Iraila-Urrila. 9-10 garren zenbakiak)'>


L I T E R A T U R   A L D I Z K A R I E N
G O R D A I L U A

 

 
 

                   - Literatur Aldizkarien Gordailua
                   - Euzko-Gogoa aldizkaria
                   - Ale honen aurkibidea

                   - Ale honi buruzkoak (azalaren irudia eta fitxa)

Aurreko artikulua— Euzko Gogoa (I'go urtea. 1950 gko
Iraila-Urrila. 9-10 garren zenbakiak) —Hurrengo artikulua




 

 

—Euskera—

 

Ukan, Ekun, Edun, (Eduki), Un

 

Ormaetxea'r Nikola

 

Erderaz «haber, avoir» esaten dutena, guk iru edo lau aldetara esan oi genun aintzinatean; baiñan orain galdu ditugu itz oiek, Naparroa Barrenean ezik. An entzuten da oraindik ukhan, galtzen ari ba-da ere, eta idazleak asi dira indar berri eman naiean. Orrela bear ere.

        Atalburuan eman ditudan lau izen zar oetatik datozen yoka-itzak badarabiltzigu oraindik Euskalerri osoan; baiñan aditz oien izena bera ez.

        Aditz oien erroa u dala agerian dago beti, eta ez da gutxi. Aditz-izena ere eman bear genuke, galdu dugunok. Zein aukeratu, ordea? Ortan dago lana.

        UKAN ez diteke onartu Euskalerri guzietan, ukan orrek «tener por ahora» adierazten baitu. Adibidez: «Nik eun ogerleko ba-ditut; baiña sakelan bi besterik ez dauzkat. Nerekin dauzkat, ots, oraingoz; ba-ditut, orain nerekin ez ba-dauzkat ere.

        Lau izen oietan erroa garbienik ageri duna, UKAN ori dugu: -ka-.

                Da-uka-t                Da-uka-gu

                Da-uka-zu                 Da-uka-zute

                Da-uka                        Da-uka-te.

        Irugarren nordanaran ezaugarri, edo obeki esan zergauzarena d bakarra da, tarteko a ori gabe. Oraiñaldian, yakiña, IZAN aditzan bezala: n(a)iz, &. Ez ordea lenaldian, litekenean eta zitekenean.         Tarteko a ori ez dator gaizki beste aldera; bestela naspide aundia baita. Nauka, zauka, dauka, ordez, nuka, zuka, duka esan ba'geneza, zuka edo zuketa'rekin elkar billatzen dute. Orobat gerta liteke, nau, zau, gau, zaut ordez nu, zu, gu, zut, eta olako yokaitzekin. Zu, gu: nosotros, vos; edota te tiene, nos tiene. Zut, berriz, ari zuta da, ez zearra.

        Oñati-errian zaitu, gaitu, ordez, zau, gau esan oi dute, oso ederki. Ni ta zu bakar gera; beraz, ez dago -it- bearrik. Bakarra n, (ni) baldin ba'da, askotsua g (gu) da. Ez dugu -it- orren bearrik.

Gau gaitu ordez ere gauarekin nasten da; baña beti ere naspidde gutxiago da. Utzi dezagun, bada, bere ola.

        Gerokoa, ditekena, -ke- eratxikitzearekin ba-dakigu nola antolatu: da-uka-ke-t, da-u-ka-ke-zu, da-ukake; da-uka-ke-gu, da-uka-ke-zute, d x-uka-ke-te.

        Ar dezagun orain EKUN. Bizkaian itz umeldua da, idazti zarren batean ageri danez. Erro garbia -eku- arturik, yoka dezagun

                d-eku-t                        d-eku-gu

                d-eku-zu                d-eku-zute

                d-eku                        d-eku-te.

        Ba-dakizu, irakurle, bizkaitarrek dut ordez dot egin oi dutela, eta dekut ordez dekot, dekugu ordez dekogu, Gaur izkuntza daukagunez, EKUN onek ez gaitu elkartzen euskaldunok. Etzaigu belarrian sartzen, erreza baldin ba-da ere.

        Ar dezagun EDUKI. Au ukan'engana ekartzen dugu: daukat, daukazu, dauka, &. Gaiñera, dauka onek «tiene de suyo» ez-baña «tiene por ahora» adierazten du, len esan dugunez.

        Ar dezagun, azkenik, UN. Au dugu garbienik. Onen yokaeran ez da agertzen a'rik, ez beste tartekorik. Erroa u.

                d-u-t                        d-u-gu

                d-u-zu                        d-u-zute

                d-u                        d-u-te.

U onen izen osoa UN esatearekin, (ez UKAN) aisago elkartu gaitezke. Goazen lenaldira. Nordan bakoitzaren ezaugarri auek ditugu:

                nen-                        gen-

                zen-                        zen

                z-                        z- (-te-)

        Orrela, nen-torren, zen-torren, z-(e)torren; nenkarren, zen-karren, z-(e)karren. Baña zer gertatu da? Nen orri tartetik d sartu zaio, eta orregatik esan oi dute nen(d)dun Bizkaian (Orozko, Txorierri) eta gendun Gipuzkoan, genun ordez. Beraz, ekarri dezagun lenengora:

                Nen-un (nendun)        genun (gendun)

                zen-un (zendun)        zenuten (zenduten)

                z-u-n                        zuten.

Nenun ez dut nere burutik atera: gauzak dakarrena da. Orobat, nion ordez nenion esatea gogor ba'dirudizu, ikasazu genion askoren einean.

        Liteken gertaeran ere genuke (genduke) bezala, bakarrarenean, nenuke litzake egoki. Gauzak ori eskatzen du. Gauza bitxiagorik asmatu dute izkerazale oiek.

        Diteken gertaeran edo geroaldian:

                d-u-ke-t                d-u-ke-gu

                d-u-ke-zu                d-u-ke-zute

                d-u-ke                        d-u-ke-te.

        Liteken gertaeran:

                nen-u-ke                gen-u-ke

                zen-u-ke                zen-u-ke-te

                l-u-ke                        l-u-ke-te

        Ziteken gertaeran:

                nenuken                 genuken

                zenuken                zenuketen

                zuken                        zuketen

        Emen erroa garbi ageri da nortzu guzietan eta noizaldi guzietan. Baizik ere, lenaldiko nen- ori legokela berritu bearra. Idazteko edo eskoletarako beintzat.

        Beraz, «haber, avoir» esateko, UN ar genezake nuan edo nuen, zenuan edo zenuen, &? Tarte-itz edo betegarri baitira, eta gaiñera iketa naspillatzen baitute, berela dakuskegunez.

        Goazen iketa izkuntzara. IZAN'en erroa nasi diogu UN'en erroari: diat, diñat, diagu, diñagu, duat, dunat, duagu, dunagu ordez. Bigarren auek oraindik bizi dira zenbait erritan.

        Bigarrenean duk, dun, dok, don (B) ederki daude. Irugarrenean dago itzea edo korapilloa. Berriz ere duk, dun? Ik duk, dun, ark duk, dun? Bereizi bearra daukagu. Ark dik, ark din iñola ere ez genuke egin bear. Bizkaian entzunik nago: neuk doat, euk dok, ak yok. Beraz, d ori belaxkaturik y eman genezake, geuron ortografirik ez duguño.

                Duat, dunat                duagu, dunagu

                duk, dun,                duzute

                yuk, yun                yute, yunate

                                        (yoek, yonae Bizkaian)

        Goazen lenaldira:

        Nian, ninan, zian, zinan (ziñenan) zian, genian, geninan, ziaten ziñaten, gaizki daude. Nuan, zuan, esan oi da oraindik. Nik ikusi noan, ark ikusi zuan, zoan. Ik ikusi uan nonai esaten dugu! Eman dezagun, beraz beti erroa u, eta esan dezagun onela:

                Nik ikusi nuan, nunan                guk ikusi genuan, genunan

                ik ikusi uan, (huan, yuan)        zuek ikusi zenuten

                ark ikusi zuan, zoan, zunan        aiek ikusi zuaten, zunaten.

        Zergatik ipiñi ditut gangarrak? Bestela zuketarekin nasi bailezakete a maite duten oek: Nik ikusi nuan, yauna; nik ikusi nuan, mutil, ikusi, nunan, neska; ark ikusi zuan, yauna; ark ikusi zuan, mutil; ikusi zunan, neska; guk iusi genuan, yauna; guk ikusi génuan, mutil, ikusi genunan, neska.

        Bakarraren einean mintzorra beera dute eta askorenean gora. Baña, a ori kendu ba'ledi, ez dago batere naspiderik. Nun, zun, genun oiek belarria betetzen ez ba-dizute, eta nuun, noon, zuun, zoon, &,

itsusi ba'zaizkizu, esazu nendun Bizkaian bezala. Nik ez dut bide oberik bilatu naspilla ontatik irteteko. Liteken gertaeran onela egin oi dugu, u ordez i emanik

                Nikek, niken                        genikek, geniken

                uke, huke, yuke (Uitz.)                zenukete

                likek, liken                        likete.

        Bigarren nordanarentzat, alare, u ez dugu galdu: uke, zenukete. Baiñan neska-mutillentzat uke ordez ukek eta uken obe litezke, nonbait esan oi danez:

                ukek, hukek, yukek; unake (naiz uken).

        Erroa beti u egiñez, onela genuke:

                nukek, nuken                        genukek, genuken

                ukek, yukek, uken,                unake, zenuteke

                yukek, luken                        lukeate, lukenate

        Orixe'n likete ordez, likea (Lizartzan, Berastegi'n); likenate ordez, likenea.

        Ziteken gertaera

                nukean, nukenan                genukean, genukenan

                ukean, ukenan                        zenuteken

                zukean, zukenan                zuateken, zunateken, zutekean, zutekenan.

        Len aipatu ditudan a'zale oiek nortara antola litezke lenaldiko gertaeran eta azken ontan nukean eta zukean bereizteko? Zuketan «nik egin nukean» esan ezkero, iketan «nik egin nukean ark zukean edo esan bear genuke, gangarrarekin. Ez al da askoz obeki zuketakoan nuken, zuken esatea ta iketakoan nukean, nukenan; zukean, zukenan esatea? Zertako puztu gauzak, nukean, nukeen, nukeen esanez?

        Bestek oberik asma ba'leza betor gugana, ta argitara aterako diogu.

 



Literatur Aldizkarien Gordailua Susa argitaletxearen egitasmoa da.