Wittgenstein eta lehen erlijioa *

Norman Lillegard

euskaratzaileak:
Javier Sadaba
Esteban Antxustegi

Frazer-ek Nemi Oihaneko Erregearen historia kontatzen digu, bere harrigarri, beldurgarri eta tragikotasun guztia gogoraraziz (1). Badirudi ohitura honen edo beste edozeinen azpiko sinesmen edo pentsamoldea mugatzerik izango bagenu, hauen harrigarri eta zirraragarritasun guztia ulertuko genukeenaren ustea zuela. Wittgenstein-ek, aldiz, Frazer-en erizpide honi oinarrizko bi objekzio egiten dizkio. Lehenbizikoa, Frazer-en azalpenak ez digula laguntzen ohitura hauek zirraragarritzat izan dezaketena ulertu ahal izateko, eta, inoiz lagunduz gero ere, ez litzatekeela Frazer-ek ausnarturiko arrazoiengatik izango. Bigarrenez, Frazer ohiturak eta aintzinako erritoak ikuspegi edo pentsamoldeetan (erizpideak) oinarritzen direla suposatzean oker dabilela. Lehen objekzio hau ez dut azalduko, ezta eztabaidatuko ere. Arestian, eta modu interesgarri batez, Frank Cioffi-k (2) agertu eta ilustratu du eta, nire aldetik, oharpen hauei ez daukat ezer gehiago ezartzerik.

        Frazer-en azalpen mota eta Wittgenstein-en objekzioak, alde batetik, sinpleki, edo batez ere, adierazkor edo sinboliko diren errituen arabera probetxuz eztabaida daitezke eta, ohitura espezifikoen erara, ondorio estrainoak sortzeko helburua duten errito «majikoen» bidez bestaldetik. Bulgarian, esate baterako, eta Bosniako turkoen artean emakumeak haurra semetzat hartzen du bere gonetan barna bultzatuz. Frazer-en ustez hau magia hemeopatikoaren ezaugarri garbia dugu, baina ezin ukatu, halaber, eta arrazoi du Wittgensteinek era honetaz emakumeak umea sortu duelakoaren erruan sinestea absurdotzat jo behar dugula dioenean. Badirudi, aitzitik, zeinu sinboliko edo adierazkorra besterik ez dela, lehen motako erritual adibide bat hain zuzen. Bigarren mota ondorengo exenpluan adierazten zaigu: Australia hegoekialdeko natiboek beren arerioen oinatzetan arantza zorrotzak iltzatzen dituzte, horrela etsaiak zauritu nahian edo. Frazer-entzat majia kutsakor baten aurrean gaude. Wittgenstein, arrazoi desberdinez, interpretazio honen aurka azaltzen zaigu. Lehenbizi, hau egiten duen basatiak «...bere etxola egurrez egiten duelako eta haren geziak ez dira itxuraz zorrozten, abilezia handiz baino» dio Frazer-ek. Wittgenstein-ek oinatza zauritzearen gertaera hau emaitza gabeko teknikatzat jotzen du, baita natiboaren ustez ere. Honen teknikak guztiz zentzuzkoak ditugu. Bigarrenez, Wittgenstein-ek jende zibilizatuaren artean ere badirela honelako usantza paretsuak adierazten digu: eta Frazer-ek dakarren adibide beran oinarritzen da, norbaiten irudia erretzea edo maite dugun pertsonaren argazkiari musu ematea, alegia. Ekintza hauek berezkoak dira, istintiboak, guk era honetaz jokatzen dugu eta kitto «...eta horrela lasai sentitzen gara». Guri dagokigunean ez daukagu inolako azalpen sofistikaturen beharrik. Zergatik behar dugu, bada, basatiaren jokabidea esplikatzerakoan? Gainera, gure azalpenaren helburua fenomeno hauek dauzkagun istintoekin batzea besterik ez da, Frazer-ek dioenez. (Azken baieztapen hau da, ene ustez, Cioffi-k lehen aipatutako entsaioan eztabaidatutako oharpenen bidez defendatu beharko litzatekena).

        Hainbat eta hainbat erritual batez ere adierazkorrak direla edota osagarri adierazkor edo sinbolikoa dutelakoaren zalantzarik ez dago. Baina beren sasizientifikotasuna hemendik bideratzea ezinezkoa dugu, Wittgensteinek dioela dirudien bezala. Antropologo batzuk aurreneko erritual mota bigarrenetik bereizten dute, bigarrenak (oso arrunta izanik) majia suposatzen duela esanez, lehenbizikoaren alderantziz (3). Eta magia, tipikoki, eritzi okerretan sartzen da. Horrela primitiboak oker dabiltza majiaz eginiko lorategi bat loratuko delakoan daudenean, kargamendua landatzeak kargamendua dakarrelakoan etab. Nola, bada, uka zenezake hau Wittgensteinek aurreneko mementutik mota guztiak orokortzen ez baditu, eta erritual guztiak huts-hutsean espresiboak direla konkluditu?

        Wittgensteini horrelako non sequitur bat egotzi aurretik gogoratu beharko genuke berak ez duela Frazer-en baieztapen batzuk ukatzen; adibidez: eritzi bat erritualaren barne kokatzearen posibilitatea, ezta sinesmen erlijioso bat teoria mota (okerra) baten mailara irits daitekeenik ere, hala nola jainkoturiko errege bat hain erotua egon daitekeenik garbi baino garbiago falta zaizkion botereak badituela iruditzeko.

        Aintzinako erlijioak ez du zergatik beste bizitza motek baino nahasketa eta usteltasunarekiko joera gehiago izan beharrik. Hura teoria batetatik sortu izatea edo pentsamolde baten ondorioa izatea ukatzen du Wittgenstein-ek. Honen sorrera, aitzitik, erreakzio edo ekintza istintiboetan datza. Dena den, egite honek erlijio eta eginbehar majikoak ez ditu bereizten beste aktibitateetatik, zeren, bere eritziz, edozein bizitza-molde edo hizkuntzajoku ekintza eta erreakzio istintiboetatik sortzen bait da (4). Zer dugu «primitibo»tzat hartzen hemen? Hona Wittgensteinen erantzuna: «Jokaera modu hau, hizkuntza-joku hau bertan oinarritzen da, eta bera dugu pentsamolde baten prototipoa eta ez pentsamoldearen ondorioa». Wittgensteinen ustez majia eta zientzia bereizten dira eta Frazeren ahotik diotsa «...zientzian aurrerapena dagoen bitartean majian ez da horrelakorik gertatzen. Majiak ez du garatzeko inolako joerarik». Honen esanahia erritual majikoak sormena emaniko erreakzio primitiboak baino gehiago, orokorki, garatzen ez direlakoan kokatu behar dugula suposatzen dut, nozio kausalak sortzen dituzten erreakzio primitiboak («bultza egiteko» nozioa, esate baterako) zientziak elaboraturiko nozio kausalengatik guztiz gaindituak gertatzen diren neurrian. Baina, zeintzu arrazoi daude zientzia era honetaz ezaguarazi behar denik sinesteko?

        Ekintza baten sentidua bere inguruaren arabera dago (mugimendu bat joku baten dena besterik ez da). Zertan datza primitiboaren egitea arantza batekin aztarna zauritzen duenean? Frazer-en ustez ezarpen zientifiko mota baten aurrean gaude. Bere ekintzaren sentidua hau izaki, bera hatzeman nahi izanez gero sentidua ematen dion eta sostengatzen duen teorizazioa ulertu beharko dugu. Wittgensteinek, aldiz, primitiboak egiten duena guk pertsona baten irudia erretzerakoan adierazi nahiarekin parekatzen dela aditzera ematen du. Hori bai, hau egiterakoan argi dago ez dugula zientzi aplikaturik egiten. Hau ekintza honi laguntzen dioten nabaritasun eta saiokuntzaren araberako jarreran ikus genezake. Inork irudi bat erretzea eragile denentz jakin ahal izateko test bat proposatuko balu bromalari edo erotzat hartuko genuke. Exenplu honek ekintza berari ezaguera zientifiko edo teknikoaren erako ekintzen zentzu desberdina ematen dio. Edozein modutan, garai berean, gure norbaiten irudia erretzeak eta primitiboaren, esate baterako, ekintza honen alde edo aurkako ziurtasuna serioski kontutan hartuz, aztarna bat zauritzeak prima facie batetako antzekotasuna besterik ez dutela esaten badugu puntu hau adieraz daiteke, eta mantendu ere bai. Puluwat irlako biztanleek itsas-bizitzari dagozkion tabu eta erritual asko gordetzen zituzten. Misiolari giristinoak etorri zirenean, aldiz, sinesmen hauek ez zizkieten arbuiarazi, hauen efikazia eza adierazi baizik. Jarrera honek bere baitan ez zituen bazterrarazi ohitura zaharrak baina, hein batetan, Pulawat-eko arrantzale ospetsuren batek apaizek arrazoi izan zezaketela deliberatu zuen, eta aurreko tabu eta beharrezko erritualak erabili barik bidaiatzeari ekin zion; eta oso-osorik eta majo itzuli ere eta, Gladwin-en ustez, gertaeraren ondorioz, tabu eta erritual hauek baztertuak izan ziren (5).

        Esandakoa nabaritasun frogagarri baten aurrean uxaturiko ohitura baten kasu garbia dugula badirudi. Baina, badira arrazoiak horrelako kasu motak, Wittgensteinen azalpenaren aurka, guk uste adinako garrantzirik ez dutela pentsatu ahal izateko. Sinesmen eta pratika maila luzeko aldaketak zailak gertatzen dira jabetasunez deskriba ahal izatea, hots, nabaritasun frogagarri baten ikuspegitik sinesmen partikularren errefusaketa modura, kasu, teoria gorpuskularren ukapena Foucault-en esperimentoen aurrean. Aldaketa hauen deskribapen epokia taiutzeko ez dut hemen tokirik baina, kasu berezi hau aprobetxatuz, egite batzu eta puntu kontzeptualeren bat aipatzea merezi du.

        Gladwin-ek deskribaturiko aldaketa graduzkoa dela ezin dugu ahaztu. Horrela, inor ausartu baino lehenago misiolariak sinesmen eta pareko ohitura zaharrak xilatzen saiatu ziren. Are gehiago oraindik, agian inportanteagoa, pratika hauekiko eragileak ez zirela aditzera ematerakoan joera utilitarista azaltzen bait zuten (Gladwin-en ustez ez zuten kondenatzen beren erlijiogabezia). Hau egiterakoan badirudi misiolarien ardura irlatarren aditasuna bigarren maila batetan kokatzea besterik ez zela, horrela eite berri honekiko kezka sortaraziz. Argi dago kritika eta analisi mota batzuk jendearen zentzua bere bizimodu propioarekiko alda dezaketela, era berean ordurarte behatu gabeko ezaugarri berri batzuren aurrean erabat hunkiturik geldiaraziz. Arrakasta teknologikoaren aurreko hunkitasunak hemendik datorkigun kezka esistentziaren nahitaezko gertakizunekin ordezka dezake. Honen ondorioa pertsona batek bere bizimolde zaharra pulamentorik gabeko superstizio batetan bilakaturik ikustea izan zitekeen.

        Bere bizitzari dagokionez pertsona bat itsumen mota batetara bideratua edo bultzatua izan daitekeenaren nozioa ez dut uste gehiegikeria bat denik. Beste batzuk, gainera, ez dute inolako laguntzarik behar izango ere. Coulton-ek kontatzen du elizatik etxerako bidean jaunartzeko hostia mihi azpian gordetzen zuen erdi aroko nekazari andereak nola etxera heltzean hostia ahotik atera, ondoren puskatu eta baratzan barreiatu zuen (6). Ongi ikasia zuen, dudarik gabe, hostiaren ahalmenenak bizitza sor zezakeela. Badugu esaterik, halaber, bera ere egite hau ikusi ahal izateko tentaldian erori zela, berehalako mundutar abantaila batetan bilakatuz, eukaristiaren barne izaerako azterketa sakonago batek, aldiz, adoregabetuko zuen bitartean. Gerta al daiteke komunitate osoa, indibiduo guztiak legez, modu berean eta arrazoi berdintsuez usteltzea? Wittgensteinek dio: «Mintzaira berriak sortzen diren ahala beste batzuk, ostera, zaharkitu eta ahaztu doaz». Asko eta asko zahartuz doazen bitartean usteldu egiten dira.

        Lerro hauetan zehar azaldu nahi izan dut «errituala edo sinismenaren uzketa nabaritasun frogagarriaren ikusmoldetik» izan ez daitekeela guk uste duguna, hau da, errituala erabateko zientzia espezie bat denaren nabaritasuna (nabaritasun gramatikala). Baina errituala ez bada erabateko zientzia ezin dugu bere adierazkortasuna konkluditu, ezta ere gure arteko erritualen batekin erlazionaturik prima facie baino antzekotasun handiagorik duenik. Hainbat aspektu garrantzitsutan gerta daiteke ez izatea gure zientzia bezalakoa ezta gure erritualen antzekoa ere. Esplikazio antropologikoak gure esperientziatik argituriko analogien bidez eskatutako saialdi bat egin dezake (hauxe besterik ez digu Wittgensteinek eskeintzen) baina ez dago analogia perfekturik. Wittgensteinek puntu hau onartu ez zuenik esateko ez dago inolako arrazoirik, eta bere oharpenetan badugu onartze honen nabaritasunik. Horrela bada, ez ditugu bere oharpenak zergatik bortxatu behar harik eta hunkigarritasunaren ohe prokusteanoan edota ezaugarritasun-ezaren espezie batetan kokatu arte. Lehen-erlijioa ez da erabateko zientzia ezta portaera ezaugarri bat ere, Wittgensteinen ustetan.

        * Philosophy of Religion / Religionsphilosophie (Proceedings of the 8th. International Wittgenstein Symposium, 15th to 21th August, 1983, Kirchberg/Wechsel) deritzan bildumatik atera dugun artikulua. Wittgenstein-i buruzko jardunaldiak Austria-ko Kichberg irlan hasi ziren 1976n. Austrian Ludwig Wittgenstein Society delakoaren gerizapean. Artikulu hau, Estetika, Erlijio-Filosofia eta Antropologia alorretan dihardutenentzat oso baliagarri eta gazteleratu gabe dagoelako eskeintzen dugu.

        (1) «The golden Bough» (Urrezko Adarra) Frazer antropologoak idatzitako liburu eztabaidatua da. Liburu horri Wittgenstein-ek eginiko oharrak laster dira kaleratzeko gazteleraz, Observaciones a la Rama Dorada de Frazer izenarekin.

        (2) Cioffi, Frank, «Wittgenstein and the fire festivals», Irving Block ed. Perspectives on the Philosophy of Wittgenstein (Oxford, 1981) 232 or.

        (3) B. Malinoowski, Magic, Science, Religion (New York, 1948) 37-38 or.

        (4) Wittgenstein, Culture and Value (Oxford, 1980) 31 or.

        (5) Gladwin, T. East is a Big Bird (Cambridge, 1970) 17-20 or.

        (6) Coulton, C.B. Life and the Middle Ages (Cambridge, 1967) 72 or.