gakoak, baina hainbeste urteren buruan goxoak... amestu janariak bezala.

        Orain txoriak beren kabian harrapatu behar dituk. Gaualdiak burua hustu dik... ez hago haserre, ez da hala? Egin beharra gorroto gabe, kexatu gabe, beroaldirik gabe burutu behar duk... harma ixil bat non eros, presondegian ikasi duk. Han ondar diru gehienak igortzen dituk, eta orain, arin, Pompe-raino oinez bahoa, lehen langile nekatakuak beren arrabal bazterretatik, beren hauzunetarik Pariseratuak uholdea bezala dabilzkik inguru, txoratzeraino. Ibiltzeak eta jende masa horrek gogoetatzetik eskusatzen hau...

        Zorionez eta ordu onez etorri haiz. Atezaina eskalera batean bizitzaz bizitza kartak banatzen bazebilak, Parisen ohi duten legean. Izenen zerrendan Rafael Muñoz izena irakurri duk eta D eskalereraino zuzenki bahoa. Laugarren bizitzan, eskuinetik, txintxa jotzen duk... txilinaren oiharzuna ixiltzen denean... espartinak narrasta norbait hurbiltzen entzuten duk.

        — Rafael Muñoz etxean dago?

        — Bai, ni naiz eta zu?

        — Ez dizu atseginik emango jakiteak: Yolanda Picaud-ren senarra nauzu.

        — A... zure zain nengoen, bai igurikitzen zindudan...

        — Badakizu, zergatik...

        — Yolandarekiko harremanengatik.

        — Ez gizona! zure egitatea ez zait axola, zure jokabidea ere ez.

        — Beraz zer?

        — Nola esan...

        — Yolanda zuregana itzultzea nahi zenuke?

        — Ba... zuk ez duzu hartan zuzenik.

        — Ez zuk ere... inork, inoiz, inolaz ere!

        — Zer diozu? haren senarra naiz!

        — Nik bezain ederki ezagut bazeneza, haren bilatzea, berehala utz zenezake.

        — Aski iheskeria eta eskape! badakit hemen bizi dela...

        — Hemen bizi zen.

        — Egia diozu?

        — .....................

        — Joan da?

        — Baliman.

        — Norekin?

        — Inorekin!

        — Baina non dabila, etxeko gauza apurrak, etxekoen oroitzapenak eraman dizkit eta gaurko hirigintza erotu horrengatik etxerik ere ez daukat.

        — Denak saldu dizkizu.

        — Baina, gizona, justizia alde...

        — Ixiltzen zara... arrazoinekin; legeak aski kalte egin dizu. Presondegitik kanporatzen denaren zuzena, eskubidea ez da handia... nahiz errurik gabe sartua...

        — Nolaz dakizu errurik gabe sartu naizela? Zelan jakin duzu? Eta zergatik ez zara nere alde azaldu?

        — Otoi ez galdera guztiak batera egin!

        — Zergatik ez naizen zure alde azaldu? Ez bainekien lehentxeago nahiz Yolanda nerekin bizitzera etorri zaidan, zu giltzapean sar eta egun berean. Gero, egia jakin dudanean, sinits nazazu, zure burua ezin nuen garbitu nerea zikindu gabe.

        — Zurea zikindu?

        — Oroitzen ote zara Hauzian epaitu zaituztenean zer zioten.

        — Bai, bost urteez errepikatu dut.: "Lagun bat aserrealdi batean hil omen dut". Noski, aserrealdiaz ederki oroitzen naiz. Hain zuzen lagunak Yolandarengatik kondatu zidanagatik... Baina laguna hil.

        — ...Lagunaren hiltzea ukatu duzu, behintzat.

        — Ukatu dut... EZ BAITUT EGIN.

        — Baliteke. Aserrealdi horren ondotik, borroka horretatik landa, etxera sartu zarela aitortu duzu, eta gero, biharamenean hirizainek zaituela ohetik atera.

        — Egia da.

        — Orain, kasu honi... jarraitzen nauzu. Hirizainei nork aitortu du harmetan sartu zinela? Ez, harek.

        — Baina baliteke egia izatea.

        — Eta hiltzea ordu erdi goizago zen... bederatzi eta erdietan kanpoan zeunden. Eta nork zion, mozkor zinela? Yolandak... Nork eman dizkie hirizainei odolez orbandu, tonatu jantziak? Yolandak, beti Yolandak. Eta nork odolez zikindu?... Yolandak... Eta nork hil du zure laguna, biak ondotik jarraitzen zinduztela...

        — Aski! aski! Nahikoa entzun dut. Sinisten zaitut, baina harritzen nau hainbeste gezur eta maltzurkeria, aurretik eta gero nere akusarazteko lagun baten hiltzea, orobat da.

        — Beharbada oroitzen zaizu etxera sartzean zer egin zizun?

        — Ez, badakizu edana nintzen. Mozkorra ninduzun ohi bezala.

        — Beraz, edari bat eman zizun, lo zabal bat egin zenezan.

        — Deabruak eraman baleza! Urdanda hori! Errez ahaztu zaizkit guztiak... baina zertarako hilketa ezdeus, alfer harrigarri hori? ...hitzegin bazidan, baliman, konponduko ginduzun... aske utziko nizun. Emazte batek holakoa asmatzea ez dut sekulan entzun eta neri gertatu behar...

        — Ez, gizona, ez. Zure andreak bazekizun ez zeniola askatasuna utziko, ez zuela dibortzioa ardietsiko... ez zenuela onartuko nerekin bizitzera etor zedin, orduan, presondegira bidalirazi zaitu.

        — Zer lana egin duen!

        — Baina gaiztakeria ederrena ez badute besteek argitzen egileak beti aitortzen du.

        — Zer lan ederra, ordea! eta ni halaxe...

        — Ez da lan ederra bere helburua ez baitu iritsi.

        — Nolaz ez? Ezin hobekiago bai... presondegian nindagozun... hura zurekin, Rafael, eta ateratzen nintzaneko ezkontzaren hausteko aitzaki eder bat.

        — Ez, gizona, huts egin du... bere zitalkeria, bere maltzurkeria aitortu dit...

        — Eta orduan?

        — Zuk egin nahi zenuena egin dut... Sakelan duzun lodiune hori ez da zure moltsa... harma bat ekarri duzu...

        — Bai.

        — Alperretan... ez duzu beharrik: Astebete, egiten ari ziren etxe berri baten ikusteko aitzakian... hamargarren bizitzara igan gara... eta ustegabean, nahigabean handik behera erori zaigu Yolanda. Ez dute bizirik bildu.

        — ..........................

        — Ez duzu deusik ihardesten?

        — Ez, ondar maitasun batek bihotza herstutzen, trinkatzen baitit... asko maite izan dut.

        — Amorioa, gauza eroa... egia da. Nik baliman ez bainuen maite argi ikusi dut.

        — Ez zait errez izango hainbeste maite nuenak, gorroto ninduela gogoetatzea...

        — Hemendik, Parisetik alde egin behar duzu...

        — Bai lan bila. Agur, Rafael, eskerrik asko eta hobiraino ixil.

        — Agur, Antoni, emazte gozo horretaz askatu gara, biak.

        Hegoaldeko autopistara noala, stop egitera, lainoa hiriko gainetan erortzen da. Portugesez betetako tren bat Austerlitzera heltzen da, Marseillen omen Khmer eta Saigondar jendeak desenbarkatzen. Parisen etxe berriak, jende berriak etortzen eta ni joaten.