Jose Austin Arrietarekin elkarrizketa

Iñaki Uria

Mikel Antza

        Joxe A(g)ustin Arrieta. (Segun eta non agertzen den bere izena), Idazlea, euskaraz idazten duen idazlea. Hontaz gain bere telefonoa ezagutzen ez badugu ere, Deustuako Unibertsitatean ostegunetan aurki dezakezue.

        Euskadiko giroaren lekuko da, beste hainbat bezala eta hor dabil borrokan «romancier» benetako bat zer den? zer den narratiba? eta beste galderei praxian erantzuten saiatzen.

        Aipatu beharra dago bere azkenengo publikazio manuskritoa orain dela ez asko Donostian Udaletxe Azpiko Areotan egin zen Erakusketa Giltzaperatu batetan kartulina zuri baten eskina batetan ikusi genuela. Eta oso polita iruditu zitzaigula (barka gaitzazu kritika estrukturalik, marxistik edota funtzionalik ez egitea poema horri buruz).

        Aurkezpen batetarako aski da, a eta ez dela TXINAN bizi.

        — Bueno, «Termitosti» eta «Bidaia»-tik (1) hasiko gaituk... USTELAkoekin zen kontaktu izan dituk?

        — Orain dala bost unte idatzi nuen «Bidaia» eta hantxe neukan. Lagun bati utzi ninun eta gero lagun horrek Koldori. Koldok irakurri ziken eta ea publikatu nahi ote nian; garai hartan beste zera bat egiten ari ninun, «Termitosti», eta uste dut horrelako zerbait esan niola: «Bueno bestea ere egingo diat eta ordun birekin» eta bale. Horrela izan zen asuntoa. Oseake bat, «Bidaia» hori 75.ean idatzia ziok eta bestea ba 77an, eta biak batera orain dala bi urte eta piku aterata.

        — Hor bazeudek 64.gokoak, gero tartean edo horrela Koldo eta gero edo gu edo inor ez; eta hi nolabait espontaneo bat bezala azaltzen haiz, ez?

        — Bai, ni adinez beren garaikoa nauk bainan ez nizkian ezagutzen... bueno bai, Ramon Saizarbitoria esatebaterako aspalditxotik ezagutzen nian. Pentsa zak Rikardo Arregiren garaitik, urte bete edo berarekin lanean ibili ginuztean. Rikardo oso tipo zera zen, antolakizun asuntoetarako kriston abilezia. Eta bueno bere projektoetatik bat «Que sais je?» tankerako liburuxka sorta bat zen, «Zer da Sozialismoa?», «Zer da Kritika Literaria?», «Zer da...» horrelako kolekzio bat bezala. Orduan Rikardo Arregiren asmoetatik bat hori zen, alfabetatzeko kanpaina indartu eta gero ba liburu motx eta oso sintetikoen bilduma bat argitaratu. Gogoratzen nauk projekto horren inguruan bildu ginela nolabait garai hartako gaztetxo batzuk; eta piska bat gure maixu, (gu baino zaharragoak ziren, ez askorik baino...) Rikardo Arregi eta Ramon Saizarbitoria eta Andoni Sagarna ere bai. Baino enfin ez zekiat, mila katramila izango ziren, pertsonalak eta situazioak, zirskunstantziak; ba projekto hori nolabait LUR editorialean gauzatu zen... LUR eta Kriseilu, bueno folloi hori ez diat sekula oso ondo ulertu. LUR-en garai batean azaldu ziren liburuxka tankerako zera batzuk. Gogoratzen nauk «Sozialismoaren Frogantzak» (ez nauk gogoratzen orain zein den autorea), horrelako liburu txikiak. Piska bat funtzio hori bete nahi zutenak, politika aldetik eta... Baina berez ez zen lan literarioa, lan literarioa zentzu hertsi hontan, osea sorkuntza lana ez zen, baizik eta halako itzulpen...

        — Zergaitik idazten duk, besteekin komunikazio bat lortzeko edota nolabait publikoari hire gauzak azaltzeko?

        — Ez zekiat nik hori. Ni gogoratzen nauk nobela hori egiterakoan (2), hasieran egin nuen eskema eta azkenean atera zena zeharo diferentea zen, ez zuen ez eta antzik ere. Abuztuaren 15eko bazkalondoa edo, gutxigorabehera eszena hori ikusten niken. Bainan ez zen 16 urteko mutilkozkorra, baizik eta errefuxiaturik egondako tipo baten etxera ituzltzea; eta azkenean ba pam!, jeitsi egin zen maila autobiografiko batetara. Maila autobiografiko bat hein batean, ze hor bazeudek asmatutako montajeak, etabar. Ez duk ni orain dala 15 urte bakarrik... baino enfin, hein haundi batetan bai, ez dago ukatzerik.

        — Bueno, kontatuko diat nik sumatutakoa. Nik ikusten nian autobiografikoa, azken finean hire rolloa denbora guztian; eta horren inguruan, alde batetik gerrarena aitaren ahotsan, «Ziskar» eta asunto horiek guztiak, gero bestalde leloak, hor agertzen diren hasera haserako «inoiz ez jakin batek leihoa ireki edo itxi»...

        — ... bai hori duk, metafora bat huan.

        — Eta eperraren kantua, sargoria eta horrelakoak.

        — Bai anbientazioa; sukalde fisiko bat baino beste zerbait ere nahi niken azaldu. Eta neronentzat ere oso argi eta garbi ez zegoen sinbolismo hori promozionatzen-edo saiatu ninduan. Irakurri duk azkenengo «Oh! Euzkadi»-n (3) Joxe Azurmendiren «Inpresio bila ari da»? Joe, hori irakurtzean por aludido sentitu nintzen, bainan argi eta garbi. Esaten dik hori bere inpresio pila bat zela, ez zela kritika bat, bainan hor kristonak botatzen dizkik. Orain arteko narratiba ez dela ez narratiba eta ez letxes, baizik eta lirika bat narratibaren itxurarekin. Zera gelditu ninduan, beharbada arrazoi du, abusatu egin dugula asoziazio libreen mekanismo horretaz, sexoa eta erlijioa. Osea literatura mañoso bat dela. Laostra kritika gogor bat duk. Joxeri galdetu behar zaiona zera da: «Bueno hiretzat zer duk narratiba?». Beti problema horrekin, ez duk lirika, ez da? Ez dik lirikaren zearik izan beharrik ez?

        — Esaten dik azkenaldi hontan zera ari garela egiten guztiok, lehen poesia egiten zuena ba prosan, baino poesia egiten. Eta esaten zian barne bakarrizketa bakarrik egiten ari garela.

        — Adoleszentziari buruzko barnebakarrizketa multzo konkupiszente narzisista bat, ez? Baina gainera benetako adoleszentziak duen freskotasunik gabe. Eta kritika gogorrak dituk. Ideia solte batzu dituk baina... nik asko pentsatu nian, karakteristika hauen barruan ziok nere liburu hori. Orduan, zer egin behar da?, kronika objetiboa-edo?... zer da narratiba?

        — Pentsatzen diat Joxek edo hauek nahi dutela aber sortzen den noizbehin nobela historiko edo nobela sozial antzeko zerbait. Bestela ez diat ulertzen bere problema. Gainera hirean teknika aldetik-eta guztiak erabili dituk. Igual gai aldetik esaten huan hik? rollo pertsonalak... Baino ez, nik hiri ez nike sartuko Joxen zera hortan.

        — Bueno hi, hein batetan bai e? Balzac-en ustez nobelista baten eginbeharra belaunaldi oso baten gizarte bizitza aztertzea zen, ordun hasi daiteke bat nobelista izaten. Eta ostra, joe gainezkatu egiten hau, gaurko Euskadiren folloia. Euskadi edo Txina berdin zaidak... kriston adimena behar duk, kriston sintesi ahalmena...

        — Sintesi eta bizi...

        — Eta dokumentazio lan izugarria, eta laostra duk...

        — Bai eta hortarako, beharbada zuek zarete egokienak. Horrelako belaunaldi bateko nobela egiteko urte batzuk dituzuenak eta orainarteko giro hori bizi duzuenak. Guk oraindikan egingo dizkiagu gure katxarroak, baino hor barruan, ez da?

        — Hamar urteren aldea dugu eta hamar urte hoietan gauza asko gertatu dituk, dudarik ez.

        — Hori duk, eta gauza horiek gehienak zuek oso hurbildikan bizi izan dituzuela ez?

        — Bai, ni neu pertsonalki, ze bizi izan diat? Ba bai bizi izan diat, 10 urte hauetan hemen egon nauk eta hemen bizi izan nauk, baina jode molekula bat haiz. Eta ordun, molekula hortan nola kaptatua izango dituk hire esperientziatik kanpoko errealitate guztiz konplejo hori?, nola sshhh.... absorbi dezaket?, eta nola eman dezaket paper batean?, paper batean edo beste komunikazio tresna batean, berdin zait... Intimismoan ari haizenean, orduan benetan sinzeroa haiz. Orain, kronista bat... baino benetako nobelista onak kronista ere badituk. Joe, hortarako denbora asko eta estudio asko, eta hortatik bizitzea eskatzen dik, ez?

        — Baino hor ere aukerak zeudek, ez da?. Batenbatzuk pentsatzen diate gaurko nobelista izan behar duela lehen hor kantari ibiltzen zen erdiaroko juglar edo trobadore bat; horiek ibiltzen ziren bezala ba nobelagileak jaso beharra duela une honetan gizarteak edo herriak sentitzen edo pentsatzen duena. Baino beste batek erreibindikatuko dik autobiografia berez. Miller batek beti esango dik: «hemendik aurrera nobelak autobiografia bat izan behar du». Berak hortikan jo zian eta ez zitzakon batere gaizki atera. «Nouveau roman» eta hauek nobelari humanismo guztia kendu behar zaiola diote, honi buruz zer diok?

        — Sarraute-eta, ez da?... Bai bueno Saizarbitoriak egindako, «Sekulorun Sekulotan» Patri Urkizuren nobelaren hitzaurre hortan, «nouveau roman» honi eta bere objetibismo kritiko hor azaltzen da... Baina Saizarbitoria ere, kamara objetibista bat da, batez ere «Ene Jesus»-en. «Ene Jesus» duk neretzat euskaraz idatzi den nobelarik galantena joe ez zekiat ze adjetibo eman. Lazgarriena eta ikaragarriena, eta bueno... ni akojonatuta gelditzen nauk. Haseran irakurri nuenean ez hainbeste, baino gero konturatuz horrek daukan barnemarejada hori; joe eta hori idazteko ere eduki behar da. Txuma Lasagabasterrek esaten dik piska bat olatuak gaindi egin duela eta ja nobela subjetibista honretatik bueltan gaudela, historiak kontatu behar ditugula, Galdos erabili behar dela, edo Balzac. Gure ikuspuntuari buruzko eskrupulo horiek, hirugarren pertsona orojakilea-eta, gainditu behar ditugula, eta goitik behera pertsonajeak montatu eta pentsonaje hoiek dantzan jarri beren artean. Piska bat hi benetan hire obraren jaun eta jabe, eta kito, nik hau hemen jartzen diat nahi dudalako eta ze ostias...        

        — Eta hor konpon...        

        — Bueno, beharbada hori izango da, baina oraingoz ahal duguna egin beharko, ez?

        — Horrelako inpresio bat eman dezakek gaur egun idazten ari den jendeaz?

        — Nobelak eta idazten ari den jendeaz?        

        — Bai, bueno lehengoan esan zian Joxek Durangon, hiru edo lau linea daudela euskal narratiban bat Krutwigena izango zela, bera bere konthura; gero beste bat Ramon eta horrelakoak eta hor inguruan hi; gero beste batzuk euskaraz ikasteko idazten duten nobela horiek...

        — Gereño, Garate...

        — Eta gero beste zerbait esaten zuen... bueno ez nauk gogoratzen. Eta bueno eske azkenaldi hontan nobelak...

        — Eske nobela bat idaztea lan luzea duk, e? Mikel Hernandezek esaten zian lehengo astean nobela eta ipuigintzaren arteko gorabehera hori. Hain zuzen ere, perfekzio nahaspilatsu eta oso erritmo azkarreko situazio batean beharbada adierazgarritik juxtuena ipuigintza dela. Astirik ez duk nobela bat burutzeko, orduan ez duk bat egiten. Eta beharbada ipuigintza nahiko ondo. Literatur zirriborro bat jarria daukaten karpeta bat holakoxe lodia badiat etxean, eta hori da, zirriborro bat, notak-eta, igual periodikotatik hartutako rekonteak... Mila nobelen hazia hor ziok. Baina orain ze hasiko haiz, orain dela hiru urte gertatutako atentatu baten inguruan gertatutako ez dakit zer eta badakit zer kontatzen? Laostra duk, hango kronika egin behar duk? Edo oraindela bi urte politikoek esandako txorradei buruzko zera bat? Batzutan begiratzen diok karpetari: «eta honek ja ez ziak balio». Bueno balioko ziak nere barruan sentimendu bezala edo bibenzia bezala oso itsatsita gelditu zaidana. Baino zera, datu hori, kronika hori, gehienez rekorte horrek ez dik balio. Beharbada «romancier» benetako bat izateko, kronika soziala egiteko, con el sentido politiko, moral, laostra, bestea... Guk gauza guzti hoiekin kate bat egin beharko genuke, beharbada bai egin beharko litzateke, baina...

        — Bueno, gehiegi ez; liburu bezala atera dituk Andunak eta Kintanarenak, gero solteak aldizkaritan-eta... Joe, pena bat duk Josebarena, neri iruditzen zaidak tipo horrek balio duela.

        — Bai bai, noski, dudarik gabe.

        — Ez diat ezagutzen baino bere gauzak irakurri dizkiat eta...

        — Azkenengo hori «Xaguxarra»-koa ez diat irakurri.

        — Eta Bernardo, joe gaur egun...

        — Esatebaterako, «Etiopia» bezalako zera bat, gero enteratze haiz itxuraz inportantzi gabeko datu batetaz, uste dut hori idazteak bi urte koskatu zitzaiola. Bi urtetan ez zuen hori bakarra egingo, baina bueno liburu hori montatzeko eta azkenengo tokea emateko bi urte, ostra!

        — Bai, eta Bernardok zerbait ateratzeko gauza pila kendu duela, edo behintzat hori esaten dik. Neri gaur egun gehiena gustatzen zaidakena hori duk, Bernardo. «Etiopia » mila bider irakurri diat eta oso ondo. Gainera hori nondik atera edo sortu duen ikusi diat, Marcel Schow-en «El rey de las máscaras»-edo horko ipuin batetik; hortikan moldatu dik katxarroa, eta oso positiboa iruditu zitzaidan. Aipatutakoaz gain hire nobelari buruz zerbait gehiago esateko baduk?

        — Nere nobelari buruz? Nik zer esango diat ba? Hik bota dek galdera; bueno, nik botako diat galdera aurrea hartuta. Hire ustez zer duk hori, autobiografia baten kronika edo beste zerbait? Sinbolismo orokor bat ikusten duk hor?

        — Bai, nik maila batzutan ikusten diat. Maila petsonalean hasi, seminarioa utzi edo ez utzi, gero Marisa eta rollo hoiek. Gero bestetik ikusten dizkiat, linbotik-edo ateratako, zera, eperrarena eta horrelakoak... Gero, giro sozial bat, herria eta Franco eta «Azor». Eta euskararena ere sartzen huan, orain apunteak ez dizkiat hemen, baino bai. Bestalde, konotazio mailan edo kutsu mailan, lehen aipatu dudan leihoarena, sargoriarena eta horrelakoak. Baino ez, autobiografia hutsa bakarrik ez, e? Neretzat.

        — Ja-ja, eske hori, konszienteki behintzat maila horretaraio iritsi naiz. Hau baduk, kultur erreferentzial inmediato hori badik baino beste zerbait, gaztelua, Urgull, nere haurtzaroko jolastokia duk, nere haurtzarokoa eta beste hainbatena. Baino hortaz aparte ez al da beste zerbait?

        — Bai, gaztelua defenditzea eta kaiolarena, ez da?

        — Bai, hori da, Sagrado Corazón han goian eta kaia hantxe, antxoak eta oso merke saltzen zituztenekoa, beste mundu zera bat. Jon Kortazarrek esate baterako esaten zidan: «Ba bai, gustatu zait liburu hori», baino giro majiko bat ematen ziolako. Ulertzen ez den giro bat, alegia. Giro majikoa hori da, ulertzen ez den giro bat. Bueno, baino baziok beste zerbait, ez? Esan zin, «Bueno joder, eske ez, gaur beste erreferentzia sinboliko batzuek ibili bahintuen», esaten zidan, «orduan beste estilo bat behar huen»; beste estilo bat, ez hain estilo objetiboa, gauzak askosez ere deslotuago utzi eta orduan beharbada izango zen beste zerbait, esate baterako ihespidea edo aterabidea. Montajeak badaude, baino hari jarraitzen duk. Ta hire arrebaren boda ba hire arrebaren boda duk, bai? bueno bai, nere arrebaren boda duk, baino beste zerbait ere baduk, ez?

        — Bueno boda hortan izandako iskanbila horiek, joe, beste zerbait dituk.. Lehen esan diaten euskararen arazoa eta kontu horiek, nik hor ikusten nizkian gehien bat, boda hortan; enfentamendu hori bi komunidade artean eta horrelako gauzak, ez?

        — Bai, bai, nik uste dut baietz. Errepresio intimo baten historia ere baduk; bueno bale, ez duk batere orijinala... Baina hortaz gain beste zerbait ere nahi nian, ez zekiat lortu dudan ala ez...

        — Bai, gaur jendeak koxkeroegia ikusiko ote dun beste zera hortara iritsi gabe pentsatzen duk?

        — Ez zekiat, hain kritika gutxi izandu da...

        — Eske hori duk problema azkenean.

        — ...ez bait dakit. Gogoratzen nauk mutil horrek, ez zekiat nola duen izena, mutila edo neska ez dakit, «Zeruko Argia»-n azaldu zuen kritika bat, oso ona zela eta eztakit zer... Bueno.

        — Joan behar duk? Bueno orduan, bukatzeko, asmoak edo zer pentsatzen duk egin aurrerantzean... lehen esan duk idatzi nahi dukela, ez?

        — Bueno, tarteka tarteka egiten diat zerbait. Osea badizkiat hor kajoietan zenbait gauza, beste hainbat hasiera edo hazikina izan litezkeenak. Baina oraingoz azkenengoa ipuin bat duk, piska bat Joseba Sarrionandia eta Arrate Mardones, hango lagunen detentzioak bultzaturiko zera bat, eta bueno nahiko aurreratua diat. Baino ez zekiat azkenean zer aterako den. Nik uste dagoen bezala 7 folio edo 8 izango ditut ja garbira edo erdi garbira paseak. Baino ez zekiat, beharbada oso zera... nola esango nuen... bueno, hori beste zerbaitetarako aprobetxatu ote liteken... Ez dakit, seguraski dagoen bezala, daraman martxa hortan bukatuko diat eta beharbada ba «Xaguxarra»-ra edo bidaliko dizuet, ikusiko dut.

        — Eta Deuston inolako jenderik ez duk mogitzen horrelako gauzetan?

        — Bueno bai, han lagun koadrilla polita bazeok, idazle, ikasle izandakoak, lagunak ditudanak, eta behin baino gehiagotan komentatu diagu hori. Ihaz esatebaterako kritika mailan oso lan politak egin ziran. Saizarbitoriaren obrari buruz, Mikel Zaraten ipuiei buruz, Agirren nobelei buruz. Eta lan horiek badiat asmoa, hango lagun askorekin komentatu dut ja, bildu, selekzio bat egin eta publikatzekoa, literatur kritika bezala. Beharbada hori izan daiteke hortaz gain, literatur kreazio bat bezala ere. Baina oso zaila duk hori bultzatzea, ze ni hemen bizi nauk, Gipuzkoan; gainera bakoitzak ba mila katramila ditugu, lana, estudioak eztakit zer eta badakit zer... zaila duk.

        — Eta hango bateonbatekin kontaktatzerik posible izango duk?

        — Hango batzukin harremanak badituzue, Tito Mardones...

        — Nik ez diat ezagutzen...

        — Dena dela zuen SUSA hortatik bota zazute deia eta bueno nik zerbait lagundu al banezake ba bueno...

        (1) «Termitosti/Bidaia», Joxe Austin Arrieta. USTELA Saila.

        (2) «Abuztuaren 15eko Bazkalondoa», JOXE AGUSTIN ARRIETA.

        Gipuzkoako Aurrezki Kutxa Probintziala/Caja de Ahorros Provincial de Guipúzcoa. San Sebastián, 1979ko iraila. PREMIO LITERARIO CIUDAD DE IRUN; «ELABERRIA» saileko 1978ko sariaren irabazlea.

        (3) 4. alea.