Euskal Literatura:
Erotismoa hasieran bukaeran bezalaxe, amen

Ramon Etxezarreta

        Euskal literatura eta erotismoaz hitzegitea eskatzen duena, ez da, bere intentziorik onenean ere, zumarrari gari eske ari zaiola konturatzen. Edo konturatzen da, tontoena ez bait da hala ere dirudien adinako jenero ugaria, baina badauka gordean, sekretupean, zerbaiten esperantza isila, deklarazio ofizialek beren atzean gordetzen duten errealidade errebeldea esistituko den esperantza eta orduan, usterik finenean artaburuari artale bat besterik ez diola eskatzen iruditzen zaio. Eskasa taloa gai horrekin ahoratuko duena.

        Etxeparek emandako hasiera eta bixigarri hura, mendetan zehar urtzen joan zaigu, ez horregatik ordea euskaldun ahaltsuek, (zeinen erraza den ume ahulari agintzea!) horretan eta beste gauza askotan saiatu ez zirelako. Agian hizkuntza bat zanpatuen askatasunerako tresna egoki delako saiatzen dira beti ere zanpatzaileak beren ofizioan.

        Gure gizarte honetako seksu jokaeren, larru kontuen esango luke herri literaturaren antologia posible batek, azterketa egiten eta ereduak finkatzen aritu izan direnek, elementu aztergaitzat eta adierazgarritzat jo izan dituzte eredu horien bozeramale edo portabozen izaera eta kondizioak. Gauzak horrela izatekotan argi samar dago gurea, ez?

        Garbi dago behintzat, literatura, gurea bezala beste guztiak, eredu horien bozeramalerik onentsuenaz hartu beste erremediorik ez daukagula, areago gainera garai joanetatik geratzen zaigun lekukotasunik bakarrenetakoa eta printzipalena dela kontutan hartzen badugu.

        Puntu honetatik abiatuz, eta beste ezeri begiratu gabe, bozeramale hoien izaerari bakarrik, zaila, benetan zaila gertatzen zaigu seksu eredu klerikal errepresibo batetatik kanpo ezer ikustea. Hutsa, idazleen kondizio hori determinatzaile izanik salbuespen heterodoxorik gertatu balitz! Baina badirudi gure klerigo guztiak, idaztea ofizio edo afiziotzat zutenek behintzat, zuzenak, zorrotzak eta koherenteak (?) izan direla, gutxienez beren adierazpen idatzietan (1). Noski Etxepareren salbuespen ondrosoa, salbuespenak inoiz ondroso izaten badira hauxe dugu bat, ezin dugula ahantzi, baina hasierarekin hil zen ekin zion bidea, erditutako haurraren lehen negar soinua entzuteko aukera juxtu hura besterik ez dugu dastatu.

        Beste literaturetan Errenazimenduko «zabaltasuna» edo «irekitasuna» guztiz hertsi ondoren, berriro eta gaur egunera arte askatze prozesu bati ekin bazioten ere, gurean hertsitasuna atzo iluntzera arte ia areagotzen joan zaigula esan genezake. Orain hiru mendetako seksu hizkuntzak eta gerraondorengoak ez dute bereiztasun ikaragarririk. Debeku eta beldur berdinak irauten dute. Betiko modutsukoak jarraitzen dute agintzen eta guztien izenean mintzatzen.

        Garbi dago euskal literaturak seksua eragotzia eta galerazia eduki duela, eta bere balio bakarra prokreazioarena izan dela (sortzezko pekatua). Seksu eginkizunak gizadia ugaltzeko nahi eta nahi ez egin behar ziren nazkagarrikeriak zirela, baina hortik aurrerako gauza guztiak gizakiaren kalte edo gaisoketa arbuigarri batzuk besterik ez zirela.

        Pentsakera horrek nabarmen mugatzen du gertaera literarioa, eta horretan doinu ezezkor edo negatiboa nagusitzen da. Egin ezin daitekeena edo egin behar ez denaz aritzen da baina egin daitekeenaz inor ez da mintzatzen, hortaz ez baitago zer mintzaturik. Guztiek dakite, ez balekite hobe, eta ez dago ezer esplikatu beharrik, dugun abere senak eramango gaitu, behar baino gehiagotan gainera geure burua neurtzen asmatzen ez badugu edo debekaturiko eremuak ezagutzen ez baditugu, egin heharreko juxtuak egitera.

        Abstrakzioa, eufemismoa eta hitz mordoiloaren artea bilakatzen da gure literatura, eta konkrezioaren mundura iristea tokatzen zaionean, errealitatean hanka punta bat kokatzea tokatzen zaionean, pertsonaia aseksuatu batzu aurkitzen ditu, nahiz eta munduko gaiztoenak izan hauek. Erlijio liburuek markatzen eta erabakitzen zituzten pertsonen portamolde ereduak, eta bide hoiei zor zaien obedientziapetik ez ziren libratzen estremuntsuenean ere ezta fikziozko pertsonaiak ere. Agian karga gehiegi zuen.

        Dena den eta debozio liburuak lekuko, ez gara seksurik gabeko arbasoen seme (2). Fikzioan gertatu den seksurik gabeko euskalduna, seksu irrikiz gainezka egiten zuen gorputzdun gizona izan da eliza liburuetan. Kontuan har gizona esan dudala oraingoan, eta ez andre emakumea. Seksu gogoa gorputzak du eta ez pertsonak, eta gizonaren gizontasunaren froga horixe da, abere sena hori menperatu eta errenditzea. Gizona ez denak, ahula denak, bakarrik ezin ditu errenditu bere gorpuzkeriak.

        Alderantziz gertatzen da emakumearekin, emakumeak ez du ez seksu gogorik ez seksurik, gizonarentzat erakargarri eta berogarri bat besterik ez da, seksu ardurarik ez duena, jaiotzezko «kaxkarin» bat, hala ere ez da esplikatzen emakumea zergatik erortzen den tentaldi horretan eta erortzen denean zergatik egiten duen pekatu nahiz eta «inozoa eta txolina» izan. Horixe da pekatua agian, inozoa eta txolina izatea.

        Gure egunak arte nagusi izan da seksu kontzepzio hau gure literaturan, askok eta askok gainera balore nazional baten kategoria eman diotelarik (3), eta alfer samarrik litzateke euskal literaturako erotismoaz mintzatzea, pornografiaz mintzazea egokiago litzateke zilegi baldin bazait behintzat bi hitz horien esanahiak bereiztea.

        Beste kontu bat litzateke herriak ahoz erabili duen literaturaren azterketa egitea, bertso, kopla, kanta eta abarrena. Noski iturriak denboraz gugandik askoz ere hurbilagokoak direla eta gure ezagutzak ez lutekela oso luze joko. Baina jenero hauetan kontzepzio hori erabat baztertua geratzen da eta herriak dotrina nagusiekiko ihesbide bakarra du. Plazerraren, dibertimentuaren eta jolasaren nagusitasuna nabarmenago bihurtzen da eta horretarako hizkuntza errekurtsoak ere askoz ere biziagoak eta ulergarriagoak dira, ez dute debozio liburuen obsesiorik eta ezkuta nahirik, sujerentzia alaiak eta egunerokotasuna duten erreferentziak egiten dituzte. Dena den, hemen ere fabore egileak aipatu behar. Azkue jaun apaizak kantutegiarekin egindako asko ez dira barkatzekoak, zeren kantutegia egitea eta biltzea eskertu behar badiogu ere ezin ahaztu egin zituen mozketak eta aldaketak (berak aitortuak horiek) eta berekin Bilboko urpera eraman zituenak. Paretsua gertatzen ari zaigu gaur egun Aita Zavala bere kaxoietan gordetzen ari den altxorrarekin, eta kasu askotan eta askotan bera bakarrik bihurtu da urjentziazko materiale ugariren ikertzaile posiblen iturri eta bahe bakar.

        Egun eta literatur produkzioari buruzko aipamena eginaz, kontzepzio obsesibo hoiek baztertu direla esan behar, batez ere literaturgile gazteen tartean, baina prolema nagusi bat sumatzen da, hizkuntzarena.

        Literatura osoaren prolema da gaur egun hizkuntzarena eta ez jenero zehatz batena bakarrik, baina hemen arazoa areagotu egiten da. Hizkuntzaren tradizioa galdu eta errekuperatzen ari den jendea da ahaleginik handiena egiten ari dena letren munduan, eta hori nabaritu egiten da. Gureak baino hatzapar handiagoak dituzten hizkuntzek eta kulturek asimilatzen gaituzte eta euskaraz egin nahi duenak, sortu edo heredentzi zaharrak errekuperatu eta moldatu beharrean itzulpenera jotzen eta antzik gabeko gauzak egiten ditugu, baina hau denborak, disziplinak eta hizkuntza menderatzeak zuzendu dezake.

        Badago hala ere beste arrisku bat, euskaraeta-ismoarena deituko genukeena, euskara eta literatura, euskara eta administrazio, euskara eta emakumeak, euskara eta alderdi politikoak... Gisa beretsuan planteatzen ari zenbait jende erotismoarena ere «orain artean eduki ez dugunez, guk ere behar dugu literatura erotika, egin egin behar dugu...»

        Ez ahaztu erotismoaren kontra ibili direnak ere, militante ibili direla, eta ez dutela lortu nahi zuten guztia jendea aspertzea baino...

        (1) Gorosabeli kaso egiten badiogu, badirudi apaizen adierazpenak ez zirela idatziak bakarrik izan:

        «El registro de las celebradas en la villa de Vergara el año 1540, revela otro hecho no menos escandaloso. Se lee en él que el Corregidor había expuesto que el día de Viernes Santo último había ido un teniente de Merino por comisión del mismo a Régil a hacer pesquisas contra mancebas de clérigos, que vivían en gran escándalo. Añadió que había hallado culpante a una moza a quien prendió, y la traía presa a la cárcel; pero que habiéndole salido en el camino ciertos clérigos del mismo pueblo le dieron de cuchilladas y le quitaron dicha moza, etc. Que en 1653 había en la provincia hasta treinta y ocho hijos de clérigo, consta igualmente.. »

        P. Gorosábel. «Cosas memorables de Guipúzcoa». III tomos. VI kap. III sekzioa.— De la moralidad antigua comparada con la presente.

        (2) Predikuetako arauez kanpo egindako seme askoren seme ere bagara nonbait.

        «Ello es que en un expediente de empadronamiento de forasteros hecho en la villa de Azcoitia el año de 1567, se dice que existían en ella veintisiete hijos de mujeres solteras; lo cual autoriza a pensar que en los demás pueblos ocurriría proporcionalmente lo mismo, por deber considerarse por idénticas las costumbres e inclinaciones.»

        (3) Hona adibide bat:

        EL DIABLO EN AZCOITIA

        La villa de Azcoitia, que si acaso no fue la cuna de San Ignacio, por lo menos ha sido santuario del integrismo, se ha rendido al diablo con todas sus consecuencias. Por vez primera se ha bailado allí lo que zafiamente se llama el «agarrao», es decir, por parejas enlazadas.

        La plaza pública de Azcoitia había visto sucederse toda clase de regímenes —Monarquía, Dictadura, República— sin que a ningún Ayuntamiento se le ocurriera vulnerar la tradición mantenida bajo el ojo vigilante de los Párrocos sucesivos. Ha tenido que establecerse un «reino católico y social» para que muchachos y muchachas se abandonen en la plaza pública a las delicias compartidas de los bailes contemporáneos.

        En la especie de renovación municipal que había de hacerse últimamente, dos bandos franquistas pretendían la dirección del Ayuntamiento: los «formales» y los «danzantes». Estos últimos eran los que pretendían establecer dos cosas tan diversas como una misa más, a las once y media de 1a mañana del domingo, y el baile por parejas por la tarde. Los «formales», sostenidos por el Párroco, no querían ni lo uno ni lo otro; mantenían el número habitual de misas y la prohibición del «agarrao».

        E1 párroco y varios concejales visitaron al Gobernador para pedirle una orden gubernativa que prohibiera el baile por parejas antes de que éstas, apoyadas por los «danzantes», se cogieran por la cintura y empezaran a dar vueltas camino del infierno. Pero el Gobernador se sonrió y se lavó las manos, considerando, sin duda, que ésto del «agarrao» es una de las cosas que Dios y el Caudillo han abandonado a la disputa de los hombres y al gusto de las mujeres.

        Lo malo es que la renovación municipal llevó a los «danzantes» al poder. El párroco se apresuró a conceder la misa a las once y media, pensando que así renunciarían a lo del baile. Pero llegó el domingo de carnaval y empezó el concierto de la tarde en la plaza. Para dar ejemplo a la juventud y desvanecer sus últimos escrúpulos, varios de los nuevos concejales se abrazaron a sendas muchachas y a los pocos minutos la plaza estaba llena de parejas enlazadas con visible complacencia.

        Todo esto sucedió bajo la presidencia del Sagrado Corazón de Jesús, cuya imagen en relieve figura en la fachada del Ayuntamiento y suele alumbrarse en las grandes fechas. Tal vez, una de estas fechas era el citado domingo de carnaval, puesto que en él triunfaba el «agarrao» sobre una tradición secular, o tal vez, se trataba de lucrar indulgencias al tiempo de agitar el solomillo; lo cierto es que la imagen fue enfocada como en los días que repican gordo, y para que nadie tuviera que decir: ni Lucifer, ni el Padre Cardaveraz.

        Quienes sí dijeron fueron los «formales», que pusieron el grito en el cielo y decidieron que jamás se reciba en la Parroquia al Ayuntamiento en corporación. Por malo.

        Pero no ha faltado quien recordara a estos émulos del Cardenal Segura que su escándalo ha estallado con muchos años de retraso, porque en tiempos de la Cruzada ya se bailó «al agarrao» en la inmaculada Azcoitia; pero entonces a todos estos integristas les parecía bien, porque los que se enlazaban eran soldaditos de Franco y «margaritas» del pueblo. Sin duda, aquello no era pecado. Aquello era... comunidad de destino...

        Euskal Gobernuko Delegazio paristarrak atera ohi zuen O.P.E. astekarian azaldu zen txosten hau 1955 urtean. Gero, Radio Paris zelako hartan aita Olaso goitizenez ezagutu Onaindia bikario jaunak zabaldu zuen lau haizetara.