—Literatura—

Xabier Gereño;

bere liburugintzan jaun eta jabe

        Orain dela 64 urte jaio zen, gerra aurreko Bilbo hartan, senarra erdalduna zuen ama ia-euskaldun batengandik. "Nik euskara apaizek utzitako liburuekin ikasi nuen" aitortzen duena, aurten jubilatuko da Euskaltzaindiaren kontuhartzaile lanpostutik, "gaur egun jornada erdiz nago, lau orduz", ez bait die bere benetako afizioei —ikastea, irakurtzea, idaztea eta filatelia— denborarik kendu nahi.

        Xabierrek bizitza, oro har, eta euskal kulturgintza bereziki, desafio bailiran hartzen ditu. Izan ere, ez bait dira garai errazak berari suertatu zaizkionak: gerrak, gerra osteak, trantsitzioak... Soberan ditu, hala ere, indarra eta baikortasuna txistulari-ekonomilari-liburu banatzaile-irakurle porrokatu bilbotar honek.

        — Noiz eta nola hasi zinen euskal kulturgintzan?

        — Frankismoaren garaian ez zegoen ezer egiterik eta orduan folklorearekin hasi nintzen; txistua jotzen ikasi nuen eta, gero, irakasten hasi nintzen Bilbon, Eskolapioen ikastetxean. Hori izango zen kartzelatik irten ondoren. Kartzelatu ninduten l948an.

        — Zer leporatu zizuten?

        — Leporatu zidaten Bilbon euskaltegi bat sortzea. Euskaltegiak orduan ez ziren esistitzen, hitza bera ere ez. Baina adiskide bati —adiskide horrek euskera ederto zekien — proposatu nion irakasle bezela aritzea eta nik bilatuko nizkiola ikasleak. Orduan ikasle talde bat bildu nion, eta jarri nuen irakasten, poliziak enteratu ziren nik antolatu nituela klase horiek eta klaseak debekatu zituzten eta ni kartzelara eraman.

        — Zenbat denbora pasa zenuen?

        — Kartzelan egon nintzen hamabost edo hogei bat egun, besterik ez. Orduan indulto asko ematen zituzten. Diruz erosi genuen juzgadoko sekretarioa eta espedientea luzatu zuen. Fiskalaren eskaera zen urte bitakoa, baina juizioa luzatu egin zen... eta, horrela, juzgatu nindutenean banuen indultoa urte bitarako, eta urte bitarako kondena izan nuenez ez nintzen gero kartzelan sartu.

        — Eta gero, txistuarena...

        — Orduan hasi nintzen folkloreakin, ze euskararekin ikusten nuen arriskugarria zela. Gero sortu genuen Euskal Txistularien Elkartea, ni izan nintzen lehenengo direktibakoa, aldizkari bat argitaratzen hasi ginen, eta jaialdiak antolatzen genituen. Gero "Dantzari" aldizkaria sortu nuen eta dantzari eta txistulariekin jaialdi haundiak montatzen genituen Euskadin zehar. Folklorea onartua zegoen. Gero "Finsa" diskaetxea sortu genuen, euskal abestien diskak ateratzeko eta abesti berriak sortzeko. Finsan zuzendari izan nintzen eta 42 diska atera genituen. Ordurarte bakarrik iristen ziren merkatura orfeoietako diskak, musika korala, eta ez zegoen gitarraz egindako diskarik. Orduan ezagutu nituen Lourdes Iriondo, Benito Lertxundi eta abar. Ez Dok Amairu sortu zen eta diskak grabatu eta jaialdiak antolatu genituen. Finsatik abesti berriak sortzeko, montatu genituen Euskal Abestien jaialdiak, abesti berriak saritzeko, San Remon egiten zirenen tankerakoak. Hiru egin genituen, gainera hemen fenomeno kuriosoa gertatzen zen; aurkeztutako lanen selekzioa jurado batek egiten zuen, baina gero sariak publikoak ematen zituen. Aukeratutako obrak publikoaren aurrean aurkezten ziren teatroetan, Bilbon, Donostian, Gasteizen eta Iruñean. Publikoak botoak ematen zituen. Han notario bat egoten zen eta notarioak akta egin eta sariak ematen ziren. Laugarrena konbokatu genuen, baina Bizkaiko gobernadorea enteratu zen... Hasi ginenean jende gutxi joaten zen, baina urtetik urtera gorantz zihoan: abestiak politak ziren eta propaganda ondo egiten genuen. Hirugarren sariketaren finala Bilboko "Coliseo Albia"n izan zen, eta 2.400 pertsona... arrakasta izugarria, teatroa toperaino beteta... Baina laugarrenerako, esan bezala, gobernadorea enteratu zen eta deitu ninduen Gobernu Zibilera eta esan zidan: "De ahora en adelante a usted no se le permite organizar ni una novena: Prohibido terminantemente que organice usted nada". Orduan pentsatu nuen "idatzi egingo dut".

        — Noiz izan zen guzti honi?

        —  1959an. Baina Gobernadorea ez zen konformatu horrekin. Inspektore batzuei enkargatu zien Finsatik argitaratutako diskoen azterketa bat egiteko, ia baimen guztiak ondo atera genituen ala ez, eta deskubritu zuten disko batek ez zituela lortu baimen guztiak... Orduan hainbat baimen behar zen disko bat ateratzeko, eta bat falta zitzaion Julian Lekuonari argitaratutako diskari. Horren kontura denuntzia aurkeztu zuen eta berriro egon nintzen kartzelan, lehenengo gartzelamendutik 20 urteetara. Orduan Basauriko espetxera eraman ninduten eta han egon nintzen beste hamabost-ogei bat egun eta atera egin ninduten, juizioa gero egingo zutela. Baina ordurako frankismoa bazegoen gainbehera eta interbenitu zuten Euskaltzaindiakoek —ordurako Euskaltzaindian baitnintzen— eta azkenean gelditu zen guzti hori. Bi kartzelamenduen artean hainbat aldiz sartzen ninduten komisarietan, ze Aberri Egunetara joaten nintzen, nire aurpegia agertzen zen poliziak ateratako fotoetan, eta barrura... Bilboko komisaldegi guztiak ezagutzen ditut barruan egoteagatik; Oruetakoa, Indautxukoa, Elkanokoa..., denak.

        Orduan hasi nintzen idazten, 1968an. Lehenengo idazten nituen artikuluak Zeruko Argian, Txistularin, Dantzarin, Gaceta del Norten ere argitaratu nuen euskaraz... Orduan, 68an, euskararen batasuna egin zen Arantzazun. Nik ordurako banuen idatzita nobela baten zirriborroa. Arantzazuko arauak hartu zirenean hasi nintzen idazten; prestatu nuen liburuaren tituloa zen "Arantza Artean" eta Itxaropenara bidali nuen, Zarautzera. Han argitaratu zidaten lehenengo nobela hau. Beraz, orain 21 urte. Geroztik argitaratu ditut, uste dut, 52 liburu: nobelak, beste batzuk metodoak, hiztegiak, teatroa eta beste sei ditut etxean idatzita, datorren urtean argitaratzeko prest.

        — Fama haundiena, hala ere jenero beltzaren inguruko nobelagintzagatik datorkizu, ezta?

        — Gaztetandik asko gustatu zait irakurtzea, irakurle porrokatua, izan naiz. Irakurtzen nituen nobela erromantikoak, Julio Vernerenak, Salgariren abenturak, "Pimpinela Escarlata" eta Erdi Aroko edo Prantziako Iraultzaren inguruko nobela erromantikoak... Baina gehien gustatzen zitzaizkidanak ziren poliziakoak eta, bereziki, Conan Doyle (Sherlock Holmesen sortzailea). Gero etorri zen Agatha Christie eta bere nobelak oso gustora irakurri nituen, gero Simenon... Orduan, ni hasi nintzenean, nobela poliziako horiek izan nituen gogoan. Gustatzen zait literatoa eta nobelagilea bereiztea, jeneralean lotu egiten dira, baina nik berezi egingo nituzke. Literatoen helburu nagusia da literatura egitea, beraz dotore idaztea, deskripzioak txukun egitea, idazketa ondo orraztea, hori da literato baten helburua. Nobelagile baten helburu nagusia nik uste dut ez dela literatura egitea, baizik eta nobela bat idaztea, istorio bat kontatzea, ahal den ondoen baina kontatzeak berak ez du hainbeste garrantzia, garrantzia ematen zaio kontakizunari, nola kontatzen denari baino. Nik hor bereiztuko nituzke literatura eta nobelistika.

        — Heterodoxo samarra eritzi hori, ala?

        — Nik behintzat horrela ikusten dut. Orain ikus dezagun gauza bat: nik ikusi nuen beste hizkuntzetan gehien saltzen ziren liburuak, gehien irakurtzen zirenak, tirada nagusienak lortzen zituztenak nobela polizlakoak zirela. Euskaraz ezagutzen nituen orduan "Amabost egun Urgainen", Loidirena eta beste bat, Mariano Izetarena, eta negargarria zen euskaraz bi bakarrik egotea. Munduko nobelagintzan gehien saldu eta irakurtzen direnak poliziakoak izanik, euskaraz bi bakarrik.. Orduan esan nuen "nik egingo dut", hainbeste irakurri dudanez, badakit teknika, gutxi gora behera, nolakoa izaten den, nola mantendu daitekeen suspensea eta hasiko naiz". Idatzi nituen orduan sei nobela poliziako: Jurgi kapitainarenak eta beste batzu.

        — Nobela beltzatik at, beste jenero batzu ere landu dituzu...

        — Bai. Ikusi nuen humorezko nobela falta zela, eta idatzi ditut bai, hiru argitaratuta eta bat argitaratu gabe dagoena, datorren urtean argitaratuko dut. Lehenengoa izan zen "Antonello Euskal Herrian", arrakasta haundia izan du, saldu ditut zazpi edizio. Gero "Ander, Katalina eta Arabiako

Emirra" idatzi nuen, hiru edizio saldu dira, eta "Kikili eta Kokolo Chilen" 87an, bigarren edizioa agortzera doa, eta bestea da "Kikili eta Kokolo eta Riboltosa", Riboltosa da txakur baten izena, Italian gertatzen da beste hau. Nire gustorako denetatik politena da. Teatroan ere, humorezko teatro asko idatzi dut, hiru liburu ditut, humorezko teatroz beteta. Gero ikusi dut nobela historikoa falta zela. Euskal Herrian historia latza daukagu, gogorra tematika askorekin, gai askorekin nobelak egiteko, eta, aldiz, oso nobela gutxi idatzi da historian oinarrituta. Nik pentsatzen nuen Karlistadetan oinarritu eta idatzi nuen "Sabotaia", "Setiatuak", "Konspiratzaileak"... —honekin irabazi nuen "Irun Hiria saria 1985ean—, "Milia eta bere tenientea", "Gerra ezkutua", eta ondo saldu dira. "Gerra ezkutu"tik bost edizio. "Konspiratzaileak"tik bi edizio, gainera edizio haundiak ze lehenengoa Gipuzkoako Aurrezki Kutxak egin zuen tirada haundi bat, bost edo hamar mila, gero nik egin nuen beste bat. Idatzi ditut nobelak lehenengo eta bigarren karlistadetan kokatuak. 88an argitaratu nuen 36ko Gerra Zibilari buruzko nobela bat, "Euskal espioiak nazien aurka", oinarritu naiz nire gaztaroan eraman nuen diario pribatuen eta nire aitak idatzitako autobiografian, argitaratu gabe dagoena. Nire aitak espioitza lana egin zuen ingelesen alde, Bilbon, eta nik lagundu nion. Orduan 16 urtetako mutikoa nintzen. Nik lagundu nion Euskaldunako planoak pasatzen ingelesei. Gerra mundiala etortzear zegoen eta ingelesak prestatzen ari ziren. Aita kartzelan egon zen, heriotz zigorrarekin, lanetik bota egin zuten

—Caja de Ahorros Vizcainako inspektorea zen — eta bizitzera Canariasetara joan behar izan genuen, han ere espioitza lanetan ibili zen. Alemanak submarino base bat montatu zuten Las Palmasen eta nire aitak informazioa pasatzen zien ingelesei. Esperientzia hoietan kokatua idatzi dut liburu hau.

        — Idatziko al zenuke gaur egungo Euskal Herriko gizartean kokaturiko nobelarik?

        — Ez naiz ausartzen liburu bat idaztera hemen kokatuta. Hori aitortu behar dut. Hurbilegi nago neutrala izateko, eta niri gustatzen zait, liburu bat idazten dudanean, ahal den neutralena agertu. Pertsonaiak ez dira neutralak, batzuk alderdi batekoak dira, besteak beste alderdi batekoak, agertu behar dira bakoitza bere eritziekin eta bere pentsamoldeekin. Baina idazleak berak, ahal den neutralena agertu behar du, orduan ni ez naiz ausartzen.

        — Orain arte esandakotik atera daitekeen ondorioa da, nik uste, literaturgintzan hutsune-betetzaile gisan ari zarela...

        — Bai. Kontutan izan behar da asko irakurtzen dudala, biografiak eta nobela historikoak ere irakurri ditut barra-barra. Beraz erreztasuna neukan hortarako. Gaur, espioitzakoek eta poliziakoek aldaketa bat izan dute, akzio eta misteriozko nobela bilakatu dira. Momentu honetan gehien saltzen diren liburuak ez dira Agatha Christie, Simenon eta Conan Doylerenak, baizik eta Steven Kin, Ken Follettenak, bereziki azken honenak; Folletten liburuak saldu dira hamar milioi aletik gora. Badago beste bat, Van Hamme, oso ona da, holandesa, Mario Puzo italianoa, Vladimir Volkoff rusoa, John le Carré, Dominique Lapierre, Kimberley... Nobela poliziakoa amaitu da Chandlerekin, orain hasten dira akzio eta misteriozkoak. Horietan nahasten da poliziakoen sistema, espioitzaren sistema eta gaurko indarkeriaren mundua, terrorismoa eta abar. Orain ez da detektibe pribatu bat protagonista, orain ez da espioi bat, orain dira siglak, taldeak, espioitza eta kontraespioitza...

        Ordoan, zer gertatzen da? Euskaraz ez dago akzio eta misteriozko nobelarik; Gotzon Garatek idatzi ditu nobela poliziako batzu, baina akzio eta misteriozkoak nik ez ditut ezagutzen euskaraz, bat ere ez. Orain irakurtzen dudan guztia jenero horretan da. Irakurtzen ditut hilean lau edo bost nobela. Ken Follettenak danak ditut, eta John Le Carrérenak.

        — Zure obra zabal horretan, hiru titulu aukeratu beharko bazenitu?

        — Nik aukeratuko nituzke "Konspiratzaileak", "Afrika beltzean" eta "Zu ez zara Marcel". "Zu ez zara Marcel" da akzio eta misteriozkoa, "Afrika beltzean" baita ere, eta "Konspiratzaileak" nobela historikoa.

        — Zenbaitetan leporatu izan zaizu zuk erabiltzen duzun euskara errezegia dela, akusazio gisa.

        — Nik esango dizut, ez nire eritzia nere liburuei buruz, baizik eta Bittor Kapanagaren eritzia. Bittor Kapanagak nire nobela guztiak irakurtzen ditu eta berak aholkatu dit: "Xabier, zure lehenengo garaiko nobelak erretiratu egin beharko zenituzke zirkulaziotik eta utzi bakarrik azkenak, zeren eta lehengo nobelek zure izena beheratu egiten dute eta azkenek maila on bat dute. Azkenekoekin bakarrik geldituko bazina, zure izena gora joango litzateke". Niri pena ematen dit hori egiteak, ze ikusten dut nire lehenengo nobelek euskara erraza dutela eta liburu horiek mesedegarriak dira, eta asko saltzen dira. Etengabe ari naiz edizioak egiten. 87an, nire liburuetatik saldu ziren 63.000 ale. Esan didate saltzaileek, euskaraz ez dela egon autorerik hainbeste liburu saldu dituenik. Begiratuko banio nire izenaren ospeari, jarraituko nuke Bittor Kapanagaren aholkua eta bakarrik geldituko nintzateke hoberenekin, azkenekin alegia.

        — Zeinek egiten du "lehenengo" eta "azkeneko" horien arteko muga?

        — Konspiratzailetik atzera. Argitaratu berri dut "M7 Ajentzia"; hor terrorismoaren gaia ukitzen dut baina ez Euskal Herrian. Hartu dut pertsonaia bat eta inork ez daki nongoa den, zeren egiazko izena ez bait da agertzen, ezizen bat agertzen da. Nobela hasten da Belgikan eta amaitzen da Indian. Nik irakurri ditut nobela bi Jack Higgins ingelesarenak, eta bi nobela hauetan ikuitzen du terrorismoaren gaia, IRArena. Nik ikusi dut nola, bera ingelesa izanez eta IRAren gaia tratatuz, neutrotasun inportante batez ari den. Lehen esan dizudanez, beldur naiz gai horiek tratatzen. Euskaraz terrorismoari buruz zerbait idatzia egon zedin, idatzi nuen bat El Salvadorren kokatua, "Simon Goldamayeren bahiketa" eta "M7 Ajentzia" nobelakoa, berriz, ez dago El Salvadorren, hurbilago dago, Belgikan, eta ez dut ipini izena; izan daiteke hemengo bat, izan daiteke Irlandakoa, edo Beader Meinhoffeko bat, edo Italiako Brigadas Rojaseko bat, edo korso bat.

        Nik orain akzio eta misteriozko nobelagintzan jarraituko dut. Ahalegintzen naiz euskaraz gero eta hobeto idazten, asko irakurtzen dut, bai euskaraz eta bai gaztelaniaz, ingelesez eta beste hizkuntzetan.

        — Zeuk argitaratzen dituzu zure nobelak, garai batetik hona behintzat. Horrez gain, Corte Inglesen ere aurkitzen ahal dira zure nobelak. Beraz, bai salmenta bai produkzioaren aldetik, ikusmolde berri bat azaltzen duzu. Zergatik zerorrek argitaratu? Ez al da nahikoa euskal zirkuitoa?

        — Nire lehenengo liburuak beste editorial batzutan argitaratu ziren, "Itxaropena", "Lur", "Kriseilu", "Haranburu-Altuna", zortzi guztira, nire lehenengo garaikoak. Orduan gertatzen zitzaidan nik idazten nuela nobela bat, bidaltzen nien editorialetara, eta ez nekien noiz aterako zuten, ez nolako presentazioarekin, ez ezer. Ni egoten nintzen bere menpean, saldua. Bidaltzen nien liburua eta handik urte betera agertzen zen, eta azala, itxura, dena euren gustora, nik ez nuen kontrolatzen. Nik idatzi eta idatzi eta urtean bakarren bat irtetzen zen edo bi. Orduan esan nuen "hemendik aurrera neuk argitaratuko dut". Orain nik ez ditut zuzenean liburuak saltzen, badaude zirkuitoak saltzeko; baina niri gustatzen zait zirkuito horretako eslaboi bakoitzarekin harreman zuzenetan egotea. Zortzi zabaltzailerekin lan egiten dut, eta beraiekin harremanetan nago; beraiek esaten didate zer saltzen den, zenbat saltzen den. Hor kontrolatzen ditut nik tiradak, salmentak, zein urtearotan saltzen den gehien, urtearo bakoitzean ze komeni den argitaratzea... Aukeratu ditut, bestalde, liburudenda batzu, adibidez Donostian "Manterola" eta Bilbon "Verdes" eta "Corte Inglés' eta horiei zuzenean saltzen diet. Horrela alde batetik zabaltzaileen eritziak ditut, beste batetik hiru salmenta puntu inportantetako eritziak. Gero, Durangoko azokan daukat aukera nire liburuen azken kontsumitzailearekin zuzenean, hitz egiteko. Horregatik joaten naiz Durangora. Durangoko azoka 23 aldiz egin da, eta 23 azoketan hemen egon naiz, batere ere faltatu gabe, harreman zuzena irakurleekin izateko. Harreman gozti horietatik, nire ondorioak ateratzen ditut. Adibidez, esaten didate euskaraz nobela erotiko gutxi dagoela. Nik bat idatzia daukat etxean, baina ez naiz ausartzen argitaratzera. Idatzi nuen euskara tematika hori erabiltzeko gai ote den jakiteko. Gaia da sadomasokista, baina ez naiz ausartzen argitaratzera.

        — Guzti horrek, hala ere, ekonomikoki desafio haundia izango da zuretzat...

        — Bai, baina ondo moldatzen naiz. Kontuan izanik 65 urte egingo ditudala aurten, eta ekonomilaria izanik, ekonomilari txarra izango nintzateke hainbeste denboran hau egin ondoren diru aurreratu bat izan ez banu eta diru hori ondo inbertitu izan ez banu. Nik egiten ditudan liburuak ez dira lujosoak, presentazioa da arrunta, konposizioa nik neuk egiten dut ere bai, ez zait garestia irtetzen, gero diru laguntza batzu badaude Euskal Gobernutik eta Bizkaiko Diputaziotik... Konposizioa nik egiten, liburuaren presentazioa apala izaten eta, gero, diru-laguntza jasotzen, ez didate esijitzen inbertsio haundiegirik. Defendatzen naiz, eta niretzat nahikoa da.