—Itz Lauz—

Biblea Eskual-Herrian

(Olabide'ren omenez)

P. Lafitte

Errana da Eskualduna jitez jainkotiarra dela, eta eskual idazti gehienak sineste leinhuru eta usainez betheak direla. Ezin ukatua.

        Bizkitartean banago gure arbasoek ongi ikusi dutenetz nun den erlisione egiazkoaren mamia. Lokarri bizi bat da, erlisionea, aldi iragankorra betieretasun iraunkorrari eratxikitzen diona: hobeki erraiteko, erlisionearen bitartez, Jainkoak bere burua salatzen dauku hiru izaiteren batasunean: Biblea, Kristo eta Eliza. Bibleak Kristo aintzinetik badakar, amak haur sortu beharra bezala, eta Elizak Kristoren indarra hedatzen du mendek dirauteno, denbora negurri.

        Hastean zen Hitza, eta iduri luke Jainkoaren erranak behar lukeela izan egiazko sinestearen oin-harria.

        Bitxi bada bitxi, Liburu Saindua guti ezagutzen dute Eskualdun katolikoek.

BIBLE OSOAZ

        Orainokoan ez dugu Testamentu zaharraren itzulpen katoliko bihirik.

        Protestantek, XVIII'garren mendea hastean, nahi izan zuten Biblea eskuaraldu. Pierre d'Urte, Donibane Lohizuneko aphez bat, anglikano bilhakatu zen: eskualzalea zen, gramatika bat moldatu zuen bai eta latinetik, eskuaralako hiztegi bat, Oxfort-en lo daudenak. Utzi zuen ere, Lapurdiko eskuaraz, Genesis liburua, Exodus-eko 22 kapitulurekin: 1894-ean agerarazi zituzten puska xume hoik.

        Louis-Lucien Bonapartek, ondoko mendean, Duvoisin kapitainari galde egin zion, lapurtarrez eman zezon Bible guzia; guardagoa utzirik, eskualzale suharrak zazpi urthe eman zituen itzulpen horren egiten, eta irarkolako lanek sei urthe iraun zuten: liburua agertu zen 1865-ean, imprimaturik gabe: 250 liburu jalgi zituzten mintzalarientzat.

        Vulgata latinetik bihurtua zen Duvoisinen Biblea; hitzez frango joria; bainan eskual usaina xuhur. Irakur idazle beraren Laborantza eta Liburu ederra: ikusiko duzue nola bere jitezko eskuara erretx, malgu, zaloin eta gozoa, gogortu eta bihurdikabu zitzaion latinaren uztarpean.

        Printze berarentzat Jose Antonio Uriarte aitak ere onhartu zuen sail berari lotzea. Nahiz Izpaztertarra zen, beraz bizkaitarra, Uriartek Gipuzkoarren mintzairerat itzuli zuen Vulgata guzia; egia erran, eskuara hori etxekoa bezain ongi bazerabilan. Zorigaitzez Bonapartek ez zituen argitaratu Genesis, Ezodus eta Leviticus baizik. Gainerateko lan guzia itzalean dago. Inchauspe jaun kalonjeak nahiko omen zuen Printzearen gostuz ager-arazi Biblea Xuberotarrentzat; bainan Bonapartek ez zuen nahi onhartu oharpenik ez argitasunik, Trente-ko Aitek manatu bezala. Ez dugu uste kalonjea jarraiki zitzaiola Bible osoaren eskualaretzeko xedeari: nehun ez dugu aurkitu hatzik ere.

BIBLE-ZATHIAK

        Zathika halere izan dira Biblearen itzulpen entsegu asko.

        Bonaparte Printzeak egin-arazi zituen eta ager-arazi gutiz gehienak.

        1858: Canticum trium puerorum, zazpi eskualkitan; — urte berean bi aldiz lan bera 11 eskualkitan;

        1858: Canticum canticorum, mendiz bertzaldeko hiru eskualkitan; ondoko urthean lan bera Duvoisin-ek lapurtarrez; 1862-an Uriartek Markinako mintzairean, eta bertze norbaitek Gipuzkoakoan. Handik hamar urtheren buruan, Canticum trium puerorum Aezkoa, Salazar, Erronkari eta Nafar-hegoko hiru eskualkitan. 1860: Duvoisin-ek itzuli zuen Ruth-en liburua; eta zathi bera agertu zen 1879-an, xuberotarrez, Salomonen Kantika eta Jonas-en liburua lagun.

        Jonas agertu zen Baztango eskuaran, Elizondoko Bruno Etchenique-k itzulirik, eta Garazikoan, Casenave-k eskuaralaturik.

        Hogoi-ta-hamargarren psalmoa, Martin Elizondok, Pedro Samperek eta Mariano Mendigachak eman zuten Aezkoa, Salazar eta Erronkariko mintzairetan.

        Job-en liburu J.B. Chahok Xuberokoan.

        Horiek oro, Elizaren baimenik gabe, minzaire ikertzalentzat.

        Bizkitartean Aita Galdos-ek 40 psalmo itzuli zituen hebreotik legezki eta orai Aita Olabiden Itun zarra agertzera doa, ez baita segur goizegi.

TESTAMENTU BERRIA

        Testamentu berriak arrakesta gehiago ukan du Eskual-herrian, bainan huntan ere katolikoak gibel egon dira.

        Jeanne d'Albret erreginak agindu zuen Testamentu berria eskuaralat itzul zezaten; Beskoitzeko Joanes Lizarragak agerarazi zuen 1571-n, La Rochelle-ko Haukin baithan: lapurtarrez egin zuen bere lana, nahiz han hemenka ezagun diren benapar eta xuberotar hizkuntza batzu.

        Bela-ren arabera lau aphezek lagundu zuten; hek ziren De la Rue, Tartas, Tardet eta Landetcheverry.

        Itxuren arabera, Kalbintiarren frantses itzulpena hartu zuen eredutzat: haatik Vulgata eta askotan greka ere begien aintzinean bazauzken.

        Lizarraga-ren eskuarak biziki zahar emaiten du, Detcheparenak baino zaharrago, aise! Bereziki aditza arras oraikotik bertzelalkoa du. Eskuara ohiaren ikertzalentzat, lan hauta!

        Erran gabe doa, aphez katolikoek ikus arau kentzen zutela beren fededunen eskuetarik cta suntsitzen: hortako da hain aurki nekea.

        1900-ean Linschmannek eta Schuchardtek berriz argitaratu zuten Lizarragaren lana, aintzin-solas mamitsu batekin; Strasbourg-en jalgi zen. Gero, 1903-an eta 1908-an «Société Biblique» delakoak berriz ere ager-arazi zuen arras merke.

        Lizarraga-ren liburutik zathi batzu agerthu ziren noizean noiz:

        1874-ean, Vinson-ek Baionako Cazals baithan eman ziuen San Mark;

        1877-an, Van Eys-ek Pariseko Maisonnave baithan San Matiu;

        1902-an, Protestantek: San Matiu;

        1908-an, berek Jondoni Joani.

        Protestantek bertze lanik ere egin dute Liburu Saindua hedatu nahiz Eskualdunen artean.

        Beskoitzeko guarda bat, Kanbon ere egona, othoiztu zuten berri zezan Lizarragaren itzulpena: hortako iduri luke eskutan eginikako Testamentu Berria, eta bertzalde Larramendiren hiztegia esku-menean zaukala. Gaïdor idazlearen itzulpen hori hunela agertu da: 1825-ean San Matiu; 1828, berriz ere San Matiu; 1828, Ebanjelioak eta Aktak; 1828, Testamentu berri osoa.

        Nahiz aphezek gaizki ikusten zituzten, Gaidor-en lanak polliki hedatu ziren, eta aurki-errexak dira.

        Protestanten gain ezar ditzazkegu bertzalde 1838-an Oteiza gipuzkoarrak apailatu San Luken itzulpena; San Luk berriz ere agertu zuten Londresen 1870-ean, eta Buenos-Aires-en 1889-an, bethi gipuzkeran; 1879-an Jondoni Joani jalgi zen Londresen, mintzaire hortan berean.

        Anna Urruthy andere higenautak eman zituen xubero-mintzairean Jondoni Petriren epichtolak eta Jondoni Joanirenak. Aipa dezagun, azkenean, Perlazko kolier bat deitu protestant testament berri zathi bilduma.

BONAPARTEN LANA

        Louis-Lucien Bonapartek ere ager-arazi zituen itzulpen batzu, bainan ez hedameneko; eskualkiak huirbilagotik nahi zituen bakarrik ikertu eta elgarretarik berezi: horra zertako ez zituen atheratzen 8-ka, 10-12-ka, gorenaz 40-ka.

        Gisa hortan San Matiu ager-arazi zuen 1856-an benaparrez (Ibarlako Salaberry itzultza!le), xuberotarrez (Inchauspe itzultzale); — 1857-an, gipuzkeraz (itzultzale izenik gabe), goi-naparrez (Etchenique itzultzale); 1858-an gipuzkeraz (Uriarte itzultzale).

        Apocalypsis ere, 1858-an agertu zen Uriartek bizkaieraz emanik, Inchauspek xuberotarrez, Uriartek gipuzkeraz. Jondoni Joaniren Ebanjelioa ere jalgi zen, goi-napar Lizarraga batek itzulirik.

        Zortzi eskualkiz Erailearen alegia bertzalde. KATOLIKO SALLA

        Harrigarri bada harrigarri, katolikoek lehen aldikotz legez ager-arazi lau Ebanjelioak Eskual-herrian, 1855-ekoak dira. Harriet-ek egin zuen lana eta Dassancek eman dirua. Lan gaitza, nahiz dorpexkoa. Hizkuntza nasai eta garbia. Joskera berriz idor eta gogorra. Halere agur bat hartze zuen itzulpen horrek. Errana da, Haraneder-enari zor handiak diozkala; ez da egia; biziki urrun daude elgarretarik.

        Geroxago, 1898-an, Haristoy aphezak Duvoisin-en lau Ebanjelioak argitaratu zituen, imprimatur delakoarekin, oharpenez apainduirik.

        1921-ean, Ormaecheak Jondoni Joani-ren itzultzen hasi zen grekotik eta ager-arazten; ahapetik zioten gaineratiko Testamentu Berri guzia eskuaralatu zuela; ez zaiku iduri. Dena den, ez zen hastapen makala!

        1931-n Aita Olabidek Itun berria athera zaukun oso-osoa; eskuara mota guziak dakizkitenek aurki dezokete joritasun nasai bat; bainan hainitzek tinkiegi daukate eta bereziki lapurtar benapartarrek arrotz kino bat atchemaiten diote. Ez dut uste hemen gaindiko elizetan herritarreri irakurtzeko on litakeen. Horrek ez du erran nahi Olabidek ez duela bere saila ongi bethe; erran nahi du Eskualdunak mintzairez urrunegi bizi girela elgarretarik.

        1947-an L. Léon jaun erretor nausiak hemengo eskuaralat itzuli zituen lau Ebanjelioak. Guk biziki' ederrak dauzkagu eta herri usain gozo batez phiztuak. Halere gipuzkoar adixkide batzuek erran baitautet ez zutela aise ulertzen, ez naiz den gutienik harritu: oixtiko gure deitorea hemen ere ongi heldu da mintzairez ez gaude aski hurbil.

ZERTAKO?

        Ohartu gira Bibleari uzkur eta muthur bezala jarri zaiola Eskual-herria.

        Zertako othe?

        Lehenik aphezak beldur zirelakotz girixtinoek beren burutarik ulert zitzaten liburu sainduak, Elizaren aburuaz acholatu gabe. Ez zuten heretiko hazirik erain nahi.

        Bigarrenekorik, jansenisten garbikeria frango barna sarturik gure herri-zokoetan, beldur ziren Bibleko aiphaldi gordin batzuek kolpa zitzaten arima beratzak: orhoit nola hainitzek sun tsitu zuten Axular-en Geroa, gatz eta biper sobera kausitzen ziotelakoan.

        Hirugarrenekorik, Biblea ez da bi soseko liburuxka bat diruketa harandia galde egiten du haren ager-arazteak: ez daiteke gero merke sal. Ezin salduz zorretan egoiteko, beldurrak ere harritu duke aphez kartsu askoren lehia.

        Ez uste ukan, horiek hola, Eskualdunen erlisionea Biblearen argiari ihes doakola: ez ondorik ere.

        Irakur gure bertsu zaharrak: aipu dituzte nasaiki Noe eta Salomon;

        Irakur pastoralak: horra Moises, Josue, Abraham, Sodoma eta Gomorra, Haur prodigoa, Jondoni Joanes Batixta...

        Beha Elizako liburueri: othoitz eta irakurgaiak ez direa Bibletik atheraiak, gehientsuak?

        Entzun apheza: ez othe ditu hain xuxen bere predikuetan psalmo, epixtola eta Ebanjelio horiek argitzen eta azalkatzen?

        Liburu zahar batzuek badauzkate gisa hortako argipenak ibauri: atxik gogoan Astarloa (1816), Lizarraga (1846), Guerrico (1858). P. Aranaz (1921); orhoit «Argia», «Ekin», «Eskualduna» deitu astekariek ekhartzen zituzten xehetasunez.

        Bertzalde «ixtorio sainduak», «edesti deunak», sortu zaizkigu polliki; aipa ditzazkegu: Larreguy, Etcheberry, Dithurbide, Diharassarry, Zabala, Elissalde...

        Bainan Jesusen bizitzea ez dute Eskualdunek behin ere bazterrerat utzi. Ikasi dute prediku eta meditazionetan, bai eta liburu batzuetan ere; Ebanjelio ttipiak agertu dira (Iraizoz, Lafitte); 1935-ean agertu ginuen Martin Oiarzabalen Yesu Kristo gure Yaun Yainkoaren bizitza ta berri ona: lan eder eta sakona, jakitatez eta goxoz orhatua; 1953-an Manzisidor-en lan errexa gogotik irakurri ginuen.

        Azkenean berex ezarriko ditugu Zaitegi jaun aphezaren Bidalien egiñak: ez da hedamen hutsezko entsegu bat: jakintsun baten argipena da, jakintsunentzat apailatua, eskuara oparo eta distirant batean. Irazki, zabaltasun eta aberastasun hortako bakarra da gure eskual-jakintza guzian.

AZKEN HITZA

        Beraz Eskualdunak ez dira Bibletik higuin bizi: Elizaren eskutik ukaiten dituzte zuhaitz hortako lore ederrenak eta udare hazkurritsuenak.

        Bizkitartean Eskualdunak ez dira gehiago haur ttipi. Berak igan ditazke zuhaitzaren adarretarat...

        Ordu litake utz ditzagun gure haurrideak Jainkoaren Hitzarekin buruz buru, sinhetsiz Hitz hori ez dugula itho behar ez eta hertsiki zetabetu behar, eta bertzalde gure fededun gehie nek guk bezain ongi badakitela zuhurtziaren berri: heieri ere graziak egiten diote argi, eta emaiten indar.