—Hitz lauz—

Hita ostatura bisita

Txillardegi

Udaberri urrun hartan nerabe nintzen ni oraino. Hamabi urte nuen, nik uste; hamahiru agian.

        Hamar bat egun bakantza izan genuen ikastetxean; eta ene gurasoak tarte hori nik Nafarro aldean pasatzea erabaki zuten.

        Joan gara, beraz, Donostiatik Iruna. Eta han, tranbia itxura eta autobus zarata zeuzkan tren urdin, bitxi eta bagoi-bakar bat hartu dugu. Trenago zitzaidan niri, egia esan, Irungo geltokian hutsik, isilik, eta bakarrik gelditu zen beltz hura; burnibidean barrena zalapartaka, txistuka, eta kea zeriolarik joaten baitzen hura, omen, baforezko makinatxia aurretik, bere tximenea eta guzti.

        — Pero éste es más moderno —azaldu zidaten—. Tiene motor Diesel.

        Eta neure muzina disimulatuz, neure kolkorako bakarrik esan nuen ahapeka: "itzulerako hartuko dugu agian beste hori".

        Eta Bidasoa ezkerretan utziz, ezagutzen ez nuen Igantzi-ko "Fonda Hita" misteriotsu hartarantz abiatu ginen.

        Irun eta Behobi inguruak atzean utzi genituen; eta Biriatu koxkorra, ipuin herriska gisa, ezkerraldeko mazelan agertu zitzaigun.

        Hanartean Bidasoa ibaia leun eta baketsu topatu bagenuen ere, Endarlatsako kasernetara iristean, aldatu bezala egin zen; handik aurrera, kilometro batzutan zehar, ilunduz, harrondoa malkartsu bihurtuz, eta aidea bera mehatxuz beteaz zihoalarik. Uraren isuria bera nahasi egin bide zen Nafarroako lurraldeetara sartzerakoan; Bidasoaren erditsuan gero eta maizago apar zuria eta arroka beltzak txandakatuz.

        Korrika-korrika maletak trenetik jaitsi; eta ehun bat metroz burnibidea ezkerretan utzi ondoren, Latsaren eta Bidasoa-ren gaineko bi zubiak pasa; eta berehalaxe, etxaurrean, hitz bakar hauek irakurri nituen: "Fonda Hita. Año 1851". Huraxe zen gunea!

        Gela bat eman ziguten gu hiruroi goiko estaian. Eta maletak eta pardelak hustu, eta jantziak eta gainerakoak gure amak taxutu ondoren, lehenengo ibilalditxoa egitera joan ginen ama-semeok.

        — Zer yabil, mutiko? —bota zidan, horrelakorik espero ez nuelarik, zubia gurutzatuz zetorren agure batek.

        Bera-ko zelai zabala gurutzatu genuen orduan; eta, halako batez, nik uste baino askoz lehenago, ezkerraldeko mendian behera amiltzen zirelarik, bizpahiru hoditzar diztiratsu ikusi nituen; baita beroriei zegokien zentralea ere behereko aldean, kaminoaren ondo-ondoan. Eta berehalaxe etxe mordoska bat, eta zubi bat, eta hantxe gelditu gure tren undina:

        — Ventas de Yanci: —entzun zen bazterretan.

        Eta lotsatu bezala egin nintzen; ez bainion tutik konprenitu. Eta, batera ahalkez eta amorruz, isilik geratu nintzen. Eta gauza bera nire anaia. Amak erantzun zion zerbait: euskaraz guk ez genekiela, edo horrelako zerbait.

        Maribi zeritzon etxeko alaba (orduan hamar hamaika urtetako neskatila bipila) berehala egin zen gure adiskide. Eta oso azkar jarri gintuen gu, kaletar baldarrok, Igantzi-ko jolaspideen jakinaren gainean.

        Kañabera bat zeukan ostatuan, eta arrantzan irakatsi zigun. Ibai ertzean txitxareak harrapatzen ikasi genuen, eta segidan hamuan jartzen. Eta, egunero-egunero, geltokitik goizeko trena pasatzen ikusi ondoren, Bidasoa gaineko zubira joan ohi ginen hiru neska-mutilok; eta handik arrantza lanari patxaran ekiten.

        Berrizaun-auzo hartan berde eta bare agertzen zitzaigun Bidasoa. Eta ez dakit nik goiz urrun haietan zertsu harrapatzen ote genuen. Zerbait harrapatzen genuela behintzat, bai: egunero arraintxoren bat edo biga. Zin egin diezazueket hau. Eta sekulako pozez eramaten genuen geure altxorra Hita-Ostatura eguerdi-irian.

        "Hiru" joan ohi ginela esan dut arestian; baina gaizki esan dut. "Laurok" joaten baikinen.

        Laugarren arrantzale izkutua, ostatuko "Pol" zakurra baitzen. Ehize zakur otzan horietako bat, munduan ezer edo inor otzanik baldin bada. Marroia zuen larrua bizkarrean, eta zuria bularrean eta hanketan. Eta begirada beti triste zuen, nire ustez; eta belarriak luze, oso luze.

        Arratsaldeetan, berriz, kaminoan barrena abiatu ohi ginen oinez amarekin; bake osoan ia-ia, kotxerik eta ganbioirik handik garai hartan ozta-ozta zebilelako.

        Zenbait aldiz Igantzirantz aldapan gora abiatzen ginen, eta harkaitzetako surangilak makilaka izutuz entretenitzen ginen; eta horrela, konturatu ere gabe, herriaren sarreran Cabra-k zeukan zerritokiraino iristen ginen.

        Beste zenbait aldiz, azkenik, Bera aldera jotzen genuen; eta hodi gaitzak eta Zentrale beldurgarria pasatuz, Etxalar-ko Benta-raino joaten. Nolako kezka harrigarria nire barruan etxetzar ilun beltzaire hura bidartean erreparatzean. Sorginik inon bizitzekotan, hantxe behar, nik uste: asaldatu egiten ninduten, bai, teilatu erpin hark, eta leiho borobil eta pertsiana zorrotz haiek, eta Etxalar aldera zihoan bide itzaltsu hark...

        Hita-Ostatuan garai hartan, beti karabineroak bezero, beren uhalak eta kartutxerak ongi agirian. 1942ko udaberri hartan, gerla kutsua nabarmen Nafarroako mugan.

        Halako batez gure aita etorri zen Donostiatik. Espainiatar koloreak zeuzkan kartoitxo bat erakutsi zigun afaltzerakoan. Eta bandera hutsa bide zen txartel bitxi hartan, oraindik ere badakusat neure barruan, hitz bakar hau irakurri nuen: "Salvoconducto".

        Biharamon goizean Hita-Ostatuaren aurrean bertako guztiekin foto batzu atera, bideska haietatik "Pol"ekin azken itzulitxo bat egin; eta Elizondora joan ginen, eguna han pasatzera. Eta goiz hartan, bai: makina beltzeko trenak eraman gintuen, txistuka eta zalapartaka.

        Eta gauean Donostia aldera, etxera, kolejiora.

        Igantzi-ko egonaldia, kitto: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

        Eta udaberri urrun hartatik berrogei urtetara (urte gehiegitara, beraz), aurtengo Maiatzean dena aitortzekotan, zergatik ez dakidala, barne egarri harrigarriak horretaraturik, Hita-Ostatura bisita izkutua egitera deliberatu nintzen.

        Eta bakarrik abiatu nintzen Berrizaun aldera; neronen barne-muinetara ote nindoan zalantzan; debekaturik zegokidan leku batetara joango bainintzen.

        Ezkerretan utzi nuen Xoldokogaiña soila; eta hantxe topatu nuen, begirale, Biriatu ñimiñoa, rnakina bat gertakari odoltsuren lekuko mutu.

        Arriluzko garita zaharrakatuetan, karabinerorik ez; baina leihatilek eta ateek beren hartantxe diraute, aurrekaldeko estalpetxoek bezalaxe; nahiz askotan goroldioa gailen agertu.

        Ibai-ertzean arroka berdeak nagusi. Eta, tarteka, ur isuriaren zurrumurrua azkartzearekin batera, apar lerroak hegitik hegira baradera urtsu bat sortzen.

        Hita-Ostatura baino lehentxeago, "Central Yanci I"ko hodi eskergak topatu ditut, leku berean, zarata berean ari. Gasolina-postua gora behera, itxura berean haurtzaroko ostatua; eta euskal letraz, hauxe irakurri dut: "Restaurante Hita".

        Eta ez bat eta ez bi, baina taupadak azkartzen zitzaizkidala, sartu egin naiz:

        Txuri bat faborez, nik.

        — ¿Cómo?

        — Txuri bat aterako didazu, faborez?

        — Un blanco, dále —zakarki, hango andere batek.

        Eta bertako mutil gazteak, zipitzik erantsi gabe, txuri bat atera dit.

        "Ongi etorri" irakurri dut orduan atalburuan, azentua eta guzti. Eta beheraxeago, beste hau: "Horario de comidas: de 1 a 3; de 8 a 10".

        Jangelara pasa naiz. Ez galda niri zer bazkaldu dudan: ez dakit. Fededuna elizan sendi dezakeena konprenitu dut ziplo. Hura dardara!

        Txoko-armairu triangulare iluna, garai hartakoa iruditu zait. Gauza bera pareta-erloju luzea, beti tinko, eta urraidea kolorez.

        Ezer esan gabe ordaindu dut.

        Baina zerbitzatu nauen emakumeak, nire adiskide, zerbait igarri bide du nire begiradan:

        — ¿Quiere usted algo más?

        — No, no. Nada —ahalik eta hozkienik nik erantzun.

        Komunerako aitzekian, goiko pasilloa ikustera joan naiz, ia isilka, ia-ia ohoin bat bainintzen. Ez nuke segurtatuko koadro haiek ere, orduko berak ote direnez.

        Eta xehetasunak han horrela ikuska ari nintzenean, jangelatik heldu den esaldiak inarrosi nau azkarki, harritzeko moduan: "Eso, eso, Mariví: ¡déle caña a ése!"...

        Bertan behera ito dut inori ezer ere galdetzeko tentazioa: "Mariví" esan dute...

        Baina kanpora irten naiz, arnasa sakonki hartzeko behar hertsian.

        Ganbioien orroa behin eta berriz suntsitzean, antzinako isiltasun berbera zegoen Berrizaun-en.

        Hiru begi dituen zubia gurutzatzen hasi naiz. Burdinazko eskudel hotza, hantxe zegoen. Hita-Ostatuaren atzeko aldean, Bidasoara begira, Baztango etxe askotan bezalaxe, balkoi luze bat ageri zen goiko estaian, zeharka, eta teilaturaino oholak zut.

        Irun-Elizondo tren-ohiaren iragan-bidetik abiatu naiz oinez. Hostoen eta uraren xuxmurrak nahasirik heltzen ziren ibai-ertz hartaraino; eta Bidasoako ur berdeak eta Berrizaun-go etxe zuriak, zuhaitz adarren artetik ikus zitezkeen.

        Zuhaitzak, ibai-hegietan, Bidasoan edan nahiz itxuraz, harrigarriro makurturik.

        Eta airean, belarki urrin ederra.

        Igantzi-rako aldapan gora abiatu naiz.

        Bere hartan aurkitu dut xalet arrosa: "Villa María de! Camino, 1912-1962". Ez nekien, noski.

        Etxaurrean bi aulki gorri, oso gorri, zai; eta magnoli-ondo mardul pare bat.

        Latsa-errekaren ondoan, zentrale burrundara beti ere etengabe: "Central Electra Aranaz, Año 1913".

        Eta Arantza-rako bidearen gainean, letrero hau: "Aterpe Erretegia. Aranaz, 7 km.".

        Haurretan bezalatsu, surangilak harkaitz arrailduretara iheska topatu ditut; eta sasiak, garoa eta txillarra ugari. Basa-marrubi apalak ere bai, tanteka; eta bizpahiru jan ditut: mikatz oraindik, baina debekatutako atseginaren xarmaz naharoki horniturik.

        Gorago joan, eta ozenago ere uxol izkutuen zurrumurrua.

        Bilatzen nuena, atxeman ezin...

        Aldapa jaitsi, eta eskuinera jo dut geltokiaren bila:

        — Hemen nonbait zegoen, bai.

        Hurbildu ala, azkartu egin da kirkirren kanta taigabea. Eskuin aldeko pentze leunean, sorgin-belarrak, bitxilorak eta menda ugaldu dira; eta ni ondotik pasatzean, istilen ertzean eguzkitan zeutzan igel txikiek, jauzi egin dute uretara.

        Suntsitua zen jadanik zentrale zaharretikako burrundara.

        Geltokia izandako etxetxoan, bost letra hauek irakurri ditut nekez: "Yan... Ar...".

        Ateak kukuturik zeuden horma batez; eta burnibidea zegoen zabalunean, baratza bat topatu dut; eta bertako landareak, udaberriarekin hozitzen hasiak.

        Bidean aurrerago joaki, saihetseko pareta begiratu dut; eta horretan bai. Horretan osoki irakur daiteke oraindik: "Yanci-Aranaz". Barrutik zaunka egin dit zakur batek.

        Teilatuko urak biltzen dituen arroila, erori egin da tarteka; eta Igantzi-Arantza-ko geltokia behinola lotzen zuen telefonoaz, borna bakar bat eta bizpahiru gako herdoildu besterik ez da gelditzen...

        Suntsitua da tren urdintxo hura, eta desagertu egin da nire haurtzaroko Hita-Ostatu liluragarri hura. "Pol" fidela ere segurki ahantzi dute igantziarrek, are Ostatukoek berek ausaz. Eta arrantzarako hain iaioa zen neskatila bizi hura ere (barka biezat gaurko Maribi horrek, agian) joan egin da betirako.

        Ni neu ene banoa. Banekien. Badakit. Gaurtxe ikasi dut sekula baino garbikiago.

        Baina igeltxo jauzkariez oroitu naiz, eta zaunkaka errezebitu nauen zakurraz, eta harkaitz artezietako surangila izutiez, eta basa-marrubi mikatzez. Kirkirren kanta aspergaitzak nire belarriak astintzen zituen. Eta Berrizaun-go arratsalde epelean, bere poz-eskaintza berriztatzen zuen zeru urdin apartak.

        Udaberria heldu da, deika; nahiz ez niri, nahiz ez nik maite nuen neure munduari.

        Auhen etsirik ez, halere. Otoi! Nori bere aldia.

        Beude beren horretan Pol ehize-zakur otzana, eta Igantzi-Arantza-ko geltoki alaia.

        Bego bere hartan Berrizaun liluragarri hura.

        Eta, tristaturik, baina bizkorturik ere bai batera, Berrizaun-go Hita-Ostatura sekula ez itzultzekotan, agur isila egin diet zubiei eta zuhaitzei.

        Berrizaun haren oroitzapena bederen, ni bizi naizeno, ez baita nigan inoiz zaharkituko; eta are gutxiago hilko.