|
Luzia Goñi: hamalau ofizio, hamabost mixeri
La Boina
Arratsaldeko bostak izango ziren, Tirapu herrira hurbildu ginenean. Iruñatik 20 km.tara dagoen herri honetako tabernaren atarian utzi genuen kotxea. Haur batzu besterik ez ziren kalean ikusten. Tabernan sartu eta Luziarengatik galdetu genuenean, neskatxa batek (gero jakin genuen bere iloba zela) honen etxera eraman gintuen. Kotxea garbitzeari utzi ta irrifartsu etorri zitzaigun emakumea noizbait bertso kantari ikusi bagenuen ere, ez genuen elkar ezagutzen. Berehala sukaldera pasa eta oztoporik gabe hiru orduko solasaldari hasiera eman genion.
Mahai gainea berak idatziriko bertsoaz beterik zegoen, ez zekien bertsoetatik aparte bere bizitzaz zenbait gauza jakin nahi genuela. Honela bere hitz jatorria magnetofoiaz jaso genuen.
— Aizarotzen jaio nintzen baina sei urte nituelarik Gartzaronera joan behar izan genuen, bizi ginen etxetik bidaldu gintuztelakoz. Aizarotzen historiaz bertso batzu idatzi nituen, hementxe dituzue:
Aizarotz nere herri maiteari
Basaburuak dauke erri bat
Ballean den txikiena
An jaio nitzan eta nai nuke
Goratu bere izena
Arrarasko eliz santuan
Artu nuen bataioa
Zazpi urtekin atera giñan
An dik famili osoa
Ango ixtoria esplikatzeko
Egingodut egiñ ala
Egia latza denak dakigu
Ez pentsa gezurra dala
Irua aberatsek erosi zuten
Ain maite giñun erria
Orduan ere dirua nausi
Agur pobre dan guzia
Olitxeako Silbestra izantzan
Lenbiziko juan zana
Gero Krixtobal eta Martinak
Errota uzteko pena
Gure aitari saldu zioten
Gartzaungoak lurra
Altzun bezala etxea egin
Antxe jatsotzun burua
Berrogeitalau urte dira
Egiña zen etxe dena
Gerra denboran jarri zioten
Judasen benta izena
Ara juan eta gu senideak
Ametsa etxe berrira
Bi nexka mutilbat giñan
LUIS, LORENTXA ETA LUXIA
Aita giñuen ferratzaila
Bai arotz jakintsua
BENITO GOÑ1 bere anaia
URA zen albaiteroa
ETXALEKUN AMA JAIO ZEN
Yabengo bentan azia
Irugeita amabos urtekin
Galdu bai gendun gaixoa
Aizaotzeri emandiot gaur
Oroittuaz asiera
Beste egun batez emango diot
Merezi dun akabera
— Konta zaiguzu nolakoa izan den zure gaztaroa. Gipuzkoan urte asko eman dituzula Iruñara etorri baino lehen jakin baitugu.
— Bai, Gipuzkoako leku askotan ibili nintzen neskame. Donostian, Errenderin, Eibarren eskondu nintzen arte. Nere eskontzaren pasadizoa kontatuko dizuet nahiko xelebrea izan baitzen: Errenderin nengoela banuen nobiotzat arrantzale bat eta eskontzeko geundela etxera etorri nintzen gauzak prestatzera. Ni nahiko triste nenbilen gezurretan harrapatu nuen nobio hura eta mesfidantza sortu zitzaidan. Nere aita zanak esan zidan behin: "hi ez haiz trankil, edo pekatuaren bat gordetzen dun edo ez hago konforme eskontzarekin. Neri egia esan didan orain, gero ez dakan erremediorik eta". Hala, gertatzen zitzaidana kontatu nion eta mutil hari kasorik ez egiteko aholku zidan gaztea nintzela oraindik gehituz. Beraz Eibarrera joan nintzen ondoren, berehala beste gizon bat ezagutu nuen eta arrantzalearekin ezkondu behar nuen egunean ezkondu nintzen honekin. Nere senarrari nirearen pareko historia bat gertatu zitzaion: ezkontzeko zegoela andreak sei urteko alaba bat zuela jakin zuen. Badakizue garai hartan gauza hauek zer izaten ziren.
— Ezkonduta Eibarren gelditu zineten?
— Ez, han hilabete bat egin nuen bakarrik. Nere gizonak bazuen taberna bat Elgoibarren eta hara joan ginen, baina ez dakit gogoratuko dituzuen 50ean gertaturiko uholdeak, ba, danak eraman zituen; gu eskonberriak oraindik, ezer gabe gelditu ginen. Horregatik senarra Plazentziara joan zen lanen bila kañoi fabrika batetara, nik, berriz, tornillo fabrika batean. Mutil zahar batekin jarri ginen bizitzen. Gero beste pisu batetara aldatu ginen. Sei urte barru izan nuen lehendabiziko alaba, handik hiru urtetara izan nuen bestea.
— Esaten duzunarengatik zure bizitza osoan, handik eta hemendik lanean aritu zaren horietako bat zara?
— Bai; hamalau ofizio, hamabost mixeri. Gero ere, gizonak aurkituko zuen bere ofizio lana Plazentziako koperatiban, panaderoa zen bera, eta ni Bergarako telak, retalak kiloka erosi eta plazetan saltzen hasi nintzen. Gizona ere hasi zen hortan eta bion artean diru pixkat egin genuen, deuda bat jarri ere, elektrodomestikos horietakoa.
— Badirudi ekonomiko lasaialdia lortu ondoren toki batetan fijo bizitzen jarriko zinela, baina ez zen horrela gertatu?
— Ez, ni Nafarrora itzultzeko gogoa nuen, nere gizonak bronkiotatik sufritzen hasi zen eta medikuak beste toki batetan bizi behar zuela esan zion, baina bera Gipuzkoa ez uzteko teman zegoen eta tela denda bat jarri zuen Azpeitin, nik ere alabarekin Iruiñako S. Lorenzo kalean restaurante bat jarri nuen. Gizona gaizkitu egin zitzaidan, atake bat emanda etorri zitzaidan etxera, nora joango zen ba?
— Restaurante horretara estudiante euskaldun asko joaten omen zitzaizkizun?
— Bai, Martintxo eta beste asko ere. Hasieran pisu bat erosi nuen eta segituan 50 pertsonantzako jatetxea egokitu, hontarako lehen genituenak saldu behar izan genuen. Azkenerako jende asko zorretan bazkaltzen zuen eta utzi egin nuen.
— Baita ere jakin dugu, sikiatrikora jeisteko ohitura duzula. Senideren bat ikustera joaten al zara?
— Ez, ez daukat seniderik han sarturik baina Iruinara etorri nintzenetik bi hilabetetik joaten naiz, denbora badut noiznahi. Tabako eta beste zeozer eramaten diet. Denak ezagutzen naute. Nere adineko mutil zahar bat Orokietakoa ikustera joaten hasi nintzen. Mutil honen historia halakoa izan zen eta. Lehen ume bat hiltzen zelarik beste bat "inklusatik" eramaten zuten, amak ttitia ez galtzearren, mutil honen kasuan neska bat eraman zuten. Handik pixkatera amak neska hura, bera baino gehiago maitatzen zuela mutila konturatu zen eta honela denboraz mozkortzen hasi zen. Egun batez mozkorturik zegoela ama eta arreba jo egin nahi zituela ta zoroetxean sartu zuten baina ez zoro zegoelako. Inor ez zitzaion bizitatzera joaten. Hantxe gustora egoten naiz guztiekin, ez dakizue ze kariño falta duten. Han zoroak daudela baina, gu baino argiagok badira. Behin batek neri begira, begira zegoela hala esan zidan: "Usted ha venido o le han traido" —algaraz hasten zaigu Luzia.
— Euskal herrian emakume gutxi ezagutzen dira bertsotan aritzen direnak, noiztik datorkizu zaletasun hori?
— Gizona hil zitzaidanean hasi nintzen. Orain dela 9 urte "Prinzipe de Viana"-ko aldizkarian eta "Diario de Navarra"-ko orrialdean argitaratu nituen batzu.
Nik nere modura idazten ditut, puntuak kontutan hartu gabe. Tirapun bizi naizenetik alfertu egin naiz, bi besterik ez dut idatzi.
— Bapatekoak egiten dituzu hala bertso paperak?
— Nik beti idatziak, hala ere Ansoainen "Korrika" egunean baita Bilbon eta Labriten kantatu izan ditut. Hemen duzue "nere bildurra" izeneko hau Ansoainen abestutakoa.
Nere bildurra
Rusian ta Amerikan
Asarre dabiltza
Beren bonba zarroiek
Dute eke beltza
Elkar ezin ikusiz
Ongi ezin mintza
Beran tartean dago
Munduaren giltza
Nola ilko gizonak
Aidira asmatzen
Mixillak aimendira
Ixillikan jartzen
Jainkoa baño geigo
Dirala pensatzen
Gure izardiakin
Dittute erosten
Jaio eskero beti
Aigara sufritzen
Orain desafiua
Aigara entzuten
Botatzen badigute
Ezgara eskapatzen
Okei kontra egitteko
Elkartugitezen
Irigaray zenak asko leitu behar nuela eta segidan aterako zitzaizkidala esaten zidan, baina ez naiz behin ere jarri.
— Bertso txapelketak jarraitzen al dituzu?
— Aurten bakarrik egon naiz nere alabak animatuta. Gehien gustatzen zaizkidanak Xalbador eta bere semea dira.
— Zure bizitzarekin jarraituz, orain Union Carbiden sukaldari bezala aritzen zara lanean. Restaurantea utzi ta berehala aurkitu zenuen lan hau?
— Ez, hura utzi ondoren, klinika S. Ferminen sukaldari hasi nintzen, alaba garbiketarako eraman nuelarik. Baina monja txerri haiekin ezin aguantatu nuen. Beraiek kopa eta txuleta ederrak jaten zituzten, abade gazteak hantxe afaltzera eta denetara joaten ziren baina neskei janaria emateko dena debekatua. Behin hola hasarretu, superioraren urtebetetzea zen, eta han utzi nituen guztiak, ezer kobratu gabe aldegin nuen. Ondoren beste taberna batetan lan egin nuen gustora baina ez nuen segurorik eta gizon aberats bati kaso egitera joan nintzen. Hura hiltzeko zegoela aurkitu nuen periodikoaren bidez oraingo lan hau.
— Korraliloetan ere aritzen zara sukaldari. Zuk egiten dituzun zezena eta marmitakoak oso preziatuak direlarik. Zenbat urte eginkizun honetan?
— Orain dela zortzi urte hasi nintzen. Hortxe pasten ditut sanferminetako zazpi egunak. Egunero larogei ta hamabost kilo zezen eta marmitakoa ipintzen ditut. Lagun arte ederra izaten dut han. Iruiña guztiko jendea agertzen da, gazte asko, hauek urtero aldatzen dira baina zaharrak beti berak izaten dira —farre bat egin, da— han ibiltzen naiz "de jefa". Alkatea ere agertzen da egunero, honek ez du zenena jaten marmitakoa baizik. Beti txantxetan gabiltza eta hala ari zitzaidala, euskeraz esan nion zerbait, berak noski ez zuen ulertu eta esan nion: Iruñako alkatea eta belarrimotza, galdetu zidan zer esan nahi zuen hitz horrek eta nik erantzun nion: euskal herrian bizi dena, euskaraz ez dakiena eta inporta ez zaiona. Berak orduan: Luzia zu beti umore onez. Aze parrak inguruan zeuden Gipuzkoano eta Leitzako batzu.
— Ziudadelan ospatu diren artesau erakusketetan taloa egiten ikusi zaitugu. Zer diozu hortaz?
— Bai orain dela urte batzu Lizarran ere bai, ehun kilo irina eraman genuen eta guztiak egin. Harek izan zuen estimazioa. Nahi dezuenean egingo dizuet. Neri gauza zaharrak ikastea eta konserbatzea gustatu izan zait beti.
Zatozte nirekin etxean ditudan antigudadeak erakutsiko dizkizuet.
Hala, sarrerako gelara joaten gara. Han, zeramika zaharreko plater zoragarri batzu ditu armario egoki batetan jarrita; han bertan frenteko horman eskegita txarrantxa bat, eta arto irinarako pasaera bat; beste gela batetan koadro antzeko zera batetan hogei bat erloju zahar, baita ere antigualeko neurriak: erroba, zelemina, almoela. Antropologi museo txiki bat dirudi. Batzuk Tirapuko etxe horretan omen zeuden besteak baserrietan erositakoak. Kafe Iruñako lehendabiziko jikara ere ba omen du gorderik. Han hemenka ibili den emakume sasoitsu honek badirudi Tirapuko herrian bere sustraiak azkenik bota dituela. Baino elkarrizketa hau bukatu baino lehen ezin dugu ahaztu Luziak duen beste abilidade bat aipatzea: amurraiak harrapatzea. Hortarako bere ansia bizi den Gartzaron aldera joaten omen da urtero bere saiotxoa egitera.
Gai hontaz zerbait idatziko duela datorren numerorako prometatzen digu eta baita ere korrokeko guztiekin afari bat egitea. Horra hor Luziak egindako bertso hau "Napar-gaztoei" eskeinia, elkarizketa honi merezi duen agurra emateko izan dadin.
Gu bai gera naparrak!
Naparroan oraintxe
badaude potroak
batzuk pentsatzen dute
dirala Jainkoak
gure kontura dabiltz
oraindik gaixoak
berak uste bait zuten
giñala kontuak
Egunero elizan
hortxe ikusten dira
belauneko jarrita
Jaunari begira
aberastuak dira
denaren kontura
tranpan erori-eta
oraindik aurrera
Lehengo trapukeriak
ari dira agertzen
majiña bat holako
ari dira azaltzen
orain ez du balio
gezurra esateak
begietan makarrik
ez dute gaztiak
Nafarroako lurrek
behar dira landu
lehengo belarran zañek
atera ta kendu
ongarrituta ongi
landare berriak
lana egin dezaten
aurrera gaztiak.
| 
