Etxahun'en bertsoak gipuzkeraz

Aldapeko

Ahaide delezius huntan

Doiñu atsegingarri ontan

                                I

Ahaide delezius huntan bi berset gei tit khantatü,

Ene bizitze mulde gaitza münd'orori deklaratü:

Ihuri sos bat ebatsi gabe ez eskandalik txerkhatü,

Hamar urtheren galeretan nahi ükhen naie sarthü.

Doiñu atsegingarri ontan bertsoz nai nuke kantatu,

Nere bizimodu tristea jendeari deklaratu:

Iñori xox bat kendu gabe ez eskandalu billatu,

Amar urteko galeretan nai izan naute ondatu.

                                II

Ebili nüzü kharriketan, ene bidaje handitan,

Amorioz nindaguelarik xarmagarrien huñetan,

Ixter-begiak zaudelarik eia nun sarthüren nintzan;

Bena haien ororen gatik, ni maitiaren lekhian.

Ibilli nauzu bazterretan, nere bidaje aunditan,

Amodioz nengoelarik kuttunarekin izketan,

Nere etsaiak zaudelarik ia nun sartuko nintzan;

Baiñan, aiek guztiak gatik, ni maitiaren tokian.

                                III

Zelietako Jinko jauna, zützaz nüzü estonatzen,

Zerentako hain desbardin gütüzün heben egiten,

Batak indarrik gabe, besteak zentzü gabe, bethi praube agitzen,

Mündü huntarik bestila baiko, han gira denak bardintzen.

Zeruetako Jaungoikoa zutzaz natz ziñez arritzen,

Zergaitik ain desbardin danok gaituzun emen egiten

Aulak ata zentzugabeak pobretasunez bizitzen,

Mundu ontatik besteratuz gera guziok berdintzen.

                                IV

Mündian ba-girade hanitx malerus girenik,

Bena ihur ere ez etxekuak nik bezañ krüdel ükhenik,

Areta amak bost etxetako primü nintzan sortürik,

Mündüz-mündu igorten naie, deüs nütinak idekirik.

Munduan ba-gerade franko zorigaiztoko geranik,

Baiñan etxekoak iñork ez izan nik bezain gogorrik. (1)

Bost etxetako oiñordeko nintzan ni, amak sorturik,

Munduz-mundu bidaltzen naute, nituen denak kendurik.

                                V

Jinkuak maradika beza Gaztalondo Topetia,

Bai eta neskatila praubetan amorio ezartia!

Nik batetan ezari düdalakoz, izan niz desprimütia,

Egüzaitak egin zereitan ordeñiaren haustia.

Jainkoak madarika beza Gaztalondo Topetia,

Baita neskatilla pobretan maitetasuna jartzia!

Orregatik galdu baitut nik oiñorde-eskubidia,

Aitajaunak puskatu zidan testamentu agiria.

                                VI

Hazi behar nin phüntin lanin nintzan hasi,

Desprimüt nentzan lotsaz, nahiz aita trenderazi;

Osagarria, hari khausitü nahiz, benin gal-erazi:

Bizipidia gal beldürrez, hura nian irabazi!

Azi bear nuen garaian lanari nintzaion lotu,

Oiñordekotza gal-bildurrez, aita nayean xamurtu.

Ura atsegindu bearrez, osasuna ere galdu,

Etorkizunaz izututa aita nuen niganatu.

                                VII

Ene aitak destinatia ükhen nian espusatü,

Erranik nahi zeitadala primajia errendatü.

Ene maite fidel ezagütia horregati kitatü,

Eta beste maiterik zin bat ene phena-gei hartü.

Ene aitak aukeratua nuen emaztetzat artu,

Esanez berak nai zidala oiñordetza eskuratu.

Ene biotzeko laztana orregatik zokoratu,

Ta beste maiterik zuen bat nere kaltean onartu.

                                VIII

Bi hilabetez egon niz presu, ene emaztia gati,

Hura xalantareki etxen; ni hañ nintzan jelosi!

Ber denbaran anaiak defautez prosesa jüjerazi,

Ene hunaren gozatü nahiz, ni kondena-erazi.

Bi illabetez egon naiz preso andrearen kulpaz,

Ura galaiarekin lasai, ni berriz lerturik espaz!

Bitartean anaiak, nairik goza nere ontasunaz,

Auzia juzga-erazi zun nere kondena lortuaz.

                                IX

Ene anaie maltzürra, aski hitzaiket mendeki,

Eta lehen ützitia orotan fraudaz ideki.

Orai khorpitzeko xangriak behar nik eihar-erazi:

Presutegin hil behar diat edo amuinan hasi.

Nere anai malzur aundia mendekatu atzait aski,

Oiñordekotzaz jabetzeko ekiñaz azpi lanari.

Orain gorputzeko tristurak bear nik igar-erazi: (2)

Baitegian il bear diat; bestela eskean asi.

                                X

Ene seme nik primütia, egin deitak traditzia,

Anaik zeitadanin ützi-erazi Frantzia.

Adixkidez nahiz libra-eraz nentzan, egin nihauren bilaiztia,

Eta hik, hen ixilik, egin kondena-eraztia.

Nere seme oiñordekoa egin didak salkeria

Anai doillorrak zidanean utzi-erazi Frantzia.

Lagun-bidez nintzakan libra jarrita nikan ustia,

Baiñan ik azpikeriz lortu ni kondena-eraztia.

                                XI

Musde Düfis, jaun Presidenta, eta Musde Andurein jauna,

Galdürik niz enialakoz semireki nin deseña;

Zien letera eraman' ba'leitade Pau'eko jaun-jüjen gana,

Libratüren zien bere aita, bizia zor zieiona.

Musde Düfis Presidentea ta Musde Andurein jauna,

Galdurik naiz ez dudalako semeen maitetasuna;

Zuen karta ba'lute eraman Pau'eko jaun juezengana,

Libratuko lukete aita, bizia zor ziotena!

                                XII

Pau'eko jaun jüjek ba'lie hire finazia jakintü,

Frauderiaz hila ene lekhia bilhatü,

Enündia ez kundena-eraziren, bena aita hik traditü,

Eta ni kundena-erazi naik, nahiz ene huna gozatü

Pau'eko jaun-juezak ba'lira ire okerraz oartu,

Iruzur bitartez intzala ene lekuaz jabetu,

Ez nindukan gal-eraziko; baiñan ik aita salatu

Nere onez gozatu nairik ta ene kondena lortu.

                                XIII

Oi! Jüstizia injüstua, igorri naizü herriti,

Ebatsi deitan etxaltin den anaiaren ihesi!

Ene semik ez nahi hazi, hari nik eman huneti:

Behar düt hil presutegin, edo bizi amuinati.

Zuzen gabeko Justizia ukatu nauzu erritik,

Nere etxaldeaz baitago anaia nagusiturik.

Ene semeak ez nai azi nik ari eman onetik:

Bear dut il presondegian bizi limosnatik.

                                XIV

Bi urthe igaran tiat España'n pelegri gisa,

Hire ganik deüs ezin ükhenez, bizien bilha.

Orai jin nitzaik sokhorri galthoz, heltürik ezin-bestila:

Ene etxerik hik igorri, erranik han deüs enila.

Bi urte erromes bezala ibilli nauk Españian,

Ik dena ukatu ondoren nere bizi bearrian,

Orain natorkik laguntz-eske oso mixeri gorrian,

Alare etxerik bota nauk tratatuz modu txarrian.

                                XV

Bi hilabetez egon nük, lotsaz sabaietan ikhara,

Ezpenündia hik utzi nahi ene sükaltila sartzera,

Ez hik ez hire emaztik ene ohin lotzera:

Jüstugo zia lo zedin hire küñata, izorra!

Bi illabete luzez egon nauk ikaraz belar-bordetan,

Ezpainindukan ik utzi nai sartzen ene sukaldean,

Ez ik, ez ire emazteak etzaten nere oyean:

ire koñata izorraren eskubiderik ez nikan!

                                XVI

Adio erraiten deizüt ene phena-gei hartia,

Bena orai, zütüdano, zil ene kontsolu guzia!

Athorra bat eman deitazü, destrenpien erekeitia,

Ikhara zinadelarik ereñak eraiki, trixtia!

Adio zuri esatera natorktzu emaztia,

Zu bakarrik baitzaitut orain ene kontsolagarria,

Atorra bat eman didazu mixeri estalgarria,

Ikara baitziñan biltzea zerorrek erein azia.

                                XVII

Zortzi urtheren erraiten deizüt bihotz-minez adio;

Haboro bizitzen ezpa'niz, Josafatera artio.

Inkas eta bizitzen ba'girade biak mündin orano,

Algarreki izanen gira Jinkuk berhez artino.

Zortzi urteko joan bearrez adio dizut esaten,

Geiago bizitzen ezpa'naiz, ikus arte Josafaten.

Baiñan oraindikan ba'gera biok munduan bizitzen,

Jaungoikoak bereiz artean batuak egon gaitezen.

                                XVIII

Ene etxalte zabalin ezari ninak zureki,

Sar enendin, gai oroz, borthak diztatzü esteki,

Ezpetzeion phenarik, haurrak ützirik zureki,

Amuinan ene igortik, hi athorra xiloeki.

Ene etxalde zabalean zurekin jarri nuenak,

Gauez etxean sar ez nendin ixten zizkidan ateak.

Etzion penarik ematen —utzirik zurekin aurrak—,

Bi atorrak zuloz beterik eskean ni bidaltzeak.

                                XIX

Semiari neionian egin photeren üztia,

Beste haurrer niezün egin borthen zerratzia,

Eta zü ezari neskato etxen, malerus trixtia

Aita eta ama, sogizie zer den haurren bilaiztia!

Seme zarrenari egiñez eskubideen uztea,

Beste aurreri nien egin ate guzien ixtea,

Eta zu neskametzan utzi, ai zer zorigaitz tristea!

Gurasoak oartu zer den aurrei berena kentzea!

                                XX

Adio erraiten deiziet, ene haur dotherik gabik,

Ene süberte malerusak, trixtik, hola ezarik;

Har itzatzie, ene gisa, pazentziareki khürütxik;

Zien salbamentia hetzaz txerka, imita Jesüs-Krixt.

Ario esaten dizutet, ene aur dote gabeak,

Nere zorigaitzak zaitute galbideratu maiteak;

Ar itzazute nere gixa pazientziaz gurutzeak,

Oiek onartzea nai baitu Jesukristo'ren legeak.

                                XXI

Adio erraiten dereñat, ene alhaba bakhotxa:

Etxen edük-ezan üsatü diñan kundüta,

Küñat küñater eman beria, haurrer Jinkuen kreinta,

Senharraren hun izan eta zaharrak errespeta.

Ario esan bear diñat ene alaba bakarra,

Etxean porta adi beti orain artean bezala;

Koñatuei eman berea, aurrei Jaungoiko sukarra,

Senarrarekin ona izan ta zarrei gorde itzala.

                                XXII

Etxahun, nausi famatia, galdü dük libertatia;

Eta orai dük trixtezia, hareki ezin-bestia,

Hire ixter-begiek aisa goihera die erria:

Amuinan behar dük ebili, edo hartü pelegri bidia.

Etxahun, nausi famatua, galdu duk libertadia;

Orain duk biotzean pena ta ezin erremedia.

Ire etsaiek ditek aixa aboratzen par-irria:

Eskean ezpa'da erromes artu bear duk bidia.

                                XXIII

Izan nüzü Jondane Jaka'n, Erruma'n eta Loreta'n,

Bethi, jente hunen medioz, biz'izan niz ene bidajitan.

Orai ere abiatzen beniz leheneko ber gisatan,

Jinko Jauna, lagünt nezazü ene behar-ordietan.

Izan nauzu Jaundone Jakue'n, Loreto'n eta Erroma'n,

Orain ere abitzen bainaiz lengo itxura tristean,

Beti jende onen bitartez iraun dut ene txangotan.

Jainko Jauna lagun nazazu ene bear orduetan!

                                XXIV

Zelietako Jinko Jauna, zuri gomendatzen nüzü,

Ezi beste lagünguak akabi ziztadatzü.

Libertate huna eta uhuriak galadürik agitzen nüzü,

Khorpitzaren gal lotsaz, mündüz-mündu ba-nuazü.

Zeruetako Jainko Jauna zure babesa idazu,

Lagun denak utzi naute-ta, umildadez natorkizu.

Libertadea eta ondrak galdurik arkitzen nauzu,

Gorputza galtzeko bildurrez, munduz-mundu ba-nauzu.

                                XXV

Khantore horik huntü dütüt Uñhurritze'ko bortian,

Erruma'rat abiun nintzalarik, hoiek ezari heñian.

Hil ba'nendi ere holako bidaje lüzian,

Ziberua'n khanta ditzatzien, ene orhitmentxian.

Bertso auek paratu ditut Uñhürritze'ko mendian,

Erroma'ra abiatzeko prestaturik nintzanian.

Il ba'nendi ere menturaz olako txango luzian,

Zuberoa'n kanta ditzaten ene oroitzapenian.

(1) Osatuz: «Baiñan etzekoak iñork ez (ditu) izan nik (izan ditudan) bezain gogorrik».

(2) Osatuz: «Orain gorputzeko tristurak bear (ditut) nik igar-erazi.

        I

        Lenengo neurtitzean, zenbait aldiz topo egindako «tit» aditz joko laburtua ageri zaigu. Alokutiva erakoa da eta osorik emanik «ditit». Ba-da adizkera irregular ontaz gaiñera beste bat erregularki irabiatzen dena, ots, «ditiazüt», baiñan, Jon Mirande'k dionez erriaren aboan gutxiago erabillia. Konjugaziño arruntean «dütüt» da zuberaeraz eta «ditut» gipuzkeraz.

        Irugarren neurtitzean: «Ihuri» = iñori. Laugarrenean: «galeretan» = «en las galeras». Itz onek Etxahun'en bertsoetan daukan zentzua onela itzultzen du iztegiak: «pena de remar que se imponía a ciertos delincuentes». «Ukhen naie» = izan naute, aktivoan.

        II

        Lenengo neurtitzean: «Ebili nüzü» (ibilli naiz), alokutivo eran emanik. Campion'ek onela irabiatzen du: nüzü, düzu, gütüzü, dütüzü. Bigarren neurtitzeko «nindaguelarik» = nengoelarik. Irugarren neurtitzeko «ixterbegiak» = etsaiak, arerioak.

        III

        Lenengo neurtitzean: «nüzü estonatzen» = naiz arritzen, tankera alokutivoan. Ez bedi nahas aditz-joko au «naizü» = (nauzu) aktivoarekin. Bigarren neurtitzean: «gütüzün» = gaituzun. Irugarren neurtitzean: «agitzen» (agitü) = survenir, arriver (suceder, acaecer), Lhande'ren itzulpenez. Laugarren neurtitzean: «bestila baiko» = bestera orduko. Lhande'k eztakar «baiko», bañan bai «baikoz» = sitôt que (tan pronto como), «Jin baikoz» = à peine arrivé, iritxi bezain azkar, iritxi orduko.

        IV

        Bigarren neurtitza («Bena ihur ere ez etxekuak nik bezañ krüdel ükhenik») oso illun nenkusen, sujetoak nahasten bainituen. Mirande'k argitasuna berealaxe eman zidan: «Nik», ükhen aditzaren sujeta da, baiki, bainan ez du esan nai Etxahunek besteak gaizki tratatu zituela; aitzitik, besteok zuten Etxahun gaizki, ankerki, traktatu. Onela aditu bear da: «bañan iñor ez da etxekoak (izan

dituenik), nik (izan ditudan) bezañ krudel(ak)». Mirande jaunak emandako itzulpenaren arabera, nerea onela osatu bear da: «Baiñan etxekoak iñork ez (ditu) izan nik (izan dituan) bezain gogorrik».

        Irugarren neurtitzean: «Areta» = pourtant (sin embargo), itzultzen du Larrasketa'k.

        Irugarren neurtitza osorik artuta («Areta amak bost etxetako primü nintzan sorthürik») ez nenkusen ere batere garbi eta onela idatzi nion Zuberotar adiskideari: «Ezin konpreni dezaket «nintzan» aditz jokoa toki ortan. Ene ustez, esaldiak zentzu egokia eukitzeko «nündian» (ninduen) bear luke erabilli. Zuberoa'ko mintzairak ba

ditu misteriak gure adimenak ezin uler ditzakeanak». Misteri au, ordea, berealaxe argitu zidan ene adiskide onak: «Amak bost etxetako primü nintzan sorthürik», ene ustez oso euskera egokia da. Dakizun bezala, sorthü-k bi zentzu ditu: bat transitivun, «dar a luz»; bestea intransitivua, «nacer» (zuen jaio, guk erabiltzen ez duguna). Emen zentzu transitivuan darabil Etxahunek: amak bost etxetako primü sorthü ninduen; gero -rik atzizkia aditz-izenaren ondotik emanez, egoera adierazten duen adizkera sorthürik moldatzen du eta, jakina, delako adizkerek «izan» aditz laguntzallea nai dute (adibidez: «ikusten dut», bainan: «ikusirik naiz»; «meza entzun dut», bainan: «meza entzunik naiz»). Beste itzetan: esan diteke «amak» sorthü-ren sujeta dela, eta Etxahun nintzan-ena». Nik, «nintzan»ekin eman dut itzulpena Etxahun'ek bezala, baiñan, «ninduen»ekin ere eman diteke beste era ontara: «Bost etxetako oiñordeko amak ninduen sorturik». Irakurleak aukera beza gogokoena.

        Laugarren neurtitzeko «deüs nütinak idekirik» esakeran zalantza nuen «nituen gauza GUZIAK kendurik» ala «nituen gauza GUTXITXOAK (apurtxoak, uskeriak, alegia) kendurik» esan nai ote zuen. Ontaz, Zuberotar olerkariak idatzi zidan: «Deus esan nai du zerbait, gauza bat; Deüs nütinak intensivu bat da: «izan nitzakean gauza guzti-guztiak».

        V

        Lenengo neurtitzean: «Gaztalondo Topetia», Gaztalonda (ibarreko) Topetia (etxea), «maison natale de son père» (bere aitaren jaiotetxea), Larrasketa'k dion bezala.

        Irugarren neurtitzean: «Batean» = batengan. «Desprimütia»: Iztegiek eztakarte «desprimütü» aditza, baiñan, «primütü» = établir héritiér den ezkeroz, «desprimütu» oiñordekotzaren kentzea bear du izan, baiñan, ala ta guziz ere Mirande adiskideari galdetu nion. Ona, Maixua'ren itzak: «Des aurrizkia oso bizia dugu oraindik, eta «desprimütü», ikusi duzun bezala, primutasuna kendu esan nai du».

        Laugarren neurtitzean: «Egüzaita», era askotara esaten dugu euskaldunok: aitajauna, aita-pantekoa, aita-bitxi, aitagutxi (aitautxi, sitautsi), aiteder, aitatxi, aita-besoetako, ugatzaita, ozaita, apaidin t. ab. «Aitagutxi»ren iduri ez ote da nunbait esaten aita-txipi edo aita-txiki? lzen ugaritasun oni kaltegarrizko aberastasuna derizkiot eta euskeraren bizigarri baiño, ilgarri obeto dela esango nuke.

        Laugarren neurtitzean ere: «Zereitan» = zidan. Campion'ek «zeitan» ematen du. Irabiakera: zeneitan, ZEITAON, zeneitayen, zeitayen. Aditz-jako oni buruz txit ongi datorkigu gogoratzea Jon Mirande adiskideak «Baihaudi bortüetan», V'garren ahapaldiko «dereie» aditz-jokoa komentatuz diona: «Dereie, zuen «diete» (edo die edo diote) da baiki; Campionek eman bezala, deié (deye) mingatzen dugu beti; bainan ez da dudarik jatorriko forma «dereie» zela, aditz-erroa «-erei-» izaki (lapurtar klasikoaren «-erau-» erroari darantzuio). Baina, ia beti bezala r bakuna galtzen da bi vokalen artean. Kantu zaharretan, ordea, askotan delako editz-erro osoa aurkitzen da: adibidez, «Maitia nun zira?»-ko bigarren ahapaldian; «...hitz eman ZENEREITAN enia zinela...». Orain, «hitz eman ZENEITAN» oguzten dugu beti». Beraz, dativoka lenengo pertsonaren irabiakera onela osatzen da Etxahun'en eta Campion'en eran bidenabar: zene(re)itan, ze(re)itan, zene(re)itayen ze(re)itayen. Gipuzkeraz: zenidan, zidan, zenidaten, zidaten.

        Laugarren neurtitzarekin jarraituz: «Ordeñia», Larrasketa'k «ordeñü» ematen du mugatu gabe eta Lhande'k «ordeiñu» eta latiñezko ordinem'ekin alderatzen du. Gure euskalkian «ilburuko» edo «testamentu».

        VI

        Lenengo neurtitzean: «Nin» (nian) = nuen. Campion'ek onela irabiatze du: nian, zünian, zian, günian, zünien, zien. «Phuntin» = puntuan. Lhande'k «phontü» ematen du zuberoeraz (point).

        Irugarren neurtitza, «Osagarria, hari khausitü nahiz, benin gal-erazi», onela itzuli bear da itzez-itz gipuzkerara: «Osasuna, ari (aitari) atsegin egin naiez, bainuen gal-erazi». «Khausitü», contenter (poztu), plaire à (atsegin eman), itzultzen du Larrasketa'k oarrean. Lhande'k berriz: «gagner les bonnees grâces de complaire à, en faire au gré de..., contenter qq. un.» (ganar las simpatías de, complacer a, dar satisfacción, agradar a alguno).

        VII

        Lenengo neurtitzean: «ükhen nian» = izan nuen.

        Bigarren neurtitzean: «Zeitadala» aditz-jokoaz idatzi nion Mirande adiskideari: «Ene ustez «zeitala» aski litzake, Campion'ek dakarrenez, baiñan, oker ezpa'naiz, noizpait esaten zenidan dativun bikoiztea eta irukoiztea oso errikoia omen da, Ala ta guziz ene, esango nuke forma zaharrena eta egokiena «zereitala» dela. Ona, Zuberotar Maixua'ren erantzuna: «Bai, «zeitadala» forma pleonastiko bat da eta zeitala aski litzake (eta forma au, diozun bezala, «zereitala»-tik dator, ots, lap. kl. «zerautala»). Bainan, esan nizun bezala, asko gustatzen zaizkie Zuberotarrei delako aditz-forma pleonastikoak, aietan dativua bi aldiz, zenbaitetan irur aldiz ene adierazten baitute. Adibidez: emaiten deitazü = deitadazü = deitadazüt»!

        Bigarren neurtitzean ere: «Primajia errendatü» = oiñordetza, maiorazkua eskuratu, entregatu. Lhande'k eta Larrasketa'k eztakarte «primajia». Bestalde, Lhande'k «primügo», droit d'aînesse, qualité d'héritier par droit d'aînesse (derecho de primogenitura, cualidad de heredero por derecho de primogenitura), gizonezkoena. «Primago», emakumezkoena. Larrasketa'k berdin dakar.

        Irugarren neurtitzean: «kitatü» = utzi. Lhande'k, «quitter, abandonner».

        Laugarren nertitzaren bigarren hemistikioa, libre xamar, «nere kaltean onartu» itzuli dut, baiñan, itzez-itz ere eman diteke: «nere penagai onartu», ala naiago izan ezkero. Neurtitz ontatik («Eta beste maiterik zin bat ene phena-gei hartü») ondorioa atera dezakegu, Etxahun'en emazteak ba-zuela, iñolaz ere, zer ikusirik ezkondu aurretik Hegiaphalia'ko mutillarekin eta gerokoa jarraipena besterik etzala izan. Orra zertara dakarten ezkontza beartuak. Piarres Topet'en gurasoak etzuten gogoko semeak aukeratutako neskatilla eta seguru aski Engrazi'renak ere etzuten begiko Hegiaphal, eta alaxe sortu zen ainbeste zorigaitz eta ondamen ekarri zuen ezkontza. Gurasoen biotz diruzaletuak bere bidean utzi ba'lituzte seme-alabak, Etxahun'ek etzuen txastatuko zorigaitzaren samintasuna eta Engrazi leial izango zitzaion senartzat nai zuen Hegiaphal'i. Aitortu bear da, alabaiña, bere bizitza zorikabeari zor diola batez ere Etxahun'ek il ondorengo aunditasuna.

        VIII

        Bigarren neurlitzean: «Xalant» = amoureux (amantes: novios), itzultzen du Larrasketa'k. Lhande'k, Etxahun'i jasorik, «galant» (galan, pretendiente). «Jelosi» = jaloux (celoso), Lhande'k dakarrenez. Giputz-euskeran «espatsu» esan diteke.

        Irugarren neurtitzean: «Defautez» = par défaut, itzultzen du Larrasketa'k eta «terme de droit» dela osatzen du. Ene ustez —idazten nion Mirande'ri—, frantzes esaera au «en ausencia del procesado» da, ots, auzipetua ezkutuan dela edo beste legerri batera iges egiñik dela egiten den epaiketa. Eskertuko nizuke zure iritzia emango ba'zenit gai ontan. Au orrela izanik, Etxahun artzai-txaboletan ezkutaturik zela-edo, juzga-erazi zion anaiak auzia. Ene adiskide maiteak erantzun zidan: «Defautez», bai, frantzes «par defaut» da; eta au lege-gizonen izkuntzako esaera bat da, «en ausencia del procesado» ikusi duzun bezala. Etxahun presondegian zegoelarik (emaztea jo zuelako, uste dut), anaia auzitan ari izan zen etxearen jabetasunarea gainean, Etxahun auzitegian ezin ager zitekelarik». Nik eztut asmatu esaera au euskeraz ematen bertsoaren neurri barruan eta «auzia juzga-erazi zuela» (prosesa jüjerazi) ipiñi dut soilki.

        IX

        Lenengo neurtitzean: «hitzaiket mendeki» = atzait (edo «atzaidak») mendekatu (apendu = vengar). Itzulpen

onek zuberotar esaerara urbiltzen gaitu, baiñan ez da berdiña, «hitzaiket» aditz-jokoaren parekorik ezpaitugu gipuzkeraz. Etxahun'ek darabillen adizkera «futuro presente» delakoa da (Campion'en arabera), eta guk «presente» soilleko aditz-jokoaz baliatu bear izan dugu. Gure «atzait»i zuberoeraz dagokiona «hitzait» da (Campion'ek aurreko «h» gabe ematen du). Futuro presenteko adizkerak (Campion'en arabera) auek dira: ITZAIKET, zikedak, zizkedak. Presentekoak: itzait, zitak, ziztak. Onen pareko giputzak: I (eturri) atzait edo atzaidak, ura zaidak, aiek zaizkidak. MENDEKI, Lhande'k («mendeka», «mendekio», eta «mendeku»rekin) vengeance (venganza) bezala itzultzen du, baiñan Etxahun'ek infinitivu tankeran darabil emen, ots, mendekatu edu apendu bezala. Beraz, arrazoia noren aldetik dagoen jakin naian, argitasuna eskatu nion Zuberotar adiskide onari. Ona beronen erantzuna: «Bai, «mendeka» aditz-izena (infinitivua) da. Zuberoeraz (garbizaleak baigera gure maneraz...), batzuetan -i aditz-izen-atzizki euskaldun jatorra latinetik edo romantzelik etorritako aditzekin ere erabiltzen dugu (ala nola: ezkapi = ezkapatu), «Mendeki» ez da «venganza», Lhandek bestela esanarren; «venganza» da: «mendekü» edo «mendekio»; bainan «mendekü-a» «mendekia» gure aboskeran. Orrengatik Lhanderen utsa».

        Bigarren neurtitza onela itzuli genezake gipuzkerara: «Eta lenen erentzia okasio guzitan iruzurrez kendu». «Utzitia» = «heritage» itzultzen du Larrasketa'k oarpean eta beronek eta Lhande'k «ützite» = legs (dons par testament), legado (donacion por testamento), itzultzen dute beren iztegietan. «Orotan», en tous lieux, partout (en todas partes) da Lhande'n arabera. Mirande adiskideari galdetzen nion kasu ontan ez ote zitekean izan, «osoki, zearo, arras», zentzuari obeto dagokiolakoan. Baiñan, ezezkoa erantzun zidan. «Esan nai du: «leku orotan» edo «partout, en todas partes»; bai eta «aldi orotan»

chaque fois, à toute occasion. Emen bigarren zentzua dagokio».

        Irugarren neurtitzeko «xangriak» itzari buruz idazten nion: Itz au frantzeseko «chagrin»etik ote dator? Baiñan, ontaz, nola sortu da tarteko -n- ori? Ez ote «xankre»ren aldakizun bat, ots, frantzeseko «chancre» (chancro: Ulcera corrosiva) eta apika «cancer»? Jakiña, zentzu irudikorrean erabillirik. Maixuak: «Xangri» frantzes «chagrin» etik dator (edo biarnes itz askazitik) dudarik batere gabe. Bearbada -n'aren methatesis bat dago. Dena dela «chancre»-k ezin dezake, zub. phonetika arabera, «xangri» eman».

        Irugarren neurtitzean ere: «eihar-erazi» = igar-erazi.

        X

        Lenengo neurtitzean: «Primütia» = (primütü-a), oiñordeko edo ondorengo jarria. «Primutu» = établir héritier (Lhande). Larrasketa'k «primüt» = établir héritier (Lhande). Larrasketa'k «primüt» = établir comme héritier un fils.

        Lenengo neurtitzean ere: «deitak» = didak. Ontaz idazten nion Jen Mirande jaunari: Forma au, dudarik gabe, berria da, adizkera osoa, zuk zenbaitetan esan didazun bezala, «dereitak» bear baitu izan. Ba'al-dakizu, gutxi gora bera, noizkoa den laburtze au? Iduritzen zaizu literaturan zillegi dela tankera laburtua, ala tradiziñodun forma osoa erabilli bear litzakeala? Erriak eusten al dio adizkera zaharrari? Eta ez eustekotan, ezagun eta gisakoa al zaio bederen?

        Ona, Maixua'ren erantzuna: «Deitak». «Dereitak» da, bai, forma jatorra. Baina gure euskalkian r bakuna galdu da (salbu eta kasu gutxi batzuetan, ambiguitateari itzur egiteko, ala nola hura = el agua; hua = aquel). Uste dut galtze ori ez dela ain zaarra; Gavel'ek dio nonbait, orain dela 50 bat urte zaarrek oguzten zutela, Basaburuan beintzat; bainan orain, Basaburuan ere galdurik da; alarik ere populuak da daki, bai, lenago aoskatzen zela, eta euskera idazten dakitenak askotan erabiltzen dute (bearbada, katiximan, meza-liburuetan, kasetetan orain ere idazten delako?).

        Bigarren neurtitzeko ANAIK oso arrarru egiten zait —idazten nion M-Aiphasorhotarrari—. Zillegi ote da tankera ontan erabiltzea? Euskalki guzietan «anaiak» esaten da. Beraz, Etxahun'en laburmiñezko «zillegitasun» bat da (neurriak agindurik) ala argitaratzailleen utsegite bat? Ona Zuberotar olerkariaren erantzupen jakintsua:

        «Anaik». Eni ere bitxi zait forma ori. Nik dakidan euskalkian onela deklinatzen da itz au: artikulurik gabe anáie; bainan -e ori galtzen da hitza mugaturik denean, itz-erroa anai balitz bezala, (zuen euskeraz bezala, eta azken silaba azentuduna). Beraz nominativa singular: anáia; aktivu singular: anáiak; nominativu plural: anáiak; aktivu plural: anaiék. Bainan ba dakit itz oxytonoetan (au da, azken silaba azentua dakartenak), eta azken silaba diptongo bat denean, edo vokal bat (frantzesetik jesandako itzetan gertatzen da azkenengo silaba vokal azentudun bat izatea), Zuberotarrek oroek ez dutela usantza berdina: guk metro + an = metroín; zinema + an = zinemaín; bainan beste batzuek (Peillendarrek esate baterako; bainan bai Pettar zenbaitek ere, adibidez Garindañeko ene lagusiña batek) esaten dute: metróian, zinemáian, etc. Uste dut guk metroín esatean, laburmiñez, ber usantza segitzen dugula, Etxahunek anaik forma ez da batere «klassikoa», jakiña, bainan euskalduna dela ez dut ukatuko; itza higaturikago aurkezten digu, phonetikaren aldetik, beste tokietan baino. Besterik ez».

        Nere adiskide onak lerro auek idatzita gero, prolema onen beste askabide bat gogoratu zait neri. Alegia, Etxahun'ek ez ote duen erabilli «Anaik» izen propio bezala, bere anaiarenaren ordez. Esaterako: Petri'k zeitadanin ützi-erazi Frantzia. Erabilkizun au «errege» itzarekin bizi da beñepein oraindik. Adibidez: Errege'k agindu du, izen propio bezala kontsideratuz, ponteko izenaren ordez. Bela'ren atsotiz au ere datorkit gogora: «Asek Gose eztakusa». Era ontaz, izen komuna propio biurtuz, esaldiak indarrean eta ederrean irabazten du. Baiñan, uste onek ba-du bere kontrakoa, alegia, Zuberoa'n «anai» itza eztela ezaguna, Lhande eta Larrasketa'ren arabera «anaie» (edo «anaye») baita gaztelerazko «hermano» (frère) eskualde artan. Oraindik orain, Gipuzkoa'ko eta Bizkai'ko baserritan «anaia» edo «anaie» geiago esan oi da «anai» baiño. Beraz, ba-dirudi azken vokala barriro galdurik duela itz onek.

        Bigarren neurtitzean ere: «zeitadanin» = zidanean. Bi dativoko aditz-jokoa. «Zeitanin» aski litzake. Zalantzarik gabe, osoki «ze(re)itani(a)n» idatzi bearko genduke.

        Irugarren neurtitzak dio: «Adixkidez nahiz libra-eraz nentzan, egin nihauren bilaiztia». Bertso onetan «nentzan» aditz-jokoak zearo itxutu ninduen, uste bainuen, jantzia duenez, sail ontakoa zela: nentzazün, NENTZAN, nentzazien, nentzen. Gipuzkeraz, nintzazun (jo), NINTZAN, nintzazuten, nintzaten. Edo gure «Orixe» zenak erabilli oi zuenez (forma osoagoak eta egokiagoak noski, baiñan, literatur tradiziñorik gabeak ene ustez): nindezazun, NINDEZAN, nindezazuten, nindezaten. Baiñan, Mirande jaunak aditzera eman zidan «nentzan» ori eztela gure «nentzan = nindezan», «nintzakan» baizik (ik ikus nintzakan = para que tu me vieses a mí mismo). Forma au Campian'ek zuberoeraz NENTZAYA ematen du gizonezkoentzat eta «nentzaña» emakumezkoentzat. Ona emen Mirande'ren itz zuhurrak: «Ongi komprenitzen dut irugarren neurtitzak burukomin eman dizula ezin ulertuz, syntaxis piskabat karapilotsua baitarabil emen egileak. Bainan emen ere euskera egokia irudi zait. Leenik aditu bear da nentzán adizkeraren subjetua Etxahunen semea dela; eta objetua Etxahun bera. Subjuntivo forma ori azken silaban azentatua da eta nentzakan-etik dator. Beraz, neurtitza onela ulertzen dut nik: «Adixkideez (= gure adiskideen bitartez) nahiz (= nik nahi nuelarik) libra eraz nentzan (hik ni), egin (nuen nik) nihauren bilaiztia».... Etxahunek esan nai du baiki semeari bere ontasunak zeditu zizkiola, semeak esker-ordaiñez Etxahundarren adiskideak konventzi zitzantzat urrats zenbait emateko Etxahun presondegitik libra erazteko».

        Irugarren neurtitzean: «bilaiztia» = murriztea, soiltzea, biloiztea, larrutzea, larru-gorritzea. Mugatu-gabe: bilaizte. Lhande'k «depouiller» (despojar) itzultzen du. Larrasketa'k oarrean, «se depouiller, se deshabiller» (despojarse, desnudarse).

        Lenengo neurtitzean ahazturik: «traditzia» (traditze-a) = traizio egitea. Salkeria = traición, itzuli dut.

        XI

        Lenengo neurtitzean: Ba-dirudi —idazten nion Zuberotar Maixua'ri— Musde Düfis jaun presidenta eta Musde Andurein Danaphaleu'ko auzitegikoak zirela eta uste dut ere Düfis'ek eztuela Defis'ekin zer ikusirik izango. Seguru aski, ordea, Düfis eta Defis bearnes izkuntzako deiturak eta euren esangurak izanen dute zer ikusia. Benetan ernegarri eta gustagarri litzaidake deitura auek zer esan nai duten jakitea. Zuk antzik ematen al-diezu?

        «Düfis eta Defis ez dira segurki euskal deiturak —erantzun zidan ene adiskide maiteak—. Ene biarnesaren jakitatea oso mugatua da bainan ala ere ez dut uste izkuntza ortatikoak direla. Biarnes jatorrak ez du) f soñua ezagutzen (latin f = h eman du, ala nola filiu(m) = hilh; femenina = hemne, etc.). Nik uste, izen ok beste frantzes dialekto batetik datozela, ipar eda ego-aldekoa. Bearbada dufis = dufils (del hijo) —l ez baita oguzten itz ortan—, Dulfis, Dufy, etc., frantzes deiturak ezagutuak dira. Defis, aldiz, ez dakit zer esan nai lukean (onomastikan ez naiz jakintsun andia); défis = desafio, frantzesez, bainan ez dut uste jende-deitura batetan zentzu au euki dezakenik. Bearbada = Desfils (de los hijos) (???)».

        Bigarren neurtitzak dio: «Galdürik niz enialakoz semireki nin deseña». Nik onela jasotzen dut —idazten nion Maixua'ri—: Galdurik naiz kunplitu ez delako semearekin nuen ustea edo itxaropena. Eztut, ordea, argi ikusten ala denik eta zure iritzia jakin nai nuke. Otoi, argi egidazu ere «semireki» semearekin den (ala dirudi) ala semeekin.

        Ona, Mirande-Aiphasorhotarraren erantzupena: «Galdürik niz enialakoz semireki nin deseña»: Esangura ez da ongi ageri (hori gertatzen da askotan Etxahunek arrotz itzak —frantses eta biarnes— erabiltzen dituenean: bearbada ordunko populuak ez zekien sobera ongi zer esan nai zuen «deseñ», frantses «dessein» da, dudarik gabe, eta egingai esan nai du; nik ere ordea zuk bezala entenditzen dut neurtitza: galdurik naiz ez nuelakotz egindu, errealizatu, semearekin nuen egingaia. Semireki = semearekin da, laburturik (semeekin = «semeki(n)» oguziren genduke). Bainan azkenengo bi neurtitzetan seme (edo aur?) bat baino geiago ba litu bezala mintzo da, pluralean: «ba leitade», «zor zieiona». Egia da zenbait aldiz Etxahunen pentsamendua gramatikaren lojika baino bizkorrago dabillela. Bainan bearbada Etxahunen euskalkian «semeekin» = «semiekin» ematen zuen, «semekin» ordez; eta gero argitaltzallek -r- bat ezarri dute, zuzenik gabe, hiatoari itzur egiteko (ala nola juan (= joan), juran idazten denean)».

        Irugarren neurtitzeko BA'LEITADE —idazten nion ene adiskide onari— ene ustez gure «ba'lit» da (bi dativoekin), naiz-ta Campion'ek forma literariotzat «ba'leit» eman. Bertsoaren zentzuak «ba'lit» eskatzen du (semeak eraman ba'lit (1) eta morfologiaren aldetik ere sigularra dela dirudi, plurala «ba'leitaye» baita Campion'en arabera (Ba'zeneit, BA'LEIT, ba'zeneitaie, BA'LEITAIE). Baiñan, azkeneko neurtitzak «libratüren ZIEN bere aita» dio, ots, libratuko zuten beren aita. Beraz, neurtitz onen arabera obeto dirudi «semeez» ari dela. Zuk nola dakusazu auzi au?

        Erantzuna: «Ba leitade» ez da «ba lit» (au: «baleit» da = ba lereit) bainan pluralean dago «ba lidate»; dativo bat bakarra dauka: -t-; -de subjeto pluralaren atzizki bat da hala nola dira-de, gira-de, azken forma auetan pleonastiko den arren. Uste dut, beraz, emen seme —edo aur— askoz mintza dela Etxahun eta gañera «zien» plurala da (= zuten). Zuen = zian (zin), beti».

        Laugarren neurtitzean: «libratüren zien» = libratuko zuten.

        Laugarren neurtitzeko bigarren hemistikioan ageri den ZIEIONA aditz jokoa ba-dirudidi «ziotena» dela —idazten nion Zuberotar olerkari gorengoari—, bainan, Campion' ek jokaldi au (zioten) «zeyuen» ematen du. Zuk zer derizkiozu oni?

        Erantzuna: «Zieiona»: esan nai du batere dudarik gabe: «ellos a él», au da, zuen zioten. Campion'ek eman forma zeyuen ez dut nik sekula entzun; bearbada gramatikariek asmatu forma bat da, erregularitatea gatik. Bainan ene euskalkian zeien - zeen - zen esango genduke aueik adierazteko: lº. ellos a él; 2º. a ellos; 3º. ellos a ellos... Orrelako adizkera dativuetan naaskeria asko gertatu dira erri-mintzairan, zoritxarrez. Ez dakit noizkoak diren, bainan oso korrienteak dira».

(1) Lerro auek idaztean «semireki» singulartzat jotzen nuen eta emendik okerra.

        XII

        Lenengo neurtitzean: «Ba'lie» = ba'lute. «Finazia» = acte de fourberie (acta de bellaquería), itzultzen du Larrasketa'k. «Jakintü» = jakin, infinitivo atzizkia bikoiztuta. Larrasketa'k «parvenir à savoir» (llegar a saber) itzultzen du. Lhande'k, «jakindu» = apprendre (saber, aprender).

        Bigarren neurtitzean: «Frauderiaz» = iruzurrez, engaiñuz. «Hila» = (hiala) = u(k)ela-u(k)ala. «Ene lekhia bilhatü» = nere lekua billatu, ots, gure bertsolariaren etxe-jabetasuna arrapatuz.

        Irugarren neurtitzean: «Enündia» (= ez nündia), gipuzkeraz «ez nindukan» (enindukan). Gizonezkoen aditz-jokoak auetxek dira Campion'en arabera: nündia, nindia, nindieya (nindukan (ik jo), nintxiokan (arek), nintxiotekan (aiek). Emakumezkoenak: nündüña, nindüia, nindieña (nindunan, nintxionan, nintxiotenan).

        Laugarren neurtitzean: «Naik» = nauk. Onela irabiatzen da, Campion'en arabera: naik, nik, nie (gizonezkoak). Naiñ, nin, niñe (emakumezkoak). Gip.: Ik jo nauk(n), arek natxiok(n), aiek natxiotek(n).

        XIII

        Lenengo neurtitzean: «Naizü = na(u)zu. Onela irabiatzen da: naizü, nai, naizie, naye. Gip. na(u)zu, nau, na(u)zuie, naute.

        Bigarren neurtitzean: «Ebatsi deitan» = ostu (apurtu) didan. Forma zaharra: «dereitan». «Etxaltin» = (etxalte-an). Lhande'k onela ematen digu «etxalde»: «propriété, domaine rural. Etxalde hazkarrik bada herri huntan, il y a des forts domaines, propriétés, dans cette commune. «Etxalte» (S), maison dont on est le propriétaire (casa del cual se es propietario)». Larrasketa'k: «Etxalte, propriété rurale». Azkue'k: «casa de aldea, hacienda propia».

        XIV

        Lenengo neurtitzean: TIAT = DITIAT, gipuzkeraz «dizkiat». Onela irabiatzen da Campion'en arabera: DITIAT, dütük, ditik, ditiagü, ditie (dizkiat, dituk, dizkik, dizkiagu, dizkitek).

        Bigarren neurtitzean: Hire ganik = iregandik (semearengandik). «Bizien bilha» = biziaren billa, bizitzeko bear denaren billa eta ez «en busca de los vivos». Zuberotar esaera ontaz Larrasketa'k dio: «expression souletine signifiant biziaren bilhatzeko, pour acquerir la vie de tous les jours» (expresion suletina significando biziaren bilhatzeko, para hacer frente a la vida diaria).

        Irugarren neurtitzean: «Jin nitzaik» = etorri natzaik. Onela irabiatzen du Campion'ek: nitzaik, zaik, gitzaik, zaitzak (natzaik, zaik, gatzaizkik, zaizkik). «Sokhorri galthoz» = laguntza eske, «Ezin-bestila» = (bestiala = beste-ala). Larrasketa'k «à toute extremité» itzultzen du, ots, bearraren azken mugaraiño iritxirik. Iñoiz esanak gera -ra (mendi-ra) atzizkia Zuberoeraz -ala (mendi-ala, eta laburtuz mendi-la) dela.

        Laugarren neurtitzean: «etxerik» = etxetik, «Enila» (ez niala), gipuzkeraz, enuela (ez nuela).

        XV

        Lenengo neurtitzean: «Nük» = nauk (zuka: «naiz»). Onela irabiatzen du Campion'ek: nük, iz, dük, gütük, dütük (nauk, aiz, duk, gaituk, dituk). «Lotsaz» = bildurrez. «Sabai» = grange à foin (horreo de heno) itzultzen du Larrasketa'k. Nik «belar-borda» itzuli dut, «heno»ren bigarren esangurari jarraiki, ots, abereentzako belar ebaki eta idortua.

        Bigarren neurtitzean: «Ezpenündia» = ezpainindukan. «Hik» = Etxahun'en semeak, Mirande'k dionez, zalantza baineukan emen eta XIV'garren ahapaldian («Hire ganik», «Jin nitzaik») semeaz ala anaiaz mintza ote zen. «Sükaltila» (sükaltiala = sükalte-ala) = sukaldera.

        Irugarren neurtitzean: «Ez hik ez hire emaztik», ez semeak eta ez onen emazteak, Mirande'k jakin-erazten didanez, batere zalantzarik gabe. «Ohin lotzera» = oean lo egitera.

        Laugarren neurtitzean: ZIA = ukan (bizkaieraz «zuan»). Onela irabiatzen da (gizonezkoena) Campion'en arabera: nündia, intzan, ZIA, güntia, zütia. (Emakumezkoena: nündüña, intzan, züña, güntüña, zütuña). Gipuzkeraz: nindiakan, intzakan, ukan, gindukan, itukan. «Lo zedin»: txit esaera polita. «Eror zedin» bezala aplikatuta dago «lotü» (lo egin) aditzari. «Izorra»: danok dakigunez, itz au aur zai dagoen emakumeari aplikatzen zaio, baiñan, ba-dirudi emen Etxahun'ek «fornicadora» bezala darabillela, alegia, ez une artan aur batez izorra arkitzen zelako —esposatuak arkitzen direnez— baizik eta nolanaiko izorrakundea atsegin zitzaiola eta artan aritzen zela norbaitekin aditzera emateko. Ona Mirande adiskidearen iritzia itz oni buruz: «Izorra itz zikina da orain, bainan ez du gure euskalkian (eta besteetan ere ez, nere ustez) «fornicatio» esan nai (uste dut zentzu ori garbizaleek asmatu dutela; bainan oker izan naiteke); auresperantza esan nai du beti; beraz, Etxahunen semearen ezkon-arreba aur-esperantzetan zegoen; eta ezkondu gaberik noski (bestela egilleak ez zuen itz zakar ori usatuko)... Ba liteke Etxahunek adierazi nai duela bere semea zela kausa (inzestua ez da ain arraro gure bazterretan).

        XVI

        Lenengo neurtitza libre zamar itzuli dut puntuaren eskabidez, «phena-gei hartia»ren ordez «emaztia» erabilliz. «Erraiten deizut» (dereizut) = esaten dizut (1).

        Bigarren neurtitzean: «Zütüdano» = zaitudaiño, zaitudan artean.

        Irugarren neurtitzean: «Athorra» = chemise d'homme, gizonezkoen alkandora, Zuberoa'n, Lhande'k dionez. (Deitazün (dereitazü) = didazu. «Destrenpien erekeitia»: esaldi ontaz lerro auek egin nizkion Zuberotar Maixua'ri: Larrasket'ek «comme aliment de ma mauvaise humeur» itzutzen du, baiñan, «erekeitia» -r- batekin eztut arkitu ahal izan iztegietan. Dudarik gabe itz au «errekeitü»tik dator. Ez ote dute aldatzailleek -r- bat jan, ala -r- bakarrekiko aldakuntza zillegi da Zuberoa'n? Bearbada, sustantivaturik artu oi du forma au. Zer deritzazu?

        Zuberotar adiskidearen erantzuna eman baiño len, jakin erazi dezagun «Destrenpü» = faiblesse (debilidad) itzultzen duela Lhande'k eta baita «indisposé» (indispuesto) ere. Larrasketa'k «destrêmpüt» = commencer a etre indisposé» (ondoezaren asiera). «Errekeitü», Larrasketa'k bere «Basse-Soule Orientale»n, «provision de bouche, aliment», itzultzen du. Lhande'k tankeratsu (errekitu-errekeitu), bigarren zentzuan: nom générique signifiant provision de toute espéce. Axular'engandik arturik onela itzultzen du: soigner, fournir le necessaire (cuidar, proveer lo necesario). Ama batek bere haur ttipiaren mainatzen eta errekaitatzen gau eta egun hari behar du. Une mere doit s'occuper jour et nuit, aux petits soins de son enfant, et à lui donner tout le nécéssaire. Zuberoa'ko tankera bereizian (errekeitü) zentzu auek ematen dizkio Lhande'k: medicament; aliment, remédes, soins que demande un malade. Irugarrenean: les choses nécessaires à la vie, à son entretien (las cosas necesarias a la vida, a su sostenimiento). Jaio berriarentzat errekaitu bilhatu zuen = elle chercha ce qui était nécessaire au nouveau-né.

        Mintza bekigu orain Mirande jauna: «Destrempien erekeitia»: ulergaitz zait eni ere, ez baitugu guk «errekeitü» erabiltzen (ezen uste dut -rr- bear dela); -r- ori argitatzailleen uts bat da noski, iru zio auien gatik: 1º. Bai Lhandek eta bai Larrasketek beren iztegietan «errekeitü» ematen dute; 2º. itz ori latinetik dator noski (bearbada biarnesa zear) requeritu(m) (kl. re-quaesitum) eta lat. re- ematen du eusk. erre- edo arra- (erre- nik uste biarnesa izan denean bitarteko); 3º. Etxahunen kantuen diskoan kantariak -rr- oguzten duela da dirudi. Bestalde Larrasketek ematen duen zentzua (provision de bouche) ez bide da bakarra, batez ere itza lat. requeritu(m)'tik ba dator: eta Lhanderen iztegiak beste zentzuok dakarzki: sendagailu, bizigai, arta (ardura), bizitzeko bearrezko direnak... Alaber «destrempü» ez bakarrik «mauvaise humeur», bainan bai eta ere: «ezontsa izatea, ahulezia (aultasun), eritsu izatea»; beraz «destrempien errekeitia» onela itzul nezake: «ene aultasunaren sendagailutzat». Nik, libertadez baliaturik, «atorra bat eman didazu MIXERI ESTALGARRIA» itzuli dut. Bearbada, gurean, «atorra» emakumeena da soilki eta «alkandora» gizonena. Xehetasun au gogoan eduki dut, baiñan «alkandora» sartu ezkero silaba bat geiegi daukat lenengo hemistikioan eta neurtitzari beste tankera bat eman bearko litzaioke. Adibidez: «Alkandora bat zuk emanik daukat soiñean jarria». Baiñan eztio ahapaldiaren zentzuari ain egoki erantzuten.

        Laugarren neurtitzean: «Ereñak eraiki» (ereindakoak jaso). «recolter ce que vous aviez semée (recevoir quelque coup de poing)» (recoger lo sembrado; recibir algun puñetazo), itzultzen du Larrasketa'k oarretan. Alegia, alkandora eman ziola zartako bat erantsiko ote zion bildurrez.

(1) XVI eta XVIVgn. ahapaldietan Etxahun bere emaztearekin mintzo da dudarik gabe, dio Mirande'k, ene ustea sendotuz.

        XVII

        Lenengo neurtitzean: «Urtheren» = urteko. «Deizüt» (dereizüt) = dizut.

        Bigarren neurtitzean: «Haboro» = geiago.

        Irugarren neurtitzean: «In-kas» = dans le cas où (por si acaso), itzultzen du Larrasketa'k, bearnesetik jesana artua dela gaiñeratuz. Baiñan, atzetik datorren «eta» asiean bezala gelditzen delako, geldetzen nion Mirande'ri ez ote den «in-kas-eta» = dans le cas où. Ona bere erantzuna: «In-kas eta» ongi itzultzen du nere ustez Larrasketek: «dans le cas où». Komprenditzen dut «eta» orrela erabiltzea bitxi zaizula. Alarik ere ori ardura gertatzen da gure euskalkian (manexez ere uste dut). Izkuntza batzuetan orrela, bearrik gabe, enklitikoki sartzen dugu: «salbü eta», «baizik eta», e. a. (bearbada nere euskeran oartuko zatzaizkion usantza orri, nik plegu ori baitaukat, izkera idatzian ere)». Ene adiskidearen itz oek irakurriz, oarto naiz lege zaharreko bertsolari zenbaitek esango zukeala kasu ontan «Por si acaso eta».

        Lugarren neurtitzean: «Barhez artino», bereizi edo banandu arteraiño, Aditz-izena «berhezi» (separer) eta «berhez = à part, separé», Lhande'k dionez. Emen, adibearrez —sobreentendido— «gaitzan» aditz-jokoa dago eta orregatik agertzen zaigu azken -i galduta.

        XVIII

        Aurrena esan dezagun, ahapaldi onetan, Etxahun bere erraiñari mintzo zaiola, Mirande'k zalantzarik gabe uste duen bezala. Lenengo neurtitzean: «Ene etxalte zabali(a)n» esakuntzaz oar au egiten du Larrasketa'k: «Au debut du XIX.e siècle, le bien d'Etchahunia avait, selon la vieille matrice cadastrale de Barcus, une étendue de près de 29 hectares, comprenant une maison et deux granges, une bonne partie de ses terres en prés et labours avec une petite vigne, 3 piéces de futaie et 5 pieces de landes ou de pature». (XIX'garren mende-asieran Etxahunia'ren ondasun ziran —Barkoxe'ko katastro zaharraren arabera— etxe bat eta bi garate (1), lurralde parte aundi bat belardi eta sorotan emanak mahasti txipi batekin, iru sail arboladi eta bost sail otalurretan (2) eta larretan (3), danera ia 29 hektareako zabalera osatuz. «Ezari ninak» (nianak) = jarri nuenak.

        Bigarren neurtitzean: «Sar enendin» = sar ez nendin. «Gai oroz» = gauero. «Borthak diztatzü esteki» = ateak dizkit itxi. «Diztatzü» alokutiva tankerako aditz-jokoa dugu. Campion'ek onela irabiatzen du: diztatzü (arek dizkit), diztatzie (aiek dizkidate). Nik aurrenean ez nuen ongi ulertzen ahapaldi au, uste bainuen Etxahun bere emaztearekin ari zela neurtitz auetan. Onela, pentsatu nuen «diztatzü» ez ote zen «deiztatzü» (dizkidazu) aldatzailleek oker emana eta lojika onek eraginda, lenen neurtitzeko «ninak» aditz-jokoa —zentzu onekin ezin baitzen egokitu— uste izan nuen «nina = gros enfant» (niño hermoso) izan zitekeala. Orra, uste oker batek nola pilla ditzaken okerrak. Ene oker guztien argitasuna Mirande adiskideak itz oiekin eman zidan: «Diztatzü», dereizt (edo deizt)-en forma alokutivoa da, zukan, dudarik gabe. Beraz, zuen «dizkit» da, eta «ateak dizkit itxi» itzuli bear da. Ateak itxi dituena ez da ordea Etxahunen emaztea, bainan aren semea, «bere etxalde zabalean emaztearekin ezarri zuena». Iztegiek «esteki» edo «estekatu»ri «lier, attacher» (ligar, atar) itzulpena ematen diote, bainan kasu ontan ezta dudarik «itxi» esan nai duela, Mirande jaunak ere onela itzuli baitu. Zuberotar olerkariak jakin-erazten dit bestalde: «Izkuntza zaharretan askotan «-erei-» adizkerak usatzen dira orrela, «eman» sobreentendido izaki, eta oso jatorrak iduri zaizkit adizkera oiek. Adibidez: «Jinkoak de(r)eizüla egün hun», «Eskerrak dereitzüt», etc.». Alaber erabiltzen ditugu Gipuzkoa'n «Jainkoak'k dizula egun on», baiñan ez ainbat «eskerrak dizkizut».

        Irugarren neurtitzean: «Ezpetzeion phenarik» = Ezpaitzion penarik (ematen). Iduritzen zitzaidan bezala Mirande jaunak baieztu dit adi-bearrezko verboa «ematen» dela. Ene adiskide maiteak, ahapaldi onen zalantzarik gel ez dakidan, prosazko itzulpena osorik ematen dit onela: «Ene etxalde zabalean zurekin ezarri nuenak (au da, nausi izateko), ni ez sartzeko, gauero ateak itxi dizkit, ez ziolaka penarik ematen nik aurrak zurekin utzi eta, ni eskean ibiltzera bidaltzeak...».

        Lenengo neurtitzean: «Neionian» = nionean. Campion' ek onela irabiatae du: Neyon, zeneyon, zeyon, geneyon, zeneyuen, zeyuen.

        Bigarren neurtitzean: «Nirezün» aditz-joko bitxia ageri zaigu. Ontaz idatzi nion Zuberotar Maixuari: «Campion'ek, alokutivotan, onen ordez «niezün» ematen du. Nundik, beraz, -r- bitxi ori? Erriak onela oguzten ote du? Ona iskribatzaille naparraren irabiakeia: Niezün, ziezün, giniezün, zieezien. Adizkera arruntean «neyen» (nien) izango litzake erabilli bearreko jokoa, baiñan ene ustez gaurko zuberoeran geiago erabilli bide da «nian» (nuen). Guztiontaz zer derizkiozu'?

        Ona erantzuna: «Nirezün: -r- ori erratum bat da, «neien» (neen, nen) dativuaren forma alokutivoak nieia, nieiâ (edo nieña), eta «niezün» baitira, Campionek eman bezala, Bainan «r» bakuna zuberotarrek ez baitute batere ahoskatzen, zenbait aldiz bi vokalen artean, idaztean, ipintzen dute, bi vokalok hiato bat egiten ez dutela erakusteko (cf. —konpara bedi— goian «juran» formaz dioda)».

        Irugarren neurtitzean: «Neskato» = neskame, mirabe, serbitzari. Itz onek neskatilla, neskatxa ere esan nai du, baiñan ez emen zentzuari igarri dakiokegunez. Ala ere, Mirande jaunaren iritziak ez digu batere kalterik egingo: «Neskato»: zuberotarrez beti «servante» da, ez sekula «jeune fille»; azken au «neskatila» da. (Neska itza ez dugu usatzen; «neskatxuna» bat, une fillette)». Larrasketa'k ere «neskato» servante à gages (neskame) itzultzen du bere iztegian eta Zuberoa'n beste zentzurik ez duela dio, eta Lhande'k «fillette» zentzua Laphurdi'rako eta Benaparroa'rako ematen du soilki.

        Laugarren neurtitzean: «Sogizie» (so egizie) = begira ezazute. «Oartu (zaitezte)» ere itzul diteke, nik kasu ontan egin dudan bezala. «So ezazie» ere erabil zezakean egilleak, izan'ez baliaturik. Campion'ek eztakar «egin»en konjugaziñoa, baiñan dudarik gabe egizie = egizute da, kaso berberan «eraman» aditza «eramazie» konjugatzen baitu.

(1) Apika bi «sabai» izanen dira, ots, lenago aipatutako «grange à foin» edo belar-bordak.

(2) Eltze, larratz = páramo, terreno baldío, erial.

(3) Bazka = pasto.

        XX

        Lenengo neurtitzean: «Deiziet» (dizutet). Campion'ek onela konjugatzen du: DEIZIET, deizie, deiziegü, deizie. Irabiapen ontaz idazten nion Mirande'ri: Dakuskezun bezala, sigularreka eta pluraleko irugarren pertsonak eztute bereizkuntza morfolojikorik. Gipuzkeraz ere eztut uste erriak bereitzen duenik, baiñan bai gramatikak: dizute (sing.) eta dizute(t)e (plur.). Ez ote da orrelako bereizkuntzarik zuberoeraz? «Bai —erantzun zidan euskaltzale zuberotarrak—, «deizie» «él a vosotros» eta «ellos a vosotros» esan nai du. Ez dut uste

zubeoera idaztean ere, gipuzkeraren gisako bereizkuntza bat (dizute eta dizutee) egin izan denik. Baiezkoan, emen ere gramatikalarien asmakeria bat litzake».

        Bigarren neurtitzean: «Süberte» = suerte. Laphurdi'n eta Benaparroa'n «zort(h)e» egiten dute, eztakit, ordea gaztelerazko «suerte»tik ala frantzeseko «sort»etik artuta. «Ue» diptongoa «o» biurtzea arrunta da gurean: Cuento = kontu, puerto = portu, hueste = oste, fuero = foru, prueba = proba, suela = zola, huerta = ortu, juego = joku e. a.

        Irugarren neurtitzean: «Har ITZATZIE» = ar(tu) itzazute. Adizkera ontaz idazten nion gure adiskide onari: Campion'ek onela konjugatzen du: etzatzü, betza, ETZATZIE, betze (itzazu, bitza, itzazute, bitzate). Ba-dirudi «Itzatzie» forma errikoia dela eta «Etzatzie» literaturakoa. Zuzen al-nabil? Erantzuna: «Itzatzie»: nik ere ala esaten dut; bainan toki batzuetan Campion'en formak dira usatzen. Laphurtar klassikoan «Ietzatzie» da eta ie diptongoak e eta i eman dezake».

        Laugarren neurtitzean: HETZAZ = aietzaz, aien bitartez. Aboski ontaz idazten nion Zuberotar euskaltzaleari: «Hetzaz», avec eux (con ellos) itzultzen du Lhande'k («Hetaz» aldakuntza ere ba-du). Gipuzkeraz AIEKIN esaten dugu «con ellos», baiñan AIETZAZ «sobre ellos» edo «acerca de ellos» da. «Aietzaz mintza» = hablar sobre ellos. «Aiekin egon» = estar con ellos. Ez al da Zuberoa'n HEKIN forma erabiltzen, gure «aiekin»en senide litzakeana? Bestalde, Campion'ek bere gramatikan HEYETZAZ, HEYEZ, HEZ, formak ematen dizkigu, de aquellos, con aquellos itzuliz. Orratx: alderdi batetik con itzultzen du eta bestetik de (sobre). Beraz, Campion'en arabera, ba-dirudi «pronombre demostrativo» onek bi zentzu dituela: Heyetzaz mintza = aietzaz mintza (hablar de ellos) eta aiekin mintza = hablar con ellos. Guzti au gogoan arturik, ze alde dago Etxahun'ek eta Campion'ek ematen dizkigun formen artean? Berdiñak al-dira ala ez? Esangura bat ala bi dituzte?

        Ona, Maixua'ren erantzuna: «Hetzaz» ez da zeazki «avec» (guk ere hekin (heiekin) baitarabilagu kasu orretan), bainan esan nai du, geienetan, «au sujet de» (a propósito de, con motivo de), baita ere «au moyen de» (mediante, por medio de), eta azken zentzu au dauka emen. Bainan Campionek esan bezala: hetzaz mintza = parler d'eux (hablar de ellos); hekin mintza = parler avec eux». (Irakurlea oartuko zen noski Campion'ek eztuela bereizkuntza garbi au egiten, baizik «heyetzaz» forma itzultzen duela bi modutara. Emen, gure adiskideari, naigabe, «lapsus calami» bat labaindu zaio).

        XXI

        Lenengo neurtitzean: «Dereñat» = diñat. Campion'ek ordea «diñat» forma laburtua ematen du, onela irabiatuz: DEÑAT, deiñ, deñagü, deñe (diñat, din, diñagu, diten). Ene ustez, Gipuzkoa'ko «diten» forma gramatiketakoa da obeto erri-abokoa baiño. Onek, ene ustez, «diñe» geiago esan oi du, baiñan, oker egon ninteke. «Alhaba bakhotxa» = alaba bakarra. Ene ustez Gipuzkoa'n bakarrik galdu du zentzu au zearo bakotxa'k (Gip. bakoitza), baiñan, toponimian gelditzen zaizkigu erakuspenak, esaterako. Pagobakoitza iturria Urbia'ko zelai zoragarrietan.

        Bigarren neurtitzeko «Diñan» eztakit zein aditz-joko izan diteken —iskribatzen nion ene adiskide maiteari—. Aditza izatekotan, ba-dirudi «dünan» (denan = dezun) bear lukela izan, «diñan» (ala gipuzkeraz nola Zuberoeraz) irugarren pertsonaren ezaugarri baita. Baiñan, Etxahun bere alabari zuzenki mintzatzen ari zaio. Bestalde, ez dirudi «diña» = digno izan ditekenik. Erantzuna: «Diñan» bai, aditza da, forma allokutivoa; eta «dün» ena, ain zuzen; erlativoan (ots «que tu, mujer, tienes»). Eta Etxahun alabari zuzenki mintzo delako, ain zuzen ere, bortxatu da forma allokutivoak erabiltzera».

        Irugarren neurtitzeko: KREINTA frantzeseko «crainte» (temor)'etik artua da, Gramatikaren arabera «Jinkuen kreinta» = temor de los dioses litzake, noski. «Jinkuaren» bear luke esan. Nik «Jaungoiko(aren) bildurra» itzuli bearrean, «Jaungoiko sukarra» itzuli dut puntuaren obe bearrez.

        Laugarren neurtitzean «Senharraren hun izan» senarrarentzat on izan.

        XXII

        Bigarren neurtitzean: «ezin-bestia». Lhande'k onela itzultzen du «ezin-beste»: «transe, difficulté, impuissance». Ikus ditekeanez nik puntuaren eskabidez libreki itzuli dut.

        Irugarren neurtitzean: GOIHERA. Lhande'k onela itzultzen du itz au: «au haut, su sommet, au-dessus» (en alto, en la cumbre, encima). Beraz, onela itzuliko genduke neurtitz au: «Ire etsaiek parra suelto egin ditek» (lit. «aixa goratzen dute parra»). Lhande'k berak «goihara» aldakizunean dio: «Irri goihara» = rire facile.

        XXIII

        Lenengo neurtitzean: «Izan nüzü» = izan naiz, alokutivo eran. Campion'ek onela irabiatzen du: nüzü, düzu, gütüzü, dütüzü. Jondane Jaka = Santiago de Compostela. Lorena = Loreto; Italia'ko Ancona errialdeko iria, erromesen biltaki ezaguna, bertan beneratzen den Ama-Birjiña'gatik.

        Irugarren neurtitzean: beniz = bait-naiz.

        XXIV

        Lenengo neurtitzean: «zuri gomendatzen nüzü», dudarik gabe gramatika legez gaizki erabillia dago, «zuri»k dativoko adizkera eskatzen baitu, baiñan aspaldi zaharretik mintzaira au zillegi da iparraldeko errialdetan. Beraz, gramatika zentzuz emen erabilli bear litzaken aditz-jokoa «nitzaizü» = (natzaizu) da. Onela: «Zuri gomendatzen nitzaizü». Campion'ek onela konjugatzen du aativoko bigarren pertsona: nitzaizü, zaizü, gitzaizü, zaitzü. Gipuzkeraz: natzaizu, zaizu, gatzai(zki)zu, zaizkizu.

        Bigarren neurtitzean: EZI. Lhande'k «donc, puisque» = (pues, ya que) itzultzen dizu Zuberoa'ko mintzairan. «Lagünguak» = laguntasunak. «Akabi ziztadatzü» = bukatu (akabatu, amaitu, akitu) zaizkit. Etxahun'ek alokutivo eran darabil aditzaren dativoko lenengo pertsonaren ezaungarria bikoiztuta. Campion'ek, dativo bakarrarekin «ziztatzü» ematen du. Zitazü = zait (alok.) eta ziztatzü = zaizkit (alok.). Adizkera arruntak oetxek dira: zaitzait, zait, zitzaiztaye, zaizt. Gipuzkeraz: zatzait, zait, zatzaizkit, zaizkit.

        Laugarren neurtitzean: «Gal lotsaz» = gal bildurrez. «Ba-nuazü» = ba-noa, alokutivo eran. Campion'ek onela irabiatzen du: noazü, doazil, goatzü, doatzü.

        XXV

        Lendabiziko neurtitzean: «Khantore HORIK huntü dütüt». Ontaz idazten nion Mirande adiskideari: «Campion'ek bere gramatikan dionez, HORIK forma pasivoa da soilki eta emen aktivoan erabillia dago. Egille onen aburuz HOYEK da forma aktivu bakarra. Nik, ordea, eztut uste Etxahun orrelako okerrean eror zitekeanik. Ez ote da Campion okerrean dagoena? Urrengo neurtitzaren bigarren hemistikioa, ordea, Campion'en arabera erabillia dago: «hoiek (khantoreak) ezari (nütian) heñian», adigarri gelditzen den aditz jokoa aktivoa baita. Eskertuko nizuke HORIK-HOYEK'en pasivutasun-aktivutasunaz zerbait esango ba'zenit».

        Ona, Maixuaren erantzuna: «khantore horik huntü dütüt». Bai, «horik» (hoik, oguzten dugu) forma pasivoa da (edo obeto esan, nominativoa) bainan emen forma ori da egoki. Forma aktivoa, «horiek» = (hoiek, mintzoz) adibidez kasu hortan erabil genezake: «khantore horiek entzüler erri egin eraziko die».

        Bigarren neurtitzeko ABIUN aditz-izenaz iskribatzen nion ene lagun onari ez dudala sekula entzun eta iztegiek eztakartela, baiñan dirudienez «abiatu»ren senide dela. Ona erantzuna: «Abiun» = «abio+an»; ABIO itza korrientea da, «abiatzea, abiaera» esan nai du; abiun abiatzeko, joaiteko, partitzeko puntuan».

        Bigarren neurtitzean ere: «ezari heñian» = jarri nituen puntuan edo momentuan. Lhande'k «terme, moment, occasion» itzultzen du HEIN. Ez gira hein hortan oraino, nous n'en sommes pas encore a ce point. Hiltzeko heinean, sur le point de mourir.

        Irugarren neurtitzean: «Hil ba'nendi», forma au euskera komuna genduen lenago, baiñan aspaldi ontan, ene ustez, gipuzkerak du galduena. Ordez, «ilko ba'nintz» darabilgu.

        Laugarren neurtitzean: «Ditzatzien» = ditzazuten. Campion'ek «detzatzien» darabil. Onela: detzadan, detzatzün, detzen, detzagün, DETZATZIEN, ditzen (ditzadan, ditzazun, ditzan, ditzagun, ditzazuten, ditzaten), Ene itzulpenean «kanta ditzaten» (irugarren pertsonan) ezarri dut neurriak bearturik.

        Laugarren neurtitzeko ORHITMENTXIAN, gure «oroimenean» da. Larrasketa'k «en souvenir, en mémoire de» itzultzen du. Zalantzarik gabe itz au «orhitmentxa»tik dator, baiñan nola diteke —galdetzen nion zuberotar adiskideari— itz ontatik «orhitmentxian» sortzea? Gure formaziño legez «orhitmentxan» sortuko litzake, Zuberoa'ko euskerak ez al dio lege oni jarraitzen? «Orhimentxian», «orhitmentxu»k emango luke noski, baiñan, forma au ezta iztegietan ageri.

        Maixuak: «Orhimentxian»: ez dakit forma au denez zuzena, ala «orhimentxan»; itz arradoa da, eta geienetan pluraletan usatzen dugu (usatzen dugunean): «orhimentxetan». Ba dirudi beraz forma jatorrizkoa «orhimentxa», «orhimentxe» edo «orhimentx» dela, bainan ez «orhimentxü», orduan pluralean «orhimentxietan» bailitzake. Atzizkia «tza» litzake lapurtarrez; bainan atzizki ori guk askotan «tze» biurtzen dugu, ala nota «heriotza», zub. «heriotze» (1). Bestalde, ba da zuberotar atzizki bat, aski bakana, -tx, ala nola: «baratx» (= geldi) adverbativoa («bara-tü»'tik = esp. parar). Alarik ere nik uste dut aipu dugun itzean, atzizkia «-txe» dela, = -tze, lap. -tza.

        N. b.: Ene aitak diost berak forma mugatu gabea «orhimentxa» esango lukela. Arrazoi duke: cfl.: librantxa».

(1) Oker ezpa'naiz, Oiartzun'en asi eta azken sorkalderaiño «heriotze» esan oi da.

Bi berset dolorusik

Bertso batzuek oiñazez

                          I

Bi berset dalorusik nahi tizüt khantatü,

Plazer düzielarik, jente hunak, behatü.

Berrogei-ta-lau urthez naie persegitü,

Nun etzeitadanin familia jelostü.

Oroz arnegatürik nahi nüzü abiatu.

Bertso batzuk oiñazez nai ditut kantatu,

Atsegin ba'zaizute, kristauak, aditu:

Berrogeitalau urtez naute persegitu,

Fameliak begitan baininduen artu.

Etsi-etsi eginda nai dut abiatu.

                          II

Ene persegitzien hatsarria zer zen,

Egia den bezala deiziet erranen:

Aita batek zian ogen han bere haurraren,

Haren egiterik gabe amak nündila sorthü ükhen,

Ezpenintzeon aski jiten zeiztan primajen.

Ene pertsekuzio asiera aditu,

Egia den bezala, orra nik kantatu:

Aitak bere aurrari kulpa au arkitu:

Amak besteren aziz ninduela sortu,

Oiñordetzarako ni ez gai iruditu.

                          III

Ni, gazte denboran, ez lagunak bezala:

Hurak libertitzen, ni nigarrez ardüra.

Entzün ninin egüzaitak aita bildü zeitala

Bere hiru etxaltez ene desprimützera,

Jarri nintzan hüllan fi-gaxto egitera.

Ni gazte denboran ez lagunen iduri,

Aiek jolasean da, ni negarrez sarri.

Aitajaunak bultzata, aitak erabaki,

Bere iru etxaldez gabe uztea ni.

Orduan etsi nion bizi bearrari!

                          IV

Hartü nin emaztia aitak haitatia,

Ustez egiten nin hareki bakia;

Bena egin beitzin haren althe jartia,

Eginerazi nin funtsen partajia,

Presu jan-erazteko amak ützi phartia.

Aitak autaturik nun artu emaztia,

Ustez eiten nuela arekin pakia.

Baiñan artu baitzuen aren alderdia,

Egin-erazi nuen lurren zabaltzia,

Giltzapean jateko amaren partia

                          V

Ni Ajena'n libratü, atsaien artin sarthü:

Hunak galdürik, haurrak dohakabe baratü.

Eni hen ekhustik odola alteratü;

Egitate trixte bat hartarik heltü:

Jüstiziak harzara ni presu arra-hartü.

Age'dik libratuta, etsaienganatu:

Aurrak zorigaitzean, ondasunak galdu!

Aiek ikusiz, neri odola kixkaldu:

Egiteko triste bat onetatik sortu.

Justiziak ninduen berriz preso artu!

                          VI

Hamasei jakiletan zortzi faltsü ba-nütin,

Her behatü ba'lira, galtzia segür nin.

Zelüko Jaunari hitz neion egin,

Jaun haien esküti libre ezarten ba'nündin,

Ebilien nintzala Jinkuaren bidin.

Amasei testigutan zortzi ziren jaltsu,

Aiek aintzat arturik, ni erin salbatu.

Zeruko Jaunari nik orduan agindu,

Jaun aien eskutatik ba'nintza libratu,

Bere legea artuko nuela elburu.

                          VII

Etsaier pharkatzen düt, eni ogen egiler,

Hala-nula Jesüs'ek egin zian berer.

Bena eztüt pharkatüren ene hunak dütiener,

Ezpa'tie errendatzen ene haur dohakaber:

Berset horrez mintzo niz küñat eta aurhider.

Nere etsaientzako daukat barkapena,

Jesus'ek ikasbide eman zun bezela.

Etxekoekin ezin jokatu orrela,

Ezpa'die ene aurrei biurtzen berena:

Koiñatu-senideek uler dezatela!

                          VIII

Bi urthez Ajena'n libre nintzala ustez;

Bena aita ez orano ase mendekatzez:

Jaun haiek ükhen zien otoritatez

Presu begiratzeko, librantxarik gabez,

Eta ere edüki hamar hilabetez.

Bi urtekin Agen'en nintzan libratu ustez;

Baiñan aita ez ase neri gaitz egitez:

Jaun aiek izan zuten aginte-indarrez

Preso iraun-azteko, ni libre utzi ez.

Euki ninduten beste amar hiabetez.

                          IX

Ene lehen aizua, eskandal gaxtua,

Hürrüntü zaikek orai ene ephantxügua:

Utzi-ezak ingoiti ene emazte gaxua:

Ba-dik hire ganik aski doha-gaxtua:

Eztizoiala galeraz, senharra ta Jinkua.

Ene lenen auzoa, eskandaluzkua,

Urrunduko zaik orain nere oztopua:

Nere andre gaixoa utzirikan ua;

Ba-dik igandik aski izena loitua,

Etzaiokela kendu senar ta Jainkva.

                          X

Abel'en denborati bethi da jarraiki,

Jinkuk haitatik oro khürütxiareki:

Oro hartzen tizüt boztarioeki,

Mündien huñ-petan nagolarik ümilki:

Haur maitik, hitz horrez orhit zitie bethi.

Abelen denboratik jarritako legez,

Gizonek daramate gurutzea nekez:

Denak eramateko borondate onez.

Arrastaka bizi naiz, ezpaiñak otoitzez:

Aur maiteak oroit nik orain esan itzez.

                          XI

Musde Alkhat Barkoxe, zütan dit sinheste,

Zuri egiten deizüt ene photerez trite,

Ene haur dothe gaber aita jar zakhitze,

Heen tritez balia ene etsaien kuntre:

Zure karitatia Jinkuk ohart düke.

Musde Alkhat Barkoxe, zugan dut siniste,

Zuri egiten dizut nere eskubide:

Ene aur murriztuen aita izan zaite,

Gure etsaien aurrean egon zaitez tente,

Jainkoak ordainduko dizu, adiskide.

                          XII

Espiritü Saintia, dohakaben süstengia,

Zuri egiten deizüt haurren gomendia;

Ezpetzaie faltatüko hersiki izatia,

Erakuts izezü saintüki bizitzia,

Beste mündin dezen goza alegrantzia.

Izpiritu-Santua, doakabe-zurkaitz,

Ene aurrak zaitzeko eske etorri naiz;

Mundu ontan izango baitute aski gaitz,

Okertu ez ditezen indar eman garaiz,

Zeruko atsegiñaz goxatzeko noizpait.

                          XIII

Hunik eztit nahi, ez eta uhurerik,

Mündü huntan gozatü, Jinkua bera baizik.

Adio huntarzünak bai eta uhurik,

Askazi, adiskide, haurrak eta bestik,

Oro üzten zütiet, jerraikitzeko Jesüs-Krist.

Ontasun-ohorerik ez dizut gogoko,

Jaungoikoa aski dut, Beraz goxatzeko.

Adio ogasunak eta gaiñerako,

Askazi, adiskide, aurrak, bein-betiko,

Denok uzten zaitutet, Kristo jarraitzeko.

                          XIV

Alhaba, etxekan üsatü kundüta,

Kuñater beria eman, haurrer Jinkuen kreinta,

Senharraren hun izan, zaharrak errespeta;

Plegadi gazteti nahi-gabe orota,

Gaxkiti begira, Jinkua so beita.

Alaba, eutsi lengo jokabideari,

Koñatu ta aurrekin zintzo porta adi;

Senarra maite eta zaharrak erruki,

Naigabe guzitara makurtu apalki,

Jainkoa beira baita, ez txarkeriz ari.

                          XV

Barkoxtarrak, adio, zaharrak eta gaztiak,

Jente praubiari urrikaltzen zidienak,

Zien gomendian üzten tüt gaxo haurrak,

Lagünguarik gabe diren malerusak,

Jinkuk orhit tüke ziek egin hunkiak.

Barkoxtarrak, adio, zarrak ta gaztiak,

Jende pobrez kupitzen zeraten guziak:

Zuen ardurapean uzten ditut aurrak,

Laguntasunik gabe dauden gizaxuak,

Jainkoak dizkizute emango ordaiñak.

                          XVII

Ene seme-alhabak, haur gaxuk, adio!

Josafat'eko sohun arra-ekhus artio!

Ukhena gati bizin aphür bat eskernio,

Edükazie Jinkuai bethi amodio,

Sendotüren deitzie zien zaurik oro.

Agur, seme-alabak, diozutet triste,

Josafat-ibarrean berriz ikus arte,

Izanarren bizian zenbait atsekabe,

Jaungoikoa zazute biotzetik maite.

Zauriak sendatzeko urbil zakizkiote!

Bi berset dolorusik

Bertso batzuek oiñazez

(ERASKIÑA)

                          I

Bost urthez presutegin egon niz inozenki;

Emaztia xalanteki; ni harez izan jelosi

Anaie batek betzeiztan bi lekhü ordeñüz ützi,

Aurhidek zeiztaden hurak fraudaz ebatsi,

Haren ordeñü hunak beitzütien galerazi.

Bost urtez baitegian egon naiz tristeki,

Andreak maitaria; espak erretzen ni.

Testamentuan bi lur anai batek utzi,

Senide batzuk aiek engaiñuz ebatsi,

Aren testamentua baitzuten gal-azi.

                          II

Gaztelin nintzalarik biziaz etsitürik,

Hitz-eman ükhen neion, sendo nentzan, Jinkuari,

Utziren nütila hunak eta uhuriak

Müdüko plazerak, haur eta emaztiak,

Eta jarraikiren zelüko bidia.

Baitegian nintzala etsirik zearo,

Jaunari itz-eman nion, sendatu ezkero,

Lurreko ontasunak nitula utziko,

Aurrak, emakumeak, atsegiñak oro,

Zeruko bideari gogoz jarraitzeko,

                          III

Zelüko Erregia, jin düzü mementua:

Etxekitzera nuazü egin neizün botua;

Kuntre nin denboran ene lagün gaxtua

Zük altxatü zünin ene althe besua,

Bestela presutegin hil behar nin, gaxua.

Zeruko Erregea, orra momentua

Kunplitzera nijoa ein nizun botua;

Kontra nuen denboran ene etsai gaiztua

Zuk nere alde altxa zenduen besua,

Bestela baitegian nintzan iltzekua.

                          IV

Gaxo ene lagüna, urthuki nündüzuna,

Pharkatürik dükezü zuk egin ogena.

Edükazü prüdenki alharguntsa zuzena

Eta haurrer egiezü bethi zure ahala,

Egün batez gitin jünta algarrekila.

Ene lagun gaixoa, bota ninduzana,

Barkatuko al-zaizu zuk egin ogena.

Zaitez zuzena nota oi den alarguna,

Aurrekin erabilli zure ahalmena,

Egun batez alkartu zaitezten nigana.

                          V

Hainbeste phena eta nahi gabeki,

Ezpenintzan ebili Jinkuaren bideti,

Deliberatü ukhen dit juaitia pelegri,

Adio sekülakoz erranik herriari,

Haur gaxo hoien aldiz gumendatzen Jinkuari.

Ainbeste pena eta atsekabe larri,

Ezpainion jarraitu Jainko-bideari.

Erromes joatea dut orain erabaki,

Esanik sekulako agur erriari,

Aur gaixo oien alde erreguz Jaunari.

        I

        Lenengo neurtitzean: «Bi berset dolorusik». Esaera au eztago berdin-berdiñean itzultzerik gipuzkerara, «dolorusik» forma mugatugabean ezpaitugu erabiltzen. Beraz, esangura zerbait aldaturik «bi bertso tristerik» esan bearko genduke eta «bi»ren zentzua kasu ontan idurizkoa dela gogoan arturik «bertso batzuek tristerik». Alabaiña, naiago izan dugu «dolorus»en zentzua —douloureux (doloroso) itzultzen du Lhande'k— oso-osoan errespetatu eta onegatik «bertso batzuk oiñazez» itzuli dugu.

        Lenengo neurtitzean ere: «nohi tizüt» (tizüt = ditizüt). Alokutivo erako konjugaziñoa «dütüt» (ditut) objetivoari dagokiona. Onela irabiatzen da Compion'ek dakarrenez: DITIZÜT, ditizü, ditizügü, ditizie.

        Bigarren neurtitzean: «duzielarik» = duzutelarik. Onela irabiatzen du Campion'ek: d(üt)üt, d(üt)üzü, d(üt)ü, d(üt)ügü, D(ÜT)ÜZIE, d(üt)ie.

        Bigarren neurtitzean ere: «behatü» (entzun) da dativu intransitivoan (behatu natzaio = le he escuchado) eta dativu transitivoan (behatu diot = begiratu diot) «regarder» (mirar). Ikus ontaz esandakoak «BI AMA-ALHABA»ren lenengo ahapaldian.

        Irugarren neurtitzean: «Berrogei-ta-lau» (urthez). «Berrogei eta bi», d'après une autre version (beste aldakizun baten arabera) dio Larrasketa'k.

        Irugarren neurtitzean ere: «naie» = naute. Onela irabiatzen da Campion'ek dakarrenez: naizü, nai, naizie, NAYE (nauzu, nau, nauzute, naute).

        Laugarren neurtitzean: «etzeitadanin» = ez zitzaidanean. Ontaz iskribatzen nion zuberatar euskaltzaleari: pasivo eran eta bi dativoekin erabillia dago zalantzarik gabe. Campion'ek dativu bakarrarekin ematen du oi bezala: zintzeitan, ZEITAN, zintzeiztaden, zeiztan (zintzaidan, zitzaidan, zintzaizkidan, zitzaizkidan). Alabaiña, forma jatorrena eta egokiena ZEREITAN dela uste dut (ontan okerrean nengoen dudarik gabe). Ona bere erantzupen zuhurra: «Etzeitadanin»: bai, ikusi duzun bezala, pasivo eran eta bi dativaekin, pleonastikoki, erabillia da. Bainan ez dut uste jatorrizko forma ZEREITAN dela, au aktivoa baita (gure «zidan»i dagokiona), (Lap. kl. «zerautan»). Jatorrizka forma ZAITAN zen noski». Gero, laugarren neurtitzaren zentzuaz onela idazten nion: «Nun etzeitadanin familia jelostü». Itzez-itz: «nun etzitzaidanen famelia inbiriatu». Neurtitz onek eztirudi bere lagunekin ondo lotzen denik. Nik Onela itzuli dut: «Famelikoak bekaitz baitzidaten artu». Eta librexeago —obeto gelditzen baita— emanez: «Fameliak begitan baininduen artu». Eztut uste gure koblariaren ideia gaizki interpretatzen dudanik, baiñan, ala ta guziz ere zure iritzia ezagutu nai nuke. Pettar-euskaltzaleak erantzuki: «Nun etzeitadanin familia jelostü»: «jeslostü», ez du emen «bekaitztu», «inbiriatu» esan nai, bainan «begitan artu»; beraz zure itzulpen au ongi dator: «fameliak begitan baininduen artu».

        Boskarren neurtitzean: «arnegatürik», désesperé, itzultzen du Larrasketa'k. «Nahi nüzü» (nahi niz), alokutivo eran. Gipuzkeraz «nai dut» (det). Onela irabiatzen da Campion'en arabera: nüzü, düzu, gütüzü, dütüzü.

        II

        Lenengo neurtitzean: «Hatsarria» = asiera. Lhande'k aldakizunok ematen ditu: «hatsapen, hatsarre, hatsarren, hatsari, hatse, hatsapen, commencement, principe, origine» itzuliaz.

Bigarren neurtitzean: «Deiziet» = dizutet. Onela konjugatzen da Campion'ek dakarrenez: DEI(T)ZIET, dei(t)zie, dei(t)ziegü, dei(t)zte di(zki)zutet, di(zki)zute, di(zki)zutegu, di(zki)zutee.

        Inigarren neurtitzean: «Zian» = zuen. Onela irabiatzen du Campion'ek: n(üt)ian, zün(t)ian, Z(ÜT)IAN, gun(t)ian, zün(t)ien, z(üt)ien. Gipuzkeraz: n(it)uen, zen(it)uen, z(it)uen, gen(it)uen, zen(it)u(z)ten, z(it)u(z)ten. «Haurraren» = aurrarentzat, aurraganako.

        Laugarren neurtitzean: «Nündila» (nündiala) = ninduela. Onela konjugatzen du Campion'ek: nündüzün, NÜNDIAN, nündüzien, nündien (ninduzun, ninduen, ninduzuten, ninduten). Neurtiz au libre xamar itzuli dut. Itzez-itz litzake: «Aren (aitaren) egiterik gabe amak ninduela sortu izan». Puntuaren eskabidez onela eman dut: Amak besteren aziz ninduela sortu. Letra liferentetan ideia berbera.

        Boskarren neurtitza korapillotsua da ziñez. EZPENINTZEON jokaldi eraskindunaz lerro auek egin nizkion Zuberotar euskalari aundiari: «Ezpenintzeon» = ezpainintzaion da dudarik gabe, baiñan Campion'ek NINTZEYON dakar «nintzeon»en ordez. Onela konjugatzen du: nintzeyon, zintzeyon, zeyon, gintzeyon, zintzeyuen, zeitzan (nintzaion, zintzaion, zitzaion gintzai(zki)on, zintzaizkion, zitzaizkion). Erantzuna: «Ezpenintzeon = ez-painintzaion. Campionek eman forma (nintzeyon) egoki da, bainan zaar antzekoa; gero nintzeon = nintzon... Azken forma au dugu komunzki usatzen mintzatzean».

        ZEIZTAN = zitzaizkidan, Campion'ek onela irabiatzen du: zintzeitan, zeitan, zintzeiztaden, ZEIZTAN (zintzaidan, zitzaidan, zintzaizkidan, zitzaizkidan). Komeni da ongi bereiztea ZEITAN-ZEIZTAN aktivoak eta pasivoak. Aktivuak aditz-jokuok ematen ditu: zenei(z)tan, ZEI(Z)TAN, zenei(z)tayen, zei(z)tayen. Noski, aktivuko forma zaharrak zenerei(z)tan, zerei(z)tan, zenerei(z)tayen, zerei(z)tayen dira eta ontaz ez dago nahasterik «zei(z)tan» pasivoaren eta «zerei(z)tan» aktivoaren artean. Aktivuko formak gipuzkeraz onela dira: zenlizki)dan, zi(zki)dan, zeni(zki)daten, zi(zki)daten.

        PRIMAJEN esakunaz idatzi nion ene adiskideari: Itz au Larrasketek «pour les legs d'héritage» itzultzen du. Jakiña, itzulpen au libertade aunditxoz emana dago. Seguru aski, «primajen»ek, Lhandek eta Larrasketek ez dakarten «primaje» delako itza dute oiñarritzat eta au «primago» edo «primantza»ren kidekoa dateke (ba'liteke ere «primaje» ez oguztea, «primaj» baizik). Orain arteko datoez balianturik, nik gutxi gora-bera onela interpretatzen dut neurtitz su: «Ezpainintzaion aski (iruditzen) tokatzen zizaizkidan primagoentzat». Neurtitz ontan gogoan ar dezagun «iruditzen» esaldi laguntzaille bezala sartu dugula. «Jiten» = etortzen da, baiñan emen obeto «corresponder» esan nai du. Beraz, «tokatzen zitzaizkidan»en ordez «zekozkidan» ere ezar dezakegu. Primaje = primago delarik, primajen = primagoentzat.

        Jon Mirande'k guztiontaz esan zidan: «Jiten zeiztan primajen», singularrean erabiliz «primugoa» da; pluralean, zentzu konkretu bat artzen du, eta Larrasketen itzulpena zuzen da beraz (legs). Dena dela, neurtitza oso ederki eta naiko literalki itzuli duzu (itz-erroa ez da «primaj» zuberotar phonetikak —beste euskalkienak dirudi— ez baitu -j'ik jasaiten; «primaje» da)».

        Puntuaren eskabidez ordea, Etxahun'en itzetik apartatu bear izan dut itzulpenean, onela emanez: «Oiñordetzarako ni ez gai iruditu». Beste soluziñio auek gogaratu zitzaizkidan: «Oiñordetzarako ni gutxi iruditu», «Oiñordetzarako gai ni ez nai aitortu», «Ondorengotzat ez nai ark ni ontzat artu», «Ezpaininduen nai ark jabegai autatu» eta beste zenbait gonbinaziño tankera ontakoak. Mirande'k, «Joanak-Joan»erako itzulpen libre au egin zidan: «Aren ondorengotzat gai ezpainindaukan».

        III

        Irugarren neurtitzean: «Ninin» (nianian) = nuenean. «Bildü» aditz-izenak ene ustez emen Lhande'ren iztegiko zazpigarren zentzua dauka, ots, «gagner qqu'un (à une idée)», alegia, norbait ideia batera irabazi. Adigarri au ematen du: Lausenguz errexki bil daiteke = on peu le gagner aisement par la flatterie. «Zeitala» (zereitala)

zidala. Campion'ek onela irabiatzen du: zenei(z)tan, zei(z)tan, zenei(z)tayen, zei(z)tayen; zeni(zki)dan, zi(zki)dan, zeni(zki)daten, zi(zki)daten. Beraz, «bildü zeitala» = irabazi zidala.

        Boskarren neurtitzean: «Hüllan» (hurran), «presque, sur le point de, au moment de» (casi, a punto de, en el rnomento de). «Fi-gaxto» (egin), norbere burua iltzea.

        IV

        Lenengo neurtitzean: «Haitatia» = autatua, berexia, aukeratua.

Bigarren neurtitzean: «Hareki» aitarekin ulertu bear dela iruditzen zitzaidan, baiñan, ala ta guziz ere bere itzaren segurantzia eskatu nion Mirande'ri eta onek: «bai, Eixahun bearen aitaz mintzo da, segurki».

        Irugarren neurtitzean: «Beitzin» (beitzian) = baitzuen. «Haren althe»: Emaztearen alde, ots, Engrazi'ren alde interpretatu bear dela uste dut —idazten nion M-Aiphasorotarrari—. Bestetxo: «alt(h)e» -h- kin eta -h- gabe agertu oi da zuberoeraz. Nola derizkiozu obeki? Ona erantzuna: «Haren althe», bai, emen, «emaztearen althe» da. Ez dut ezagutzen -h- gabeko variantea. Bainan esan bear dizut zuen «alde» bitara itzultzen dugula: 1º. «en favor de» denean, emen bezala, «althe» erabiltzen dugu; 2º. lekua, tokia, adierazten duenean, guk ere «alde» erabiltzen dugu, adibidez: alde-gaiñean = goialdean; aldepean =

azpialdean, azpian. Ez dakit berezkuntza ori Zuberoa guztian egiten denetz; gurean bai, bethi». Nik ba-nuen berezkuntza onen susmurra, baiñan, Lhande'ren iztegiko «Althe» itzak nahaste pittin bat sortu zidan, itz au «en faveur de» eta «region, parage» itzultzen baitu, naiz-ta azken onen adigarritzat «Atharratzaltia eta Paris-altia» eman -h- gabe. Bestalde, Nurbaiten althe jarri = prendre le parti de quelqu'un» (ponerse a favor de alguno). Esango nuke, ordea, Mirande'k ematen digun «alde» baiño «alte» dela zuberotarragoa, bertako toponimian ala ageri baitzaigu. Erronkari'n ere «alte» esan oi da eta ez «alde».         Laugarren neurtitzean: «Nin» (nian) = nuen.

        Laugarren eta boskarren neurtitzak diote: «Egin-erazi nin funtsen partajia, presu jan-erazteko amak ützi phartia». Ontaz iskribatu nion Jon Mirande adiskideari: Zer esan nai ote du Etxahun'ek bi neurtitz onetan? Bere etxaldeen partitzea egin-erazi zuen berak, jakiña, aitak beartuta, ezpaitzezakean bere gogoz egin olakorik. Baiñan zer motibu erabilli zuten etxekoek bearkizun ontarako? Zer esan nai du «presu jan-erazteko amak ützi phartia» itzen bitartez? Alegia, auzitegiko eta kartzelako gastuen ordaingarri beartu zutela berari zegokion ondorengotza uztea? Ona gure euskalariaren erantzuna:

        «Eginerazi nin funtsen partajia, etc...»: Amak utzi ontasunez mintzo da Etxahun. Ontasun oik (lur, edo diru?), etxean, usantza komunerako uzteko ordez —kostuma den bezala Zuberoan senideak elkarren artean akort direnean—, Etxahunek —etxekoentzat asarre zelako: aitaren, emaztearen, anaiaren— bere partea erreklamatu zuen, legeak zuzena ematen zion bezala. Eta gero ironeiaz beraren buruarentzat esaten du, orrela izan zituen ontasunak presondegian gastatu zituela —naiz justiziako gastuetan, naiz isunez, naiz janari erosi bearrez, ez dakit».

        «Funts» itza zabalki komentatu genduen «Khantoren khantatzeko» bertso-saillaren lenengo ahapaldian. Esan dezagun laburki, «fundo, heredad edo finca rustica» dela. Mirande'k «etxalde» itzultzen du euskerara.

        V

        Bigarren neurtitzean: «beratü», Lhande'k «recontrer, se rencontrer» (encontrar, encontrarse) itzultzen du itz onek emen daukan zentzuan.

        Irugarren neurtitzean: «hen» (aien), genit. plur. de hurak, ceux-la», dio Lhaade'k (hurak = aiek'en genitiva plurala).

        Laugaren neurtitzean: «Egitate», «conduite, ouvrage, action, ouvre», itzultzen du Lhande'k.

        Boskarrer neurtitzean: «harkara» = berriz, itzultzen du Larrasketa'k oarrean. «Arra-hartü», ber-artu (berriz artu). Lhande'k onela esplikatzen du arra- aurrizkia: «prefixe qui, accolé a un substantif ou un verbe, lui donne un sens de repetition: seme, fils; arra-seme, petit-fils; erosi acheter; arrerosi racheter.

        VI

        Lenengo neurtitzean: «Jakile» = testigu. «Ba-nütin» (ba-ntitian), gipuzkeraz = ba-nituen.

        Bigarren neurtitzean: «Her behatü ba'lira». Esaldi ontaz onela egiten nion Zuberotar euskalariari: «Itzez-itz «aiei aditu ba'lira» itzuliko genduke. Noski, mintzaira onek eztauka zentzurik gipuzkeraz eta «aiei aditu ba'litzaie» (edo bestela «aiei aditu ba'lie») itzuli bearko litzake. Nik pentsatzen dut «behatü» = entzun dela emen eta ortaz aditzak pasivoan bear du textoan ageri denez. «Begiratu» zentzuak aditz aktivoa eskatzen duenez, baztertu bearra da, noski, «Bai —erantzun zidan ene, adiskide onak—, «behatü» = «entzun, aditu», «oir, escuchar», «écouter» izkuntza ontan, ez begiratu. Azken zentzu ontan manexek erabiltzen ba'dute ere (eta orduan aditz aktivoa da), guk ez; «so (e)gin» esaten dugu, bakarrik».

        Bigarren neurtitzean ere: «Segür nin» (nian) = seguru nuen.

        Irugarren neurtitzean: «Neion» = nion. Campion'ek «y»rekin konjugatzen du, onela: neyon, zeneyon, zeyan, geneyon, zeneyuen, zeyuen. Pluralean: neitzon, zeneitzon, geneitzon, zeneitzue, zeitzuen. Gipuzkeraz: ni(zki)on, zeni(zki)on, zi(zki)on, geni(zki)on, zeni(zki)oten, zi(zki)oten.

        Laugarren neurtitzean: «Ba'nündin» (ba'nündian) = ba'ninduen. Gipuzkeraz, ordea, eta nik uste zuberoeraz ere obeto legoke -an (-en) atzizki gabe. Ots: «Ba'nündü» = (ba'nindu). Campion'ek onela irabiatzen du aurrizki baikorra baztertuta: nündüzün, nündian, nündüzien, nündien. (Ninduzun, ninduen, ninduzuten, ninduten).

        Boskarren neurtitzean: «Ebilien» (ebiliren) = ibilliko. Futuro-tankera ontaz galdetzen nion Mirande adiskideari: Jakin nai nuke EBILIEN futuroko formak zergatik galtzen duen -R- alkargarria. Ene ustez beti irakurri dut «ebiliren».

        Maixuak: «Ebilien» formak -r- galdu du, Izkera mintzatuan r bakuna beti galtzen delakotz noski. Izkera idatzian beti gorde bear genduke ardea, zuberotarrok ere bai —eta idazki geienetan ala gertatzen da oraindik ere».

        VII

        Lenengo neurtitzean: «Etsaier pharkatzen düt», literalki = «etsaiei barkatzen dut», baiñan, dakigunez, gipuzkerak «dut» en ordez «diet» eskatzen du. «Eni ogen egiler» = neri irain egilleei. «Ogen = injure», itzultzen du Lhande'k itz onen lendabiziko zentzuan eta auxen da dudarik gabe kasu ontakoa.

        Bigarren neurtitzean: «Egin zian berer», itzez-itz «egin zuen bereei», baiñan, gipuzkerak «zien» eskatu du.

        Irugarren neurtitzean: «Bena eztüt pharkatüren ene hunak dütiener», literalki «Baiñan eztut barkatuko ene ondasunak dituztenei». Baiñan gipuzkerak «eztut»en ordez «eztiet» eskatzen du.

        Laugarren neurtitzean: «Ezpa'tie» (ezpa'dütie) = ezpa'dituzte. «Errendatü» (frantzeseko «rendre» aditz-izenetik artua noski) emen «restituir, devolver, entregar» dela uste dut. Beraz itzez-itz onela itzuli bearko genduke neurtitz au: «Ez (baldin) ba'ditzute bueltatzen nere aur doakabeei» (neri kendutako ondasunak). Noski, gipuzkerak «ba'ditzute»ren ordez «ba'dizkie» eskatzen du. Dativoko aditz-jakoen ordez «zuzenak» erabiltzeaz onela dio Jon Mirande jaunak: «Gramatikaren aldetik, bearbada adizkera dativo eran bear litzake, zentzua dativoa baita: «ez ba dizkie...». Eta alaber aurreko neurtitzean: «eztüt pharkatüren ene hunak dütiener» = «ez diet». Bainan jadanik esan nizun bezela —ongi oroit ba naiz— zuberotarrek askotan aditzaren forma utsa erabiltzen dugu dativakoaren ordez, dativoa izen-atzizki batez seinalaturik denean; ba litzake iduri zaigulako orduan aditza ere dativoan ipintzea pleonastikoa dela (frantzesaren influentza? ala arkhaismu bat? Uste baitut lenago euskal-aditza askoz bakunagoa zela, eta gaur egunean darakuszkian aurrizki, erdizki eta atzizki ugariok, forma dativokoak, allokutivokoak, etc., ez direla ain aspaldikoak..., cf. biarnesez gertatu dena, latin ama-mintzairarekin komparatuz). Beraz, beti esango dugu: «zure anaia ikhusi dit (dut), eta eman diot zor neion (neori, non) sosa». Bainan esan dezakegu: «zor neion sosa zure anaiari eman dit» («dut», alokutivo eran)».

        Boskarren neurtitzean: «Berset horrez mintzo niz küñat eta aurhider». Betiko leloa. Itzulpen soillean onela ensango genduke: «bertso orretzaz mintzo naiz koiñatu eta senideei», baiñan gipuzkerak «naiz»en ordez «natzaie» eskatzen du.

        VIII

        Lenengo neurtitzean: «Ajena'n» = Agen'en. Gaskuña'ko iria, Garona ibai-ertzean. 24.000 bizilagun, Apezpikutza eta apelazio epailekua. Orain —Frantzi'ko Biurrialdia ezkeroz—, «Lot-et-Garonne» sasi-izeneko errialdearen iriburua.

        Lenengo neurtitza osorik artuta (Bi urthez Ajena'n libre nintzala ustez) onela interpretatu nuen: «Bi urtez Ajena'n EGONDA GERO PRESO, libre nintzala ustez». Eta galdetzen nion Mirande adskideari: Ez al deritzazu igarri bear den ideia osagarria mayuskuletan ipiñitakoa dela? Berak: «Ene aburuz oso ongi aditu duzu neurtitzaren zentzua. Bear bada ideiaren osagarritzat itz bakar au susentendi diteke: «Bi urthe Ajenan EGONEZ...». Bainan batera dijoaz zure eta ene ideia osakuntza».

        Irugarren neurtitzean: «ükhen zien otoritatez» = izan zuzen autoridadez. Euskera garbiagoan «agintez» edo «agintaritzaz», baiñan eztut uste itz auekin zeatz aditzera ematen dugunik «autoridad»ek duen esangura.

        Laugarren neurtitzean: «Librantxarik gabez». Jon Mirande jaunari onela idatzi nion esaldi onezaz: Uste dut «librantxa» Lhande'k itzultzen duen «autorisation» baiño, eskubidea, dretxoa, dela emen obeto, ain zuzen ere aurreko neurtitzean erabilli baitu «otoritate» itza. «Gabez» berriz euskal-zentzuaren kontra erabilli duela uste dut, puntuak beartuta (ene ustez «gabe» baita tajuzko forma). Beraz, «licencia poética» bezala kontsideratu bearra da. Mirande jaunak onela erantzun zidan: «Ene ustez «librantxa» ez da emen ez Lhandek eman «autorisation», ez eta «eskubide», «zuzen», zuk interpretatu bezala, bainan soilki «libratzea, «liberation». Aitzinetik Etxahunek baitio: «presû begiratzeko». Esan nai du bi urtez presondegian egon ondoren uste zuela justiziarekin kito zela, eta libratuko zutela; bainan aitak eragin zuen beste amar illabete geiago presondegian gurde zezaten (ala uste zuen berak beintzat)».

        IX

        Bigarren neurtitzean: «Hürrüntü zaikek», gipuzkeraz «urrutiratuko zaik» itzuli bearra dago gutxi-gora-bera, ezpaitugu kasu ontan futuroko adizkerarik. Campion'ek «Futuro-presente de indicativo» deitzen dio aditz-denbora oni eta onela konjugatzen du: nitzaikek(n), ZAIKEK(n), gitzaikek(n), zaizkek(n). «Ephantxügua», obstacle (eragozpena, traba, enbazua) itzultzen du Larrasketa'k. Lhande'k aldakizun oek ematen ditu: Ephaintü, ephantsü, ephantxü, enpatxu, enpaxtu, enpaxu (oargarri da azken onek eta gure «enbazu»k alkarren artean duten antza) eta «empêchement, obstacle, entrave» itzultzen du. Biarnotarren «empath» itzarekin alderatzen du. «Enpaxatü = empêcher, mettre obstacle» (impedir, poner obstaculo).         Irugarren neurtitzean: «Ingoiti», Lhande'k déjà (ya) edo désormais (en lo sucesivo) itzultzen duena. Beraz, «gaurgero, onezkero, ontaz aurrera». Manexek «engoitik» darabilte eta Lhande'k onela itzultzen du: dorénavant (en adelante, en lo sucesivo), dès maintenant (desde ahora). «Engoitik eztut gehiago eginen» = désormais, je ne le ferai plus».

        Laugarren neurtitzean: «Doha-gaxtua». Lhande'k eta Larrasketa'k eztakarte forma au, baiñan lenengoak «dohakaitz» aldakizuna dakar eta «malheur, infortune» itzultzen du. Gipuzkeraz «zorigaitza» esango genduke.

        Boskarren neurtitzean: «Eztizoiala» (ez dizoiala). Campion'ek «dizoya» dakar gizonezko izketan eta «dizoña» emakumezkotan. Gipuzkeraz: dizaiok-dizaion. Lenengoari erlativo-atzizkia erantxirik: dizaiokala.

        X

        Bigarren neurtitzean: «Jinkuk hartatik oro khürütxiareki» = Jaungoikoak autatutako (aurkeztutako) guziak gurutzearekin, alegia, gurutzea eraman bear dutela.

        Irugarren neurtitzean: «TIZÜT» (ditizüt), alokutivo-erako jokaldia. Adizkera arruntean: dütüt. Gipuzkeraz: ditut. «Boztarioeki» = bozkarioz, alaitasunez.

        Laugarren neurtitzeko «Mündien» oso bitxi egiten zait —izkiriatu nion Pettar adiskide onari—. Izan ere, Etxahun'ek esan gura duena «munduaren» baldin ba'da, erriaren labur-mintzoan «mündian» oguziko litzake. Gipuzkoa'n beñepein, esate baterako, «mundua(re)n inguruan» esaten dugu. «Munduen», plurala litzake. Ez ote «e» ori inprentako uts bat? Erantzuna: «Müdien huñ-petan»: «munduaren» da dudarik gabe (ez baitugu zentzu ortan «mundu» sekula pluralean erabiltzen, nik dakidanez). Inprentako uts bat denetz, ez dakit ordea. Izkera mintzatuan ­r- ori galtzen baita; «mündiaen» oguzten dugu. Geldiki mintzatzean bi vokalak a eta e ongi bereizten ditugu: baiñan bizkorki mintzatzean, gutxi edo asko, alkarrekin naasten dira eta entzuten den soinua bien artean dago; orrengatik ba litzake batzuek e idaztea, beste batzuek a. (Irudi zait egiazko soinua «ai» diptongoa bezalatsukoa dela, bainan i oso ideki batekin, ez euskararen i oitua; gutxi gora beera, ingles «ai» diptongoa iduri, adibidez «my» (irakur «mái» = mi, mis) itzean (ez da español edo euskera «ai» exklamativoa bezala)».

        Boskarren neurtitzean: «Horrez» = orrezaz (orretzaz, orretaz). «Orhit zitie» = Oroi zaitezte. Campion'ek «ziteye» ematen du. Onela: zite, bedi, ZITEYE, bite (zailez, bedi, zaitezte, bitez).

        Irakurlea oartuko zen, noski, ahapaldi ontako neurtitzak oro libertate aundi-xamar batez itzuli ditugula puntuaren eskabidez.

        XI

        Lenengo neurtitzeko «Musde Alkhat Barkoxe» nola interpretatu bear den jakin nai nuke —galdetzen nion Zuberotar Maixuari—. Ene ustez, Musde Alkhat Barkoxeko esangura du Etxahun'ek, ots, deituraz «Alkhat» dena eta Barkoxe'ko semea. Gerta diteke ordea, lenen eta bigarren deiturak izatea. Zuri zer deritzazu? Erantzuna: «Musde Alkhat Barkoxe» = «Musde Alkhat Barkoxe-ko» dudarik batere gabe, eta Barkoxe ez da gizon deitura. Itz-usantza ori oso korrientea da Zuberoeraz, beste euskalkietan ezagutua ez izan arren (ala uste dut beintzat). Ba duzu beste etsemplu bat Etxahunen beste kantu batean: «AMODIO GATI». Lehen ahapaldiko 3-garren neurtitzean: «Etxandi Garindañek beitü eho Maulen» = Etxandi Garindañekoak (Etxanditarrak Garindañeko —ots, ene aitaren erriko— familia bat oraindik bizi zena, eta gure etxekoekin adiskide aundi direnak... orrengatik ene aitari ez zitzaion laket kantu ori eni explikatzea). Usantza bertsua (bertsua = berdintsua) dugu norbait etxearen izenaz aipatzen dugunean: izen ori -ko gabe erabiltzen dugu; esaterako, ene aita «Pierre Eyhartxe» da (Eyhartxe sortu eta hazi den etxearen izena izanki); ene Sohütako osaba «Pierre Chao» da: zuek «Pierre Eyhartxeko», «Pierre Chaoko» esango zendukete; eta garbizaleak «Eyhartxetarra», «Chaotarra»... (ni «Johañe Chao» naiz Sohütan, eta «Johañe Eyhartxe» Garindainen...).

        Lenengo neurtitzean: «DIT», forma alokutivo errikoia, «dizüt» en ordezkoa. Forma arrunta: düt. Gipuzkera osotuan «dut» eta errikoian «det».

        Bigarren neurtitzean: «Deizüt» = dizut.

        Bigarren neurtitzeko TRITE'z idazten nion Mirande jaunari: Larrasket'ek «titre légal» itzultzen du. Ene frantzes iztegiek ez dute esplikatzen zer den «titre légal» eta andereño frantzes batek ere zentzu bereizirik etzuela esan zidan. Beraz, espaiñarren izkuntzan «título legal» izanen da. Baiñan, Etxahun'ek konzeptu konkretu au erabilli nai ote zuen? Ala bere aitatasun eskubidea edo agintea pasatzen diola esan nai du soilki? «TRITE» orrek esan nai ote du aginte eskuratze au legeak aitortua zela? «Trite» laugarren neurtitzean berrirotzen da —berriro agertzen edo errepetitzen, alegia— HEEN TRITEZ (= aien tituluz?) delako esaeran. Esangura berdiña ote du emen? Ona Mirande adiskidearen erantzuna:

        «2-garren eta 4-garren neurtitzetan ageri den «trite» itza, frantzes «titre»-tik dator seurki (edo biarnes itz askazitik). Bainan ez dakust ongi zer aditzen duen Etxahunek itz orrekin. Ene euskalkian ez genduke orrela erabilliko; guretzat «titre» bat (ala baitiogu, t eta r -en metathesisik gabe), frantzes itzaren zentzuak dauzka, besterik ez. Eta frantzesez, «un titre» da 1º.— «liburu baten titulua»; 2º.— zuzen-eskubide, dret —bainan zentzu ori izkuntza batzuetan baizik ez dugu usatzen eta beti gaineratuz zeren zuzen edo eskubidea daukan norbaitek —ez beraz Etxahunek bezala, esan gaberik zer zidan aren «tritik» (etxalde-partaliertasuna, noski); 3º. zentzu konkretu batean, «un titre» da diru ageri berezi bat (bainan luzeegi litzake explikatzea zer diren... neronek ez baitakit ongi: faszista bainan ez kapitalista izanki, ez daukat eta). Iduri du Etxahunek esan nai duela, 2-garren bertsoan, bere aitatasun zuzenak (eskubideak) Jaun Alkhateren eskuetan ezarten diluela, au izan dadintzat Etxahunen aurren aita-ordeko bezala; eta laugarren bertsoan «aurren tritik» direla Etxahunen aur izatetik datozkien etxaldearen partezko jabegoarako eskubideak. Ene aitak ere orrela entenditzen du ahapaldia, bainan esan dit ez lukela berak ola esango...»

        Irugarren neurtitzean: «Gaber» = gabee(r)i, «Jar zakhitze» = jar(ri) zakizkie. Campion'ek onela konjugatzen du: zakitze, bekie, zakitzeye, bekitze (zaki(zki)e, bekie, zakizkie(te), bekizkie).

        Boskarren neurtitzean: «Ohart düke» = oartuko du, ots, zure garitatea Jaungoikoak gogoan artuko du. Campion'ek «futuro-presente» deitzen du konjugaziño tankera au eta one!a irabiatzen du: d(üt)üket, d(üt)ükezü, D(ÜT)ÜKE, d(üt)ükegü, d(üt)ükezie, d(üt)ükeze. Beraz, «ohart düke» = «él lo observará».

        XII

        Lenengo neurtitzean: «Süstengü» = appui, soutien (apoyo, sostén), Lhande'k itzultzen duenez. Determinativuaren eragitez süstengia biurtzen da. Ots, ü + a = ia.

        Bigarren neurtitzean: «Gomendü» (mugaturik, «gomendia»), esperance itzultzen du Lhande'k, baiñan emen ez du zentzu bereizi au, Larrasketa'k «recommandation» itzultzen du eta auxe da emen duen esangura.

        Irugarren neurtitzean: «Ezpetzaie» = ezpaitzaie. «Hersiki», gurean «estuki». Larrasketa'k, «étroitement, sévèrement» itzultzen du.

        Laugarren neurtitzean: «Izezü» = zaiezu. Campion'ek onela irabiatzen du: i(t)ze(t)zü, bi(t)ze, i(t)ze(t)zie, bi(t)zeye (zai-zki-ezu, bizai-zki-e, zai-zki-ezute, bizai-zki-ete).

        Boskarren neurtitzean: «Dezen» = dezaten. Campion'ek onela irabiatzen du: de(t)zadan, de(t)za(t)zün, de(t)zan, de(t)zagün, de(t)za(t)zien, DEZEN-ditzen.

        XIII

        Lenengo neurtitzean: «Eztit» (ez dit), alokutivo eran. Forma arruntean: düt. (Gip. dut-det).

        Laugarren neurtitzean: «Askazi» = aide. «Parent», Larrasketa'k.

        «Haurak» itzari buruz esaten nion Pettar jakintsuari: Laugarren neurtitzean «haurak» dakar «haurrak» bearrez. Uste dut utsegite bat izanen dela, beste leku guzietan «haurrak» baitakar. «Bai, uts bat da —erantzun zidan— eta «haurrak» bear da». «Bestik», besteak, gaiñerakoak.

        Boskarren neurtitzean: «Zütiet» = zaitutet. Campion'ek onela irabiatzen du: zütiet, zütie, zütiegu, zütie (zaitutet, zaitute, zaitutegu, zaitutee).

        XIV

        Lenengo neurtitzean: «Etxekan = etxek-ezan», Barkoxe'ko jokaldi bereizia, Larrasketa'k dionez. «Etxeki» = joindre (juntar), soutenir (mantener, sostener, conservar), tenir (mantenerse), au physique et au moral (fisica y moralmente), adhérer (adherirse). Kasu ontan gure «eutsi» esan nai du. Beraz, «etxek-ezan = eutsi zaion». («Etxeki»ren itzulpena Lhande'rena da).

        Bigarren neurtitzean: «Küñater» = koñatue(r)i. «Haurrer» = aurre(r)i.

        Irugarren neurtitzean: «Senharraren» = senarrarentzat.

        Laugarren neurtitzean: «Plegadi» = plega hadi, Larrasketa'k dionez. «Plier, abattre, soumettre, dresser» (plegar, abatir, someter, disponer(se), itzultzen du Lhande'k. Guk «makurtu» itzuli dugu. «Gazteti» = gaztetik. «OROTA» aboskiaz onela idazten nion Mirande jaunari: Laugarren neurtitzean OROTA forma laburduta ageri zaigu. Ba-dirudi neurriaren eta puntuaren eskabidez erabilli duela «orotara»ren ordez. Lhande'k ematen dituen formak auetxek dira: «orotara, orotarat, orotra». Beraz, ba'dirudi «orota» izkera arruntean edo bertsotan bakarrik erabiltzen den forma dela. Erantzuna: «Orota», «orotara»ren forma laburtua (mintzatua) da; areogo laburtuz, «ota» ere esaten da «o» luze ahoskatuz, eta azken silabari azentua emanaz».

        Boskarren neurtitzean: «Gaxkiti» = gaitzetik. «So beitia» = begira baita.

        XV

        Bigarren neurtitzean «ZIDIENAK» adizkera bitxia ageri zaigu, edo nire ustez bitxi dena, gramatiketan ezpaita ageri. Ba-dirudi gure «zeratenak» dela —idazten nion zuberotar adiskide onari—, baiñan oni dagokion forma Campion'ek «ZIRAYE» ematen du. Dativoan dagoelako (jente praubiaRI), gramatika legez «zitzayienak» (zatzaizkienak) litzake egokiago (urrikaltzen zitzayienak). Morfologiaren aldetik «ziteyen» (zaitezten) subjuntivoko adizkerarekin dauka antz aundi xamarra, baiñan ez dagokio zentzuari. Seguru aski, «zidie» Campion'ek ematen duen «ziraye»ren aldakuntza errikoi bat da. Otoi, idazu zure iritzia. Erantzuna: «Zidienak» ez da forma bitxia, bainan nire euskalkian beintzat forma komuna; ezen zuen «zerate» guretzat «zidie» edo «zide» da; Compionek eman forma (ziraie) ez dugu usatzen. Duda gabe, Basaburuko forma da (edo zen). Idazkietan aurkitu dut ordea».

        Irugarren neurtitzean: «Zien gomendian» zuen ardurapean edo apika «esperantzan», Lhande'k azken adierazpen au ematen baitio «gomendü» itzari. Larrasketa'k, ostera, «recomendation». «Üzten tüt» = üzten dütüt (ditut).

        Boskarren neurtitzean: «Orhit tüke» (dütüke) = oroituko ditu. Lenago ere esanak geranez, gipuzkerak eztu tankera ontako adizkerarik.

        XVI

        Bigarren neurtitzean: «Sohun»(sorhuan) = soroan. Aita Lhande'k dionez, gure alderdiko bi zentzuak dauzka Bidaso'z goitik ere: «champ cultivé eta pré, prairie». Kasu ontan Larrasketa'k «vallée» itzultzen du, Josafat'eko ibarraz ari delako. «Arra-ekhus» = ber ikus, berriro ikusi. Aurrizki ontaz arestian mintzatu gera.

        Irugarren neurtitzean: «Eskernio», «malheur, deplaisir, affliction» (desgracia, desplacer -disgusto-, afliccion), itzultzen du Lhande'k.

        Laugarren neurtitzean: «Edükazie», gipuzkeraz «e(d)ukazute», ots «e(d)uki (e)zazute». Etxahun'ek, beste askotan bezala, dativoan (Jinkua(r)i) aditz-joko objetivo-pronominal tankerakoa darabil.

        Boskarren neurtitzean: «Sendotüren deitzie» = sendatuko dizkizute (1). Campion'ek onela irabiatzen du: dei(t)züt, dei(t)zü, dei(t)zügü, DEI(T)ZIE. Gipuzkeraz: di(zki)zut, di(zki)zu, di(zki)zugu, di(zki)zute.

(1) Lhande'ren irugarren zentzua: guérir.

ERASKIÑA

        I

        Bigarren neurtitzean: «Xalanteki». Iñoiz esanak gera Etxahun'en izkeran «xalant = galant» dela, ots, gure «galai». «Xalanteki» idazkeraz onela iskribatu nion Mirande adiskideari: Nunbait —Etxahun'ek— «xalantarekin» kasu ontan «xalantakin»aditzera eman nai du, ots, xalant bakarrarekin. Baiñan, esango litzake laburturik, kasu ontan «xalantakin» esango litzake laburturik, gipuzkeraz beintzat. Ez dut uste «xalant» bat baino geiagoz ari denik. Gipuzkeraz, konparazio baterako, «gizona»rekin esaten dugu literaturan eta «gizona»akin abo-mintzoz (con el hombre). Mirande jaunak: «Xalanteki»: ikus goiago «mündien» formaz diodana. «Xalantareki», abo-mintzoan, «xalantaeki» emango zuen, eta zalhu (bizkor) mintzatzean, ae ori, ingles «ai» («i» irikiduna) bezalako zerbait. Bainan egia esateko ez dugu sekula (nik ez, bederen), ez e entzuten, ez eta a ere (gipuzkera mintzatuan bezala). Bearbada Etxahunen emazteak «xalant» bat baizik ez zukean; bainan ez da aundi Etxahunek itza pluralean erabiltzea: emazte ezkondu bat beste gizon batekin ibiltzen bada, jendeak dio «gizonekin ebilten dela»; norbaitek bein zer edo zer ebatsi edo ostu ba du, ba diote delako hura «ohoin bat dela...». Moralzaleek ez dute indulgentzia aundirik, askotan, eta urkoaren obenak «bapikatzen» dituzte».

        Bigarren neurtitzean ere: «Harez izan jelosi» = artaz izan espatsu.

        Irugarren neurtitzean: «Betzeiztan» = baitzizkidan. Campion'ek onela irabiatzen du: zenei(z)tan, ZEI(Z)TAN, zenei(z)tayen, zei(z)tayen. Gip., zeni(zki)dan, zi(zki)dan, zeni(zki)daten, zi(zki)daten. «Ordeñüz», testamentuz, testamentuan, liburukoan.

        Laugarren neurtitzean: «Aurhidek zeiztaden» = senideek zizkidaten. Bertantxe ikusi dugunez, Campion'ek «zeiztayen» darabil gure «zizkidaten» aditzera emateko. Mirande'ri idazten nion onetzaz: Seguru aski ardura gutxiko aldaketa bat da Etxahun'ek darabillena. Berak: «Aurhidek zeiztaden» bai, zuen «senideek zizkidaten» da zalantzarik gabe. Campionek emandako «zeiztayen» ez dut sekula entzun (forma zaarkitua da noski), bainan, beti, Etxahunek darabillana usatzen dugu guk ere». «Beitzütien» = baitzituzten.

        II

        Lenengo neurtitzean: «Gaztelin» = (gaztelian), kartzelan, baitegian, presondegian. Lhande'k «gaztelü» itzari iru zentzuok eraxten dizkio: château fort; prison. Azken au da gurea.

        Bigarren neurtitzean: «Neion» = nion. Campion'ek «neyon» ematen du. Onela kanjugatzen da: nei(tz)on, zenei(tz)on, zei(tz)on, genei(tz)on, zenei(tz)uen, zei(tz)uen. Gip., ni(zki)on, zeni(zki)on, zi(zki)on... «Sendo nentzan» = senda(tu) nintzan (ots, «nindezan»), «Gaztalondo'ko neskatilen» bertsoetan genion bezala, «sendo» = sendatu da Zuberoa'n. Larrasketa'k dio: «sendo = guérir; sendoen et sendoko (sendaturen, sendatuko), inf. fut.; sendoik guéri (sendaturik)». Campion'ek, goian aipatutako laguntzaillea onela irabiatzen du: nentzazün, NENTZEN, nentzazien, nentzen (nentzazun-nindezazun, NINtzan-nindezan, nintzazuten-nindezazuten, nintzateN-NINdezaten).

        Irugarren neurtitzean: «Utziren nüntiala» = utziko nituela. «Uhuriak» = ohoreak.

        III

        Lenengo neurtitzean: «jin düzü», gipuzkeraz «etorri da». Alokutivo eran konjugaturik dago. Ona, Campion'en arabera irabiaketa osoa: nüzü, düzü, gütüzü, dütüzü.

        Bigarren neurtitzean: «Etxekitzera». XIV'garren ahapaldian ikusi dugu «etxekl»k esan nai duela, «mantener, sostener, conservar». «Nuazü» = nua, nijua, alokutivo eran emanik. Onela irabiatzen da Campion'en arabera: noazü, doatzü, goatzü, doatzü. «Neizün» = nizun. Campion'ek onela irabiatzen du: NEI(T)ZÜN, zei(t)zün, genei(t)zün, zei(t)zien (ni(zki)zun, zi(zki)zun, geni(zki)zun, zi(zki)zuten).

        Irugarren neurtitzean: «Nin» (nian) = nuen.

        Laugarren neurtitzean: «Zünin» (zünian) = zenduen. «Althe» = alde («a favor, en pro» zentzuan, bestela ezpaitu «h»rik eramaten).

        IV

        Lenengo neurtitzean: «Gaxo ene laguna», gure joskeran «ene lagun gaixoa». Ene ustez Etxahun bere emazteaz ari da —esaten nion Mirande adiskideaki—, bestela ezpailioke «laguna» esango. Zuberotarrak ene usteari baiezko segurua emanaz erantzun zidan. «Urthuki nündüzüna» = bota ninduzuna. Campion'ek onela irabiatzen du: nündüzün, nündian, nündüzien, nündien. Dudarik gabe forma osoagoa «Aurthiki» da. Lhande'k «jeter, lancer» itzultzen du.

        Bigarren neurtitzean: «Dükezü» = izango duzu. Bidaso'z goitiko konjugaziño bereizia. Campion'ek onela irabiatzen du: d-üt-üket, d-üt-ukezü, d-üt-üke, d-üt-ükegü, d-üt-ükezie, d-üt-ükeye.

        Irugarren neurtitzaz («Edükazü prüdenki alharguntsa züzena») aditzera ematen nion Zuberotar Maixuari ezin nuela beroaien zentzuna jaso, itzez-itz itzulirik onela ematen baitzidan: «Eduki ezazu prudenteki alargun zuzena». Oartu izan ba'nintz emen zuzena = zuzentasuna irakurri bear dela, ots, «alargun zuzentasuna», igarriko nion zentzuari, baiñan ene adiskideak argitu artean ez nintzan konturatu. Bere itzak dira: «Ene ustez «alhargüntsa zuzena» irakurri bear da: ots, alhargun(tsa) baten zuzena: au da, etxaldea joan (eraman) erazteko, aurrak eraikitzeko, etc., senarraren lekuan».

        Boskarren neurtitzean: «Gitin» (gitian) = gaitezen. Campion'ek onela irabiatzen du: Nadin, zitian, dadin, GITIAN, ziteyen, ditian. «Algarrekila» = alkarrekin.

        V

        Lenengo neurtitzean: «Nahi gabeki» aboskiaz (uste dut gioi batez alkarturik obeto legokeala idatzi nion gure euskalariari: «nahi gabeki» oso bitxi iruditzen zait. Dirudienez, «nahi-gabe» bezala —ots, espresio onen ordez— erabillia dago. Berak: «Hainbeste phena eta nahigabeki»: «nahigabe» emen substantivua da: digusto».

        Bigarren neurtitzean: «Ezpenintzan» = ezpainintzan.

        Irugarren neurtitzean: Deliberatü «decider» itzultzen du Lhande'k. «Dit» (= dizüt), ainbestetan agertu zaigun alokutivo era. Adizkera arruntean: düt (dut-det). «Pelegri» = erromes.

        Boskarren neurtitzean: «Haur gaxo hoien aldiz», genitivoko esaera au gurean enela eman bear da: «Aur gaixo oiek berriz».

Mundian malerusik

Zorigaitzeko asko

                          I

Mündian malerusik hanitx ba-girade,

Bena ni bezañ denik ezta ihur ere.

Nihauren funtsetan nahiz izan jabe,

Hamar urtheren galerak enetzat dirade.

Zorigaitzeko asko munduan gerade,

Baiñan ni ainbat denik ezta iñor ere.

Neronen lurraldetan izan nairik jabe,

Amar urtez galerak enetzat dirade.

                          II

Desertüko ihiziak, jenten beldürrez,

Abisatzen dirade egoitera gordez.

Ni ere, hurak bezala, gaxtia negarrez,

Ene bizi trixtia kontserbi beharrez.

Eremuko piztiak, jendeen beldurrez,

Alkarri abisatzen egoteko gordez.

Aiek bezelatsu ni, gaixoa negarrez,

Ene bizi tristea kontserba bearrez.

                          III

Hogei eta bi urthik bethe egünin,

Emazte bat hartü nin ene zorigaitzin:

Erraiten ahal beitüt zereki zeitan jin,

Ene ürkha büllhürra gorderik altzopin.

Ogeitabi urteak bete egunean,

Andrea artu nuen neronen kaltean.

Esan dezadan zerkin etorri zitzaidan:

Ni urkatzeko soka gordez altzopean.

                          IV

Ezagütü nianin zer nian erosi,

Nahi ükhen nian bortxaz kunbertirazi.

Haren jabe handik haren althe jarri

Eta ni, ogen gabia, gaztelin ezari.

Ezagututakoan zer nuen erosi,

Nai izan nun indarrez zuzendu-erazi.

Andrearen aideak onen alde jarri

Ta ni, erru gabea, kartzelan ezarri.

                          V

Emaztia hartü nin aitaren gustüko

Nihauren kuntre jalkhi zeitadaneko,

Desünionian jarri familia oro:

Gaizak untsa phartitü eta gaztelilat jun gero.

Andrea artu nuen aitak bereizia,

Ikusiz nere aurka nuela jarria.

Alkarren kontra sutu fameli guzia:

Gauzak partitu eta... gero baitegia!

                          VI

Hamar urthe huntan bizi niz esklabo,

Erdia presu eta bestia sordeisago.

Jeloskeria batetarik hatsarria oro,

Nahi gabez izan osoki sorhaio.

Amar urte auetan bizi naiz esklabo,

Erdia preso eta libre okerrago.

Bekaizkeri batetik guztia zan jaio,

Naigabez biurtu naiz sentipen gabeko.

                          VII

Ene lehen aizua, bahin bai hiria,

Utzirik enetzat ene emazte flakia!

Bestek eraman dik hik behar kolpia,

Bena küpera diok orano hartzia!

Lenen auzoko orrek ba-uken andrea,

Tentatzen ari gabe nere emaztea.

Beste batek artu dik ik bear kolpea,

Baiñan tokatuko zaik oraindik artzea!

                          VIII

Ene lagün gaxua bai eta flakia,

Zerk othe dereizü nahasi zentzia?

Galerazi gütüzü ni eta etxia,

Desterrin ezari familia guzia.

Ene lagun gaixoa, zakust eroria,

Eta eztakit nola zentzua nasia.

Galerazi gaituzu ni eta etxia,

Sakabanatu-azi fameli guzia.

                          IX

Khuntatzen ahal dit nun nahi kunpañan

Zük eman düzün eskandalian,

Gal-erazi tüzü bi gizun galant

Eta thunatü hirur leñhü xarmant.

Konta dezaket nun-nai lagunen artean,

Eskandalua jartzen nola ari zeran,

Gal-erazi dituzu bi gizon batean,

Eta iru aur eder utzi mantxapean.

                          X

Hamar urthez deitazüt eman bürüko min,

Bai eta bost urthe igan-erazi gaztelin,

Lagünguarik gabe, nahiz han hil nendin:

Holako emazte bat nurk sofri saihetsin?

Amar urtez didazu eman buruko min,

Ta zugatik bost urte ditut preso egin,

Laguntasunik gabe nairik an il nendin,

Nola bizi olako emazte batekin?

                          XI

Hamar urthez eztüzü ni gatik sofritü:

Ene osaba jauna kausa izan duzu.

Nitan gerthatü dena ezpa'litz agitü,

Behar izan zünükin gaztelin peritü.

—Amar urtez eztuzu nigatik sufritu,

Ene osaba jaunak orla galdu zaitu.

Nigan gertatu dena ezpa'litz agitu,

Baitegian hearko zenduke igartu.

                          XII

Emazte dohaña! Hurak bethi birjina,

Agertzen ezpa'zaie frütü ereña!

Ni ere —ekhusirik haren ekhospena—,

Trixtia! izan nintzan, oi! baten hartzera!

Emakumeak doai birjin izateko,

Azi ereiñak frutu ezba'dakar gero!

Jakiñik zegoela aurraren espero,

Emaztea artzen, oi!, izan nintzan ero!

                          XIII

Musde Haritxabalet jaun erretora,

Etzünin edükiten ogendant zure lloba.

Orai sogin-izozü: hor düzü proba,

Makaleren sarjant zerbütxatü zirela.

Musde Haritxabalet, erretore jauna,

Etzenduen illoba uste erruduna,

Orain aitor ezazu bixtan daukazuna,

Doillorraren morroitzan zerala jarduna.

                          XIV

Bestetan deitazüt penitentzia eragin,

Etsaiak ene etxen, ni aldiz gaztelin.

Hurak deüs nütinen jaten, lotzen ene ohin,

Ene desuhuatzen, trankilitatin!

Sufritu-azi didazu makiña-bat aldiz,

Etsaiak ere etxean, ni kartzelan berriz.

Atek ene oian lo, ni deus gabe utziz,

Nere desondragarri trankil asko dabilz.

                          XV

Ene aita fidela, aurhidik hareki:

Aberastü zidie ene malürreti!

Prosesari eman, defautak eraiki:

Gisa horrez eni etxaltia ideki!

Ene aita «zintzoa», senideak berdin,

Nere lepotik zuek aberasten jakin!

Auzitara jo eta kulpak neri egin,

Nere etxaldea kendu arte txar oiekin!

                          XVI

Jüjen aitzinian ere izan nüzü:

Hamasei jakiletan zortzi ziren faltsü.

Haier izan beitira jüjiak behatü,

Eta halaz naie ni sekülakoz galdü.

Juezen aurrean ere izanikan nauzu,

Amasei testigutan zortzi ziren faltsu.

Aien gezur aundiak juezek aintzat artu,

Eta alaz naute ni sekulakoz galdu.

                          XVII

Zü ere, Jüstizia, injüsto zirade:

Ogendant zaitzü txipik, handik ogen gabe;

Zur jüjamentik halaxe dirade:

Dihariarentako kuntzentzia saltzale!

Zuzenik gabe epaitzen gaitu Justiziak:

Aundiak errugabe, errudun txipiak.

Juzkuak egitean, sinistu anaiak:

Diru otsera jai du aren konzientziak.

                          XVIII

Egizie, gaztik, ene zorthiri so:

Gei dinak ezkuntü, ez jar esklabo!

Emaztia ez har enia bezalako:

Aphezt-zite lehen, edo jun soldado.

Gazteak zeratenak egin neri kaso:

Gai duenak ezkondu, ez jarri esklabo!

Emaztea ez artu, oi! nik bezalako:

Apaiztea obe da edo juan soldado.

                          XIX

Hanitx mintzatü niz ene etsaien kuntre,

Nahiz eztüdan erran gezürrik hal'ere.

Düda-gabe estakürik ba-ditit nik ere,

Ezpeitü Jinkuk egin gaberik batere.

Ene etsaien kontra mintzatu naiz asko,

Baiñan gezurrik gabe, ortan ziur nago.

Dudarik gabe utsak ba-ditut nik franko,

Ezpaita pertsonarik oiek gabe jaio.

                          XX

Adio, ene haurrak, gaxo ogen gabik,

Aitak eta amak esklabo ezarik:

Eztitzatzie jerraik aitamen edsenplik,

Bena zühaien bürüz ahalaz Jesus-Krixt.

Agur, ene aur gaixo, kupidagarriak,

Zuen gurasogatik esklabo jarriak.

Ez itzazute jarrai aitamen bidiak,

Gogoz kunplitu baizik Kristo'ren legiak.

                          XXI

Barkuxe'ko lürrian ez txerka Etxahun,

Haren hatzaman nahiz dabiltzanak ondun;

Bere khantoren egiten ari da Igelu'n,

Halako olhalterik ezpeita Ziberu'n!

Barkoxe'ko lurrean Etxahun ez billa,

Ura arrapa naian baitabiltza milla!

Bere kantak egiten Igelu'n ari da,

Txaboletan berdiñik Zubero'n ezpaita!

        I

        Irugarren neurtitzean: «Nihauren funtsetan» = iñoren etxaldetan. «Funts»: propriété rurale, dio Larrasketa'k.

        III

        Irugarren neurtitzean: «Zeitan» = zitzaidan. Campion' ek onela konjugatzen du: «zintzeitan, ZEITAN, zintzeiztaden, zeiztan (zintzaidan, zitzaidan, zintzaizkidan, zitzaizkidan).

        Laugarren neurtitzean: «ürkha büllhürra» garrot (du cou) = garrote de cuello, Lhande'k dakarrenez, Etxahun'i kasu ontatik arturik. Egille berberak «Urkha-bilhur», corde (cuerda), hart (lenen zentzuz «soga de esparto», eta bigarrenez: Horca, cuerda, suplicio), noeud coulant (nudo corredizo). Larrasketa'k onela adierazten du «büllhür» itza: «lien fait avec des jeunes branches d'osier ou autre arbre, tordues et entrelacées». (Ligadura, atadura o lazo hecho con ramas jovenes de mimbre u otro arbol torcidas (ez ote litzake egokiago «retordues» = retorcidas = biurrituak?) y entrelazadas.

        IV

        Lenengo neurtitzean: nianin = nuenean, eta nian = nuen.

        Hirugarren neurtitzean dio: «Haren jabe handik». Nor dira jabe haundik?  —galdetzen nion Miranderi—. Andrearen gurasoak honen alde eta Piarres'en kontra jarri zirela. Hona M. Aiphasorhotarraren erantzuna:  «Haren jabe handik»: «jabe» itza ia obsoletoa da gure euskalkian, ots, iltzeko zorian dago. Nik, oroit naizenez, ez dut sekula entzun (Aitak esan dit: superieur, maître, esan nai zuela). Bainan ez da zalantzarik Etxahunek aipatu nai dituela bere emaztearen askazi batzu, jende aundi zirenak (ala nola aren osaba, apaiz famatu ura...). Ba dirudi «jabe handiak» zuen alderdiko «aide nausiak» direla».

        V

        Bigarren neurtitzean: «Jalkhi zeitadaneko» = atera zitzaidaneko. Campion'ek aditz-joko au —idazten nion Maixuari—, oi bezala, «zeitan» ematen du (eta ez «zeitadan»), baiñan ba-dirudi Etxahun'en bi dativodun forma dela. Segurantzi osorik ez baldin ba'daukat ere, nik onela jasotzen dut ahapaldia: Emaztea artu nuen aitaren gustokoa au (aita, alegia) kontra jarri zitzaidaneko (zitzaidan ezkero, zitzaidan momentutik). Aitak ere, famelia guzia alkarren kontra jarri zuen eta Etxahun, bere gauzak ongi partitu ondaren, kartzelara joan zen. Orra ene ikusmira ahapaldi onezaz. Pettar euskalariak:  «Jalkhi zeitadaneko», itzez-itz gipuzkeraz = «atera zitzaidaneko», aditu duzun bezala (bi dativodun forma da, bai, gure «zeitadan») eta neurtitza ongi itzuli duzu beraz».

        VI

        Bigarren neurtitzean: «Sordeisago» = oraindik okerrago. «Sordeis» itza onela itzultzen du Lhande'k: «ce qui est pire, le plus mauvais».

        Hirugarren neurtitzean: «Jeloskeria», bekaitza, inbidia, itzuli bear da emen. «Hatsarria» = asiera. «Commencement, principe, origine», itzultzen du Lhande'k. Beraz, onela emango genduke neurtitz osoa: «Inbidia batetik asiera guztia».

        Laugarren neurtitzean: «Sorhaio». Ene ustez Lhande'ren iztegiko bigarren, irugarren eta seigarren zentzuekin dauka emen zer ikusirik. 2'gna. «indolent, insensible, endurci». 3'gna., «insensible à la douleur, aux coups». 6'gna., «sans souci» (ajolakabe, arduragabe). Neurtitz onek («nahi gabez izan osoki sorhaio») ba-du beste korapillorik ere. Mirande jaunari idazten nion: Seigarren ahapaldiko azkeneko neurtitzean bi zalantza dauzkat. Lenengo, «nahi gabez» ote den «sin querer, involuntariamente», edo «a causa del dolor, a causa de los disgustos». Bigarrena, zer adizkera dago ulertu bearra «izan»en ondoren? «Izan NAIZ»? «Izan NINTZAN»? Beñepein, ba-dirudi lenengo pertsona dela, ots, Etxahun bera dela «sorhaio» gelditua. Erantzupena: «Nahigabe» emen ez da substantivua, baizik adverbialki erabillirik esan nai du «sin querer»; eta aditzarekin onela esango litzake: «ez nintzalako nahi izan».

        VII

        Lenengo neurtitza («Ene lehen aizua, bahin bai hiria») onela itzuli bear da itzez-itz: «Ene lenen auzo(ko)a, ba-ukan bai iria». «Ba-hin» adizkeraz esaten nion Jon Mirande jaunari: Campion'ek aintzineko h- gabe ematen du aditz-joko au. Ona irabiakera: nia, IAN, zia, ginia, zirea (Gip., ni(k)an, u(k)an, zi(k)an, geni(k)an, zite(k)an. Zer derizkiozu «h» onen gorra-beheraz? Erantzuna: «Ba hin. Uste dut nik beti h- oro ahoskatzen dela, eta zela, Zuberoan. Campionen forma erratum bat bide da; edo bearbada, gaizki entzunen zuen adizkera ori».

        Azkeneko neurtitzak ba-du korapillo askagaitzik guretzat —idazten nion Zuberotar Maixu jakintsuari—. Aztertu dezagun, bada, «Bena küpera diok orano hartzia». Larrasketa'k oar au ipintzen du: «Küpera diok, ou plutôt, küpera hio: tu pourrais le recuperer». Larrasketa'k berak, «Basse-Soule Orientale»n onela aztertzen du «küpera» itza: recouvrer, récuperer. Mot inusité aujourd'hui. On le trouve dans une des chansons d'Etchahun (eta antzaldaturik ematen du): küpera ahal hio, tu pourrais un jour le récupérer (sur le ton de «tu pourrais ne pas l'emporter en Paradis»). Obe bearrez aldatu ote du Larrasketa'k Etxahun'en testua, ala aldakuntza onetan ere kantatzen da? (1).

        Larrasketa'k ematen digun frantzesezko itzulpena itzez-itz onela itzuliko genduke gaztelerara: «tu podrías no llevarlo al Paraíso», baiñan frantzesa ongi dakien batek aditzera eman didanez, esaera orren zentzua onela itzuli bear da: «Tarde o temprano lo pagarás».

        Itzuli dezagun beraz, itzez-itz, Etxahun'en neurtitza gipuzkerara. «Bena küpera diok (Larrasketek HIO) orano hartzia» = «Baiñan berriz kobra dezakek (beste itzez «ar dezakek») oraindik artzea». Emen ezin esplika nezakean «redundancia» bat dago: «küpera berriz artzea» eta «orano hartzia». Nola jaten da errepetizio au? «Küpera»k ez ote du emen beste zentzu bat? Larrasketa'k eta Lhande'k eztakartena? Ene ustez era ontara geldituko litzake ondo itzulia: «Baiñan GERTA dakikek oraindik artzea». Ez ote da «gerta» kasu untan «küpera»ren zentzua? Zeuk onela gipuzkeratu zenduen neurtitz au —libreki— «Joanak-Joan»erako: «Baiñan artuko duk oraindik ire merezia». Iduritzen zait neurtitz onen zentzua eztela batere xarea izanen Zuberotarrentzat ere.

        Ona Zuberotar euskalariaren erarnzuna: «Küpera diok»: bi itzok, «küpera» aditz-erroa eta «diok» adizkera laguntzallea galduak ditugu orain. Bainan ez da dudarik «küpera» frantzes «récupérer» aditzaren aaide dela. «Diok», aldiz, (edo forma osoa emateko: «diro(ke)k») beste euskalkien «dezakek»-en korrespondentea da. Beraz, «tu peux le récupérer». Esango genduke orain (aditz bera gordez): «küperatzen ahal dük». «Küpera ahal hio» (forma osoa «hiro(ke)) = «tu pourrais le récupérer». Bainan «küpera diok», formaren aldetik orainaldikoa ba da, zentzuaren aldetik geroaldikoa da, izkuntza gutiz geienetan gertatzen den bezala (cf. Urlüma gris gaxua erri-kantuan: «berriz ikhusten bahait Phetriñalat ba hua»). Neurtitzaren zentzua, frantzesez, auxe da beraz: «Il se peut que tu récupéres encore ce que tu mérites». Ez dago emen redundantziarik, beraz. «Küpera» ez du ez eta ere «gerthatu» signifikatu bearrik, zuk suponitzen zenduen arauera».

        Lerro auek egin ondoren eta oraindik ere nik gauza bat ikusten dut: «Küpera»k eta «hartzia»k alkar-jotzen dutela. Zergatik etzuen eman Etxahun'ek neurtitz au Mirande'k frantzesez interpretatzen duen bezala? Alegia: «Bena küpera diok orano merezia» (baiñan jaso (kobratu, errekuperatu) dezakek oraindik merezia)? «Hartzia» ene ustez zearo sobra dago, ideia osatua gelditzen baita itz au kenduta, baiñan ez bertsoa, eta ene iritzian Etxahun'ek neurtitzaren zuloa bete bearrez sartu zuen or, zentzua bortxaturik, «hartzia». Ala ta gutiz ere Mirande jauna eztago konforme ene iritziarekin eta neurtitz orretan batere redundanziarik ikusten eztuela esan zidan berriro.

(1) Di(r)ok = hi(r)o da noski, alde aundirik gabe, ots, bigarren pertsonari dagokien aditz-jokoak. Campion'ek ­iro- sustraidun aditz- jokoak eztitu ematen eta «futuro presente» izenarekin ematen dituenak oetxek dira: dezakeyat-dezakeñat (nik), DEZAKEK-dezaken (ik), dizakek-dizaken (arrek), dizakeyagü-dizakeñagü (guk), dizakeye-izakeñe (aiek). «Pasado próximo» izenarekin ostera: nezakek-nezaken, lezakeye-lezakeñe. Beraz, nere iritzian «dezakek = di(r)o(ke)k» da eta «ezake = hi(r)o(ke)». Gipuzkeraz ere, bigarren pertsonak «dezakek» esan oi dugu, baiñan «ezake»ren ordez «ezakek-ezaken». Ene aita maiteak, bere «Desarrollo de las conjugaciones euskaras»en, «ik il dezakek(n) tu lo puedes matar (potencial presente) itzultzen du eta «ik il ezakek(n)», tu lo puedes matar ahora o despues (presente-futuro). Campion'ek, oker, dudarik gabe, gipuzkerazko «futuro presente»n «dezakek» irugarren pertsonara botatzen du eta bigarren pertsonan, «pasado proxima»koa bear luken «ezakek» ipintzen du, eta denbora ontako bigarren pertsona «enzakek». Laphurdieraz eta Zuberoeraz ordea ezta oker onetan erortzen.

        VIII

        Bigarren neurtitzean: «Dereizü» = dizu. Campion'ek «deizü» forma laburtuagoa darabil, onela irabiatuz: deizüt, deizü, deizügu, deizie.

        Irugarren neurtitzean: «Gütüzü» = gaituzu. Onela konjugatzen da Campion'en arabera: gütüzü, gütü, gütüzie, gütie.

        Bi lendabiziko neurtitzak libertade pittin batez itzulirik daude, gipuzkeraz «flakua»k eta «zentzua»k ezin baitute puntua borobildu «etxia»kin eta «guzia»kin.

        IX

        Lenengo neurtitzeko «kunpaña» itza eztakarte iztegiek —idazten nion Mirande adiskide onari—. Ba-dirudi «compañía» (compagnie) dela. Gazteleraz ba-dago «compaña» itza ( = compañía), eta emendik edo bearnesetik artua izan diteke, baiñan, egia esan, eztut ezagutzen esangura oni dagokion bearnes itza. Bestalde, frantzesez, «compagne» = compañera da eta zentzu irudikorrean «esposa, consorte, pareja», baiñan eztut uste orrelako zentzurik onart dezakenik emen. Erantzuna:

        «Kumpañan»: itz korrientea dugu «kumpaña» eta ez du «compañera» esan nai, bainan bai «compañía», frantzesez «compagnie». Erdararen -i- ori galdu da ñ baten ondotik zetorrelako noski, au da konsonante palatalizatua eta vokal palatala elkarrekin «urtu» dira, (cf. zuen «pazientzia» guk «pazentzia» esaten dugu: au da, azken silabako i oguzteak zail egiten zigun aurreneko silabakoa gordetzea)».

        Neurtitz berean, ain ezaguna zaigun «dit» aditz-joko alokutivoa, «dizüt»en senidea. Gure «dut» ulertu bear da.

        Irugarren neurtitzean: «tüzü» (dütüzü) = dituzu. «Gizun galani» = brave homme (buen hombre) itzultzen du Larrasketa'k. «Bi gizon galantok Etxahun eta Hegiaphal dituzu» esaten dit Mirande'k nere ustea sendotuz, baiñan «ez «Hegiaphalia»: au Hegiaphal-en etxea da».

        Laugarren neurtitzean: «Thunatü» (thonatu). Lhande'k dio: au prop.: acher, salir (manchar, ensuciar); au fig.: souiller (l'âme, l'honneur), ots, «manchar el alma, el honor». «Notha» ren (souillure, tache, malpropreté) metatesisa omen. Larrasketa'k oarpean «deshonore» itzultzen du. «Leñhü» itzaz Larrasketa'k dio: «expression imagée»: «rayon» pour descigner ses trois enfants». Nik pentsatu nuen ordea «leiñhürü» (laburturik «leiñhü») = rayon de soleil izan bearrean, ez ote zen izango emen «descendence, génération». Baiñan, oker nengoen M-Aiphasorho jaunaren oarpen ontan ikus ditekeanez: «Leñhü» ez da «leñü»; itz au oraigo zuberotarrek ez dugu erabiltzen; eta zuberoeraren phonetikaren legez, «leñü» litzake segur aski, h'ik gabe azentuaren ondotik —Mitxelenak bere phonetika lanean erakutsi duen bezala. Beraz, Larrasketek dioena zuzen da: «leñhü(r)ü» itza dugu emen; ene aitak esan dit ez dela bitxi itz ori erabiltzea aurrak adierazteko («izar» komunzkiago diogun arabera)». «Xarmant» itzaz Larrasketa'k dio: «ce mot à droit de cité, des longtemps, en Soule: il est d'emprunt ancien», alegia, itz onek aspaldidanik duela erritasun eskubidea Zuberoa'n, antziñatik artua baita.

        X

        Lendabiziko neurtitzean: «Deitazüt» aditz-jokoaz onela dio Larrasketa'k: «forme barcusienne pour deitadazüt». Campion'ek forma au «deitazü» (didazu) ematen du, ots, dativo bakarrarekin, gramatikari dagokionez. Etxahun'ek bi dativo darabilzki (deitazüt) eta Larasketa'k iru (deita(da)züt).

        XI

        Irugarren neurtitzak ba-dizu ezkutukorik bere baitan. Onela dio: «Nitan gerthatü dena ezpa'litz agitü». Nik somatzen dudanez —idazten nion Pettar izkuntzalariari—«gertatu zena» (urrengo ahapaldiak ematen baitu argitasun zerbait) aur baten jaiotza izan zen. Aur bat, Etxahun'engandik edo beste batengandik sortua. Baiñan, zer ikusirik ote du aur orren jaiotzeak bere kartzelako egonaldiarekin? («Behar izan zünükin gaztelin peritü»). Nik ezin igarri diot. Zeuk ikusten duzu zerbait lausotarte ontan? Erantzuna: «Nik ere zuk bezala somatzen dut, gertatu zena aur baten jaiotzea izan zela. Zentzua ez da oso argi, ordea; nik uste dudana, Etxahunen etxean aur bat jaio zelako (arena edo beste norbaitena, ez du muntarik), Etxahun presondegitik goizikago libratu zuten».

        Laugarren neurtitzean: «Zünükin» (zünukian). «Izan zünüki(a)n»en adizkera berdiñik eztu gipuzkerak. Campion'ek, irugarren pertsonetan, onela berdintzen ditu laphurdiera, zuberoera eta bizkaiera «pasado remoto» izenez: ikusi zuken (L), ikhusi zükian (Z), ikusi leukian (B) = «él lo hubiera visto». Gipuzkerak aditz-jokorik urrekoena «ikusiko zukean» du = él lo habria visto (futuro remoto). Napar gramatikalariak onela konjugatzen du zuberotar adizkera au: nükian, zünükian, zükian, günükian, zünükeyen, zükeyen (nukean, zenukean zukean, genukean, zenuketean, zuketean).

        XII

        Lenengo neurtitzean: «Dohañ(a)», grâce, faveur, don», ilzultzen du Lhande'k. Gurean: doai(a).

        Bigarren neurtitzean: «Frütü ereña» = ereindako frutua.

        Irugarren neurtitzeko «ekhospena» ez dakar Lhande'k —idazten nion Mirande adiskideari—, baiñan bai «ekhoizpena» ata onela itzultzen du: 1º. «fruit, produit. 2'gn., fruit, résultat, conséquence. 3'gn., avortement. Ba-dirudi emen «ekhospena» sabeleko frutua dela eta tankera ontan itzuli dut, baiñan, ditekeana da ere «aborto» izatea. Ni, ordea, lendabiziko zentzuari atxiki natzaio. Orain garrantsi aundiko galdera bat egin nai dizut: Ahapaldi onetan Etxahun'ek esan nai ote du bere emaztea izorra zegoela —beste batenagandik, jakiña!— ezkondu, ots, esposatu zanean? Ona erantzuna:

        «Ekhospen» itza ez dugu ene etxekoen euskeran erabiltzen: bainan askotan ediren dut zuberotar textu zaarxeetan, «ekhoxpen» idatzirik ordea. Zentzua beti: fruit, produit, zuen —«lurraren ekhoxpenak— frutu edo fruta. Bainan azken zentzu orretan «ekhoxte» usuago: «zuhaintze ekhoxtedunak» arbres fruitiers. Etimologiaren aldetik ordea -ekhotxi aditzetik dator, eta au egotxi (egoitzi, egotzi) aditzaren bigarren forma bat baizik ez da (cf, ebaki, eta ep(h)aitu, edeki eta etekin, etc.). Egotzi aditzak zer esan nai duen kontuan artuta (lurrera aurdiki, kampora botatu), aisa onar diteke Lhandek dakarzkian beste bi zentzuak ere ba zituela itz orrek: conséquence eta avortement (naiz avorter esateko «ilhortü» ((h)il + (h)aurr -etik) esaten dugun). Alaz ere ez dut ongi ikusten zer adierazi nai duen Etxahunek bere neurtitzean. Emazteen birjintasunaz eta frutu ereñaz mintzatu delakotz, ba dirudi «ekhospena» emen frutua dela, sabeleko frutua alegia —eta aren emaztea izorra zela arekin ezkondu zen ponduan. Bainan segur izateko, bear litzake Etxahunen bizitza nik baino obeki ezagutu».

        XIII

        Ledabiziko neurtitzean: «Musde Haritxabalet». Onela ematen dute deitura au Lhande-Larrasketa'k, ots, -r- batekin. Ba-dirudi ontaz bere itz-sorkuna «haritz-zabal-eta» dela. Beraz, euskera jatorrean Haritxabaleta oguzi eta idatzi bearko genduke. Nik, ordea, «Joanak-Joan» eleberrian «Harritxabaleta» idaztankera erabilli nuen, ots, -rr-  bikotearekin. Zergatik eman nuen bikoiztua -r- ori? Eztut uste neronen asmakizunez egingo nuenik. Gaurko zintzotasunik ez baldin ba'nuen ere aldi artan gauzak direnean errespetatzeko, kostatzen zait sinisten, arrazoirik gabe, aldakizun nabarmen ortara ausartu nintekeanik. Nik Haritxabaleta apaizaren berri «Eskualduna» Baiona'ko astekaritik artu nuen eta ustea dut albistari onek bi errekin ematen zuela deitura au. Zorigaitzez galdua dut notak artzeko erabilli nuen bloka eta eztut modurik izan Baiona'ra joateko xehetasun au konprobatzera. Beraz, nornairi eskertuko nioke jakin-eraziko ba'lit «Eskualduna»k nola dakarren deitura au, r batekin ala bikin. Lantegi au errezteko jakiñean egon bedi lerro auen irakurlea Haritxabaleta apaizaren artikuluak 1926'garren urtean agertu zirela aphirillaren 9'tik buruilaren (agorraren) 10'eraiño.

        Bigarren neurtitzean: «Etzünin» (etzünian = ez zünian), gure etzenduen (ez zenduen). «Ogendant» = errudun, kulpadun. Lhande'k Zuberoa'ko forma bezala «ogendante» (coupable) ematen du. Aldakizun jatorragoak dira noski «ogendun» eta «ogenduru». «Llobat» = illoba.

        Irugarren neurtitzean «Sogin-izozü» = begira zaiozu. Campion'ek onela irabiatzen du laguntzaille aginkorra dativoko irugarren pertsonan: izozü, hizo, izozie, bizue (izaiozu, bizaio, zaiozute, bizaie).

        Laugarren neurtitzean: «Makale». Iztegiek eztakarte itz au, baiñan Larrasketa'k oarrean onela itzultzen du: «des maquereaux, des souteneurs», ots, gaztelerazko «chulo», «rufián» bezalatsu. Lhande'k, ordea, «makaela» dakar, idurikor zentzuan «maquereau» (chulo), «maquerelle» (chula), faisant le metiere d'entremetteur, d'entremetteuse (haciendo el oficio de alcahuete, de alcahueta). Zalantzarik gabe «maquerelle»tik artuak daude «makale» eta «makaela». «Sarjant» itzaz esandakoak ikusi «Ofizialenak» deritzaion bertso zoragarrietan. Emen, ordea, zentzu irudikor batean erabillia dago eta Mirande'k «morroi» bezala aldatu zuen «Joanak-Joan»erako eskatu nion itzulpenean. Ots, «Makaleren sarjant zerbütxatü zirela» = zitalaren morroi baliatu zerala. Ala ere galdetu nion «morroi» itzultzea ongi deritzaion eta baietz erantzun zidan itz oek gaiñeratuz: «Stricto sensu», pertsona ofizial baten morroiak dira (edo zidan, ez baitegu geiago erabiltzen itz ori, salbu eta ejerzitoko «sargent» bat esateko). Frantsez itzulpena «huissiers» litzake. «Zerbütxatü», Larrasketa'k «servir» itzultzen du eta «zerbütxü» = service (servicio). Lhande'k, «zerbütxatü», servir eta se servir (servirse).

        XIV

        Lenengo neurtitzean: «Deitazüt» = didazu, bi dativo ezaungarri erabillirik. Campion'ek: «deitazü». «Bostetan deitazüt» = amaika aldiz didazu. «Agur Zuberoa» gurealdiko kantu famatuan antzeko esaera dugu: «Bostetan elkhi deiztadatzü hasperenak». Kantu onen egilleak —Etxahun deituraduna au ere!— bi dativodun forma darabil Etxahun zaharraren antzo.  Campion'ek azken au «deiztatzü» ematen du, ots, gure «dizkidazu».

        Irugarren neurtitzeko «deüs nütinen» esaerari buruz onela idazten nion Zuberotar Maixauri: «Gure alderdian, naparrek esango lukete, noski, «deus nituenen», baiñan Gipuzkoa'n -«deus» ez ezagutzeaz gaiñera— ez dugu genitivoko tankera polit au erabiltzen, akusativoa baizik: «deus nituenak». Jakin nai nuke, ordea, Zuberoa'n esaera onek aditzera eman nai ote duen «nituen apurtxoak, nituentxoak» edo «nituen guziak». Mirande adiskideak itzulpen au eman zidan: «Izaten ahal nituen gauzatxoak oro». Beraz, nik proposatutako bi esalditatik du zerbait.

        Irugarren neurtitzean ere: «Lotzan ene ohin» = lo egiten nere oian. «Lotü» = dormir, s'endormir, itzultzen du Lhande'k. Auñamendi'z onuzko euskaldunok eztugu aditzizen baliotsu au.

        «Deshuhuatzen» = desohoratzen, desondratzen. Lhande'k desuhure = deshonneur aipatzen du eta Larrasketa'k, forma ontaz gaiñera, desûhùé errikoi oguzkera.

        XV

        Amaboskarren ahapaldian, lenengo neurtitzean, uste dut koblariak ironeiaz esaten duela «Ene aita fidela» —jakin-erazten nion Jon Mirande jaunari—, bestela ezin baita ulertu. Au dela-ta, ilzulpenean pentsatu dut, naiz zintzoa, zuzena, edo leyala, komilla artean («zintzoa») ipintzea. Ez al-derizkiozu obe? Erantzuna: «Fidel, leial, zintzo, zindo- da, bai, eta esan gabe dijoa Etxahun ironeiaz mintzo dela».

        Lenenga neurtitzean ere: «Aurhidik» = (aurhidiak). Lhande'k bere iztegian «aurhide» ematen du Zuberoa'ko forma bezala gure «haurride» edo «senide»tzat eta «Enfants d'une même famille» itzultzen du erdarara.

        Bigarren neurtitzean: « Zidie». Iñoiz esan dugun bezala, gure zerate da. Campion'ek forma au «ziraye» ematen du. «Malürreti» = zorigaitzetik.

        Irugarren neurtitzeko: «Defautak eraiki» nola itzuliko zenduke? —geldetzen nion Mirande adiskideari—. Frantzesez ba-da esaera «faire défaut» = no comparecer en juicio. Onelako zerbait dela ematen du, baiñan, bestalde, orrela izatako askotxo falta du, ezpaiditeke itzez-itz orrela itzul. Erantzupena: «Defautak eraiki», ez dut ongi entenditzen. Ba-da, bai, auzitegietako izkeran «faire défaut» izkuntza, eta orrek esan nai du «ez agertu auzitegian»; ogenduna kondemnatu bera auzitegian agertu gabe. Bainan ez dut uste zentzu ori dagokiola Etxahunen bertsoan. Bearbada «defaut» = oben, emen. Eta «defautak eraiki» = oben, erru, ene kontra asmatu edo oben asmatuak ene kontra atera jujeen aurrean (?)».

        XVI

        Lendabiziko neurtitzean: «Nüzü», gure naiz alokutivo eran. Campion'ek onela irabiatzen du: nüzü; düzü, gutüzü, dütüzü.

        Bigarren neurtitzean: «Haier izan beitira jüjian behatü», itzez itz onela itzuli bearko genduke: «Aiei izan baitira juezak aditu». Baiñan, gogoan eduki dezagun «aditu» (edo «entzun») aktiboa dela gipuzkeraz. Onegatik, «baitira»ren ordez «baitute» erabilli bearko genduke. Baiñan, kasu ontan, onek ere eztigu balio, esaldia dativoan dagoelako aditz-jo'koak ere ala bear baitu. Beraz, gipuzkera zuzenean onela itzuli bear da: «Aiei izan baitie juezak aditu».

        Laugarren neurtitzean: «Naie» = naute. Campion'en irabiakera: naizü, nai, naizie, naye (nauzu, nau, nauzute, naute).

        XVII

        Bigarren neurtitzean: «Zaitzü» = zaizkizu. Campion'ek onela ematen du: nitzaizü, zaizü, gitzaizü, ZAITZÜ (natzaizu, zaizu, gatzai(zki)zu, zaizkizu).

        XVIII

        Lendabiziko neurtitzean: «Egizie» = egizute. Campion'ek ez dakar aditz au, baiñan bai, «eramazie» = eramazute. «Zorthiri» (zorthiari). Lhande'k onela itzultzen du «zorthe»: sort, destinée, chance. Gurean: zori, adur, suerte.

        Bigarren neurtitzeko «gei dinak ezkuntü» nala interpretatu bear da? —galdetzen nion Zuberotar olerkariari—. «Emaztegaia duenak esposatu» ala «gaia» (emakumea) duenak larru jo? Ondoren datorren «ez jar esklabo» esakunak bigarren ustera bultzatzen gaitu, alegia, ez esposatzeko, emakumearen esklabo egin ez ditezen. Baiñan, bestalde ere interpreta diteke: «Esposatu bai, baiñan ez andrearen esklabo jarri, ez utzi emazteari galtzak jartzen. Orregatik dio: «Emaztia ez har enia bezalako». Erantzuna: «Gei dinak ezkuntü» = «Ezkontzera prest dena, ezkontzeko gogo duena», besterik ez. Beraz, zure bigarren interpretazioa da ona «esponsatu nai dena, ez andrearen esklabo jarri». Esan bear dizut geienetan «ezkondu» casarse; «larrua jo» esan nai du «espasatu» aditzari oponitzen zaionean bakarrik, irri egiteko, ala nola esarea ontan: «Neskatila harekin noiz ezkontzen da? —Ezkontzen? Igande oroz, bainan dagun (datorren) urthean esposatzen...» Bainan «casar(se)» esateko, itz korrientea «ezkondu» da.

        Laugarren neurtitzean: «Aphezt-zite (Apheztü zite) = apaiztu zaitez. Ez da ordea laburkizun beartu bat, azkenenko -ü erortzen baita «zite» adizkera aginkorraren eskabidez. Campion'ek onela konjugatzen du: ZITE, bedi, ziteye, bite (zaitez, bedi, zaitezte, bitez).

        XIX

        Irugarren neurtitzean: «Estakürik» (estaküriak). Lhande'k onela itzultzen du «estakürü: 1) prétexte, excuse; 2) dáfaut, au physique et au moral. Emen, akats morala da, noski. «Ba-ditit», «ditizüt» alokutivoaren bigarren tankera, eta au baiño errikoiagoa Mirande'ren iritziz. Konjugaziño arruntean: «dütüt» (gip. ditut).

        XX

        Irugarren neurtitzean: EZTITZATZIE adizkera ba-dirudi aginkor objetivua dela (ez itzazute) —idazten nion Mirande jaunari-, baiñan itzazute = etzatzie ematen du Campion'ek, «E» ordez «I» (ezt-i-tzatzie) errez esplikatzen den aldaketa da, baiñan ukapena eta aditzaren arteko «T» letrak (ez-t-itzatzie) esplikazio zaillagoa dauka. Gramatika legez «ez itzatzie» (eda «etzatzie») bear luke izan. Ala ere, iduritzen zait «T» ori ukapenaren eta aditzaren arteko lokarri epentetikua izan ditekeala. Erantzupena: «Eztitzatzie». Baiezkoan esaten dugu: «jerraik itzatzie», au da, imperativoa. Ezezkoan: «Eztitzatziela jerraik», au da, «ditzazien» subjunktivo forma «-la» atzizkia. Au da usantza korrientena. Bainan ene aitak diost «eztitzatzie jerraik» (Etxahunek bezala) ere esan ditekela naiz ez izan -la'dun forma bezain zuzena. Gramatikaren aldetik, ez da batere zuzena, nik uste, eta ala esaten dutenek konfusio bat egiten dute baiezki imperativoaren eta ezezko subjunktivoaren artean, bi aldiok naasiz «adizkera» berri bat moldatzeraiño. Dena den, -t- ez da lokharri epenthetikoa emen (su-t-ondo eta olako izen elkartuetan edireiten dena). Verboetan ez dut uste lokarri ori aurkitzen denik (eta izenetan ere, ez naiz segur egiazko lokarri bat denik. Ala uste zuten lenagoko euskalari famatu batzuek, ala nola Schuchardt-ek, ondo gogoratzen ba naiz; baina bearbada ostagi bat edo akzident phonetiko bat baizik ez da)».

        Laugarren neurtitzeko «Zühaien» aboskiaz idazten nion Zuberotar euskalari jakintsuari: Ba-dirudi gipuzkerazko «zeron» dela, ots, «zuen»en forma intensivoa, baiñan Campion'ek ez dakar forma au, «zihauren» baizik (de vosotros mismos). Gogoan eduki bear da Campion'ek «de ti mismo» (zerorren) berdin itzultzen duela, au da, «zihauren». Ez ote «de ti mismo» zihauren eta «de vosotros mismos» zühaien?

        Abbe Arotzarena'k bere gramatikan «zuihauen» forma ematen du. Au, Etxahun'en formara asko urbiltzen da, naiz-ta tarteko -i- (zu-i-hauen) orren jatarriari ezin dizaiokedan igarri. Alkar jotze gogorregia leguntzeko letra ote?

        Campion'ek bi formazio klase ematen ditu zuberoeraz pronombre intensivaentzat: Nihaur, gihaur, hihaur, zihaur, zihaurek (emendik «zihauren» genitivoa). Bigarren era: nihoroni, guhoroni, hihoroni, zuhoroni, zuhoro. Azken oni -en genitivo ezaungarria eraxten baldin ba'diogu «zuhoroen» gelditzen da. Beraz, Campion'en bi sistemetan ez da kabitzen «zühaien». Ala ere, formazio legez, au, lenengo saillekoa dela iduritzen zait eta gorago esan dudan bezala «zihauren» = de ti mismo izan diteke eta «zühaien» = de vosotros mismos. Au onela ez izatekotan, irugarren formazio sistema bat dago Campion'ek eztakarrena.

        Pettar euskalariak onela erantzun zidan: «Zühaien» forma ez dugu guk erabiltzen, bainan Barkoxen ba litzake bizi izatea. Phonetikaz jatorrizko forma zu-haur-en, bai zühaien, bai gure zihau(r)en biurtu ditekelakotz. Campionek dion bezala «zihauren» = de ti mismo eta de vosotros mismos; bainan ez da zentzu bikoizkeriarik agitzen: «de ti mismo» denean, «au» diptongoa azentatzen dugu; «de vosotros mismos» denean, «-en» dugu azentuatzen. Campionek eman beste systema, aldiz, nihoroni, etc., ez dut ezagutzen; aspaldikoa dateke noski; bainan nik dakidanez, ez da geiago iñon bizi gure Herrian (Zuberoan, diot)».

        Laugarren neurtitzean ere AHALAZ ageri zaigu. Lhande'k eta Larrasketa'k «autant que possible» itzultzen dute aboski au —idazten nion Mirande adiskide onari—, ots, gure «ahal ainbat». Baiñan, zentzu onezaz baliaturik ezin arki dizaioket neurtitzari tajuzko esangurarik. Gipuzkeraz onela emango genduke itzez-itz: «Baiñan zeron buruz (jarraitu?) ahal ainbat Jesukristo». Batetik, «jarraitu» edo beste aditz-izenen bat dago tartean ulertu bearra. Bestetik, «zeron buruz» orrekin eztakit zer esan nai duen. Ez al-du zentzuz edo gogoz esan nai?

        Erantzuna: «Ahalaz». Lhandek eta Larrasketek ematen duten zentzua dauka aboski orrek: «autant que possible, dans la mesure du possible». Neurtitzaren esan naia aski argi agiri zait: zeron buruz = zuen kabuz, au da, aitamek jarraibidea erakutsi gabe, jarraitu Jesusi, ahal duzuten neurrian».

        XXI

        Landabiziko neurtitzean: «Txerkha(tü)» = chercher, rechercher (buscar, rebuscar), itzultzen du Lhande'k. Infinitivo ezaungarria (-tu) eroririk dauka, ulertu bear den aditz-jakoa aginkorra —inperativoa— delako. Neurtitz au onela osatuko genduke: «Barkoxe'ko lürrian ez (ezazie) txerkha Etxahun». Pensatzen dut gipuzkeraz «ez ezazute»tik «etzazute» egiten den bezala, zuberoeraz «ez ezazie»tik «etzazie» egiten dela.

        Bigarren neurtitza libre xamar itzuli dugu. «Haren hatzaman nahiz dabiltzanak ondun» itzez-itz onela itzuliko genduke gipuzkerara: «Ura (genitivo ordez akusativoa) arrapa naian dabiltzanak ondotik (edo «atzetik»)». Etxahun'en neurtitzari urbillagotik jarrai nai dakionari beste aldakizun au eskeintzen diot: «Zabiltzatenak aren atzetik jarraika» edo «zabiltzatenak ura arrapatu naika». Alabaiña, naiz-ta ez ain itzulpen «fidela» izan, gatzadunagoa iruditu zait ahapaldian eman dudana.

        Laugarren neurtitzean: «Olhalte», pâturages autour d'un «olha», ots, txabola baten inguruko bazkak edo larreak, Larrasketa'k dionez. «Olha» berriz, cabane de berjer, en mantarme, a'egia, gure artzai txabola edo etxola.