Komunikazio-inkomunikazio

Ander Iturriotz, goierritar bat Bilbon

Iñaki Uria

        Bilbo erdoildu batean koka gaitezke une batez. Grisak eta marroiak nagusi direneko Bilbo batean. Hirian. Exajerazioan. Lilura sargoritsu horretan. Amets egitara derrigortzen gaituen errealitate horretan. Ezintasuna nagusitutako borondaterik gabeko eremuan. Burnizko buru eta lokatsezko oinak dauzkan erraldoi horren pean. Ander Iturriotzek, 22 urte, Ordiziakoak aukeratutako Beterrian. Ondoren gazte alai batekin egin dezakezu topo. Dantza egitea gustatzen zaion gazte batekin. Euskarazko klaseak ematen dituen batekin. Soziologia ikasten ari den literaturzale batekin. Artista itxurako batekin. Beste bat besterik gabe izan nahi ez duen batekin. «Birundak» ipuin liburua eta «Berrogei ta hiru heiagora / Odolezko oskaisto denero» nobela (bi tomotan) argitaratu dituenarekin.

        — Nere bizitza hauxe huen: lanetik irten, etxera joan eta denbora guztian nere liburuan ihardun. Atera gabe. Handik lotara eta hurrengo egunean berriz lanera. Ero bizitza neraman. Ez nian edaten, ez nian parrandarik agiten... Literaturarekin egon behar nuen. Nire amodiarekin. Behar nuen. Nolabait bide bat jorratu behar dualako. Behar nian literatura momentu hartan. Orain lasaiago nagok: Orduan ezin nian ezer egin; idatzi besterik ez.

        — Zergatik izan daiteke hori?

        — Hasten haizenean alde batetik daukak publikatzeko gogoa baina bestetik oinarri baten beharra. Intelektualki ere gauza bera gertatzen duk. Oinarri batzuk behar dituk hire literatura tinkatzeko. Oso beharrezkoa duk. Behin oinarriak jarrita urtetan zehar eraiki dezakek etxea. Haien faltan ordea edozein unetan eroriko zaik haberen bat edo.

        Gerora, kritikengatik eta lasaiago hartzen duk, eta «denbora emango zioagu» esaten duk. Idazkera bera aldatzen duk...

        Idazten nian ikastolako aldizkaritan, lizeoko aldizkaritan, poema batzuk...

        — Dena dela Bilbora etorri arte ezer gutxi ez?

        — Ez nauk ondo gogoratzen. Bilbon bost hilabetez egon ginun argirik gabe etxean, eta gogoratzen nauk ihardun nintzela autopistan, farol baten azpian idazten. Gogor egiten nian orduan. Prozesu gogorra izan duk. Derrepente gorrotatu egin nian literatura eta hasi ninun liburu lodikoteak irakurtzen: Poulantzas, Marcuse... Burua jantzi nahi nian eta ikusi bizitza nondik nora doan. Marxismoa, anarkismoa, Nietzsche. Orduan teoria soziala zen. Gorrotatu egiten nian literatura. Gero bapatean, burua piskat jantzi nuenean, ez gehiegi baina begiak ireki nizkian bizitzara eta orduan berriro itzuli nintzean literaturara.

        — Kuriosoa duk. Lagun bat balitz bezala pertsonifikatu egiten duk literatura berari buruz ihardutean.

        — Azken batean hori duk literatura.

        Maila pertsonala garbi zegok dagoela.

        Idazten jartzen haizenean lehenbizi hiretzat idazten duk. Gero atzetik roilo politikoak eta kulturalak. Baina hik expresatu nahi dituan gauzak hor zeudek. Eta askotan ez duk hik expresatu nahi duana baizik eta idazten duan horrek ere bultza egiten hauela. Askotan automata hutsa haizela pentsatzen duk, ez duk dominatzen eta narratibitateak berak eraman egiten hau. Baina bestea ere bai: hi pertsona bat haiz, herri batean bizi haiz, lotura bat daukak... Hor zegok bigarren fasea. Gero komunikatzearena zegok, baina nire kasuan frustrantea litzateke horrezaz aritzea.

        — Liburua argitaratzea komunikazio asmo batekin egiten den ekintza duk.

        — Noski, hori ere bazegok. Norbaitek irakurriko dik, gustatuko ote zaio? Azken batez artea zer da? Pertsona bat azaltzea, biluztea nolabait.

        — Hori bakarrik?

        — Hori bakarrik ez, baina intimidade horretan, ez diat esaten bigarren fase horretan, kulturalean edo, biluzte haiz... beste batek biluzte hau. Eta hori garbi dago. Hik beste bati idazten diok. Esan diat frustrantea izan daitekeela nire kasoa oraindik inork ez nauelako biluztu maila horretan.

        — Botoi asko jarriko dizkiok praketari...

        — Edo josi.

        — Igual nahi bat ere bazegok horrela izateko...

        — ???

        — Hizketan ere antzekoa haiz.

        — Nola antzekoa?

        — Ematen dik zeozer esaten duala baina...

        — Eta joan egiten nauk! Beharbada, ez zekiat.

        — Bi pertsonen artean eraikitzen den diskurtsoa (liburua) era askotakoa izan daiteke. Normala da bidean gauza batzuk galtzea. Besteak ez dena ulertzea. Normala da baitare ia gehiena jasotzea. Baina literaturan badira beste zenbait diskurtso, hain handiak, hain ederrak, hain idazkera ederrekoak edo preziosistak edo... bere horretan oinarritzen dutela funtzio oro, bestea ahazturik, eta errealitatean hizkuntza bide bat izan beharrean bestearengana iristeko hesi edo paret bat bilakatuz.

        — Orain hitzegiten ari gaituk. Eskemarik eta ezer gabe. Ari nauk nere bizitza kontatzen. Eta nere bizitza ez duk lineala. Eta gogoratzen haiz gauza batetaz, eta beste batetaz ez. Galdetzen ba didak, konkretuan, erantzungo diat hau ta hau ta hau takitto!

        — Nire arazoa duk beraz...

        — Beharbada.

        — Lehen esan didak hire aurrenengo liburua, «Birundak» ipuin liburua, zailagoa zela oraingo nobela hau baino.

        — Euskara maila ez neukean nolabait galbahetua, ez? Hasiera batean nizkian adoleszentzia ipuinak, ez hituen adoleszentzia ipuinak, hituen nolabait Borges eta Cortazarren eragin ikaragarrizko ipuinak. Borgesen «Aleph» bat. edota Cortazarren «Historias de Cronopios y de Famas». Konturatu nintzean horiek irakurtzen horiek ere horrelako tendentzia bat izan zutela: gauza sinpleei, egunerokoei buruzko, nolabait, literatura absurdoa, ipuin absurdoak, edota gogoeta absurdoak.

        Gero narrazioak egongo dituk, oso erromantikoak batzuk, eta azkenik ipuin mitologikoak, Goierritaz. Goierri berraurkitu nian, Bilbon nengoen Goierri minez. Haruntza joaterakoan piskat diferente ikusten duk, beste begi batzurekin. Alegorikoa, heriotza, sexoa ere asko.

        Bigarren liburu honetan azken ildo horretatik jarraitu diat. Goierri hau duk... Goierri. Goierri nik nola interpretatzen dudan: leku ospela, hotza, lainoak, maneiatzen den leku bat... eta gero urruntasuna: inork ez duela lortzen Goierri harrapatzea; gainditu egiten hau naturak eta panteismo horrek; eta azkenean hilotza daukak, pertsonaiari gertatzen zaion gauza berbera.

        Horrek bi alde euki ditzazke: aldebatetik ulergaiztasuna eta bestetik neroni izan be harra horren azaltzaile. Ez da normala idazleak berak esplikatu behar izatea, eta gainera nik egin dezakedan kritika ez dela inpartziala.

        — Ze kritika agertu dituk hire liburuei buruz?

        — Bi besterik ez eta biak "Argia"n. Lehena erreseņa horietako bat, lore sorta bat, eta bestean "historiak salbatuko du" esanez amaitzen zian batek. Eta niri bost axola "historiak" eta "posteridadeak". Ez diat pretensiorik alde horretatik.

       — Zerbaitegatik esango zian hori...

      — Bai, zioenez liburu hori ezin omen da irakurri gaur egun, edo behintzat oso zaila egiten zela. Dena dela aitortzen zian lehenengo ipuina irakurri, sintesi moduko bat egin, hitzak eta ezagunak bilakatu eta erosoagoa egiten zela irakurtzea.

        — Zer gertatzen da beraz, edo gu tonto xamarrak gaituk, edota hire euskara maila izugarri altua duk...

        — Lehenbiziko liburua atera nuenean inondikan ere ez nuen pentsatu ulerkaitza izan zitekeenik. Baina inondikan ere ez e! Kritika hori jasotzea izugarrizko egurra izan huen niretzat, iruditzen zitzaidalako euskaraz idazten den liburu bat ez dela erdaraz idazten denaren bezalakoa. Nolabait behar duala hiztegia alde batera eta hiztegia bestera, nahiz eta literatura izan, nahiz eta narratiba izan nahiz eta fantasiosoa izan. Piska bat hori bera zor diogula literaturari: hiztegi baten menpean egon beharra ez? Gero dago ozio, edo aisiarako liburuak, SUSAn eta atera dituzuenak, ipuin liburuak eta beste batzuk. Baina nik pentsatzen diat hizkuntza poetiko bat lortu nahi baldin badugu benetan landu egin behar dugula. Horregatik egiten nian garai hartan mota honetako literatura, agian literatura ez zena, edota agian literatur hastapen batzuk...

        — Orduan zer iruditzen zaik, normalean argitaratzen diren liburuak kaxkar xamarrak direla euskara aldetik?

        — Ez zekiat gehiegi esatea ote den, ez? (Trabatu egin zaio mihia) Sasoi hartan beharbada hori pentsatuko nuke, baina orain ahaztu diat hori piskat. Ahaztu edo ez zioat hainbesteko garrantziarik ematen. Egia esan ez dakit hizkuntza den edo... Hor estetika bat ziok eta literatura egite maila bat ez?

        Nik idazten dizkiat esaldi luzeak eta oso barrokoak nahi baduk, beste batzuk laburragoak... Une batean batetik edo bestetik erabili beharko duk.

        Ezingo nuke baieztatu euskara eskasa denik edo... Beste gauza garrantzitsuagoak zeudek: idaztea bera, hastapenak, gerora begira. Horrela ikusi daiteke gaur egiten dena.

        Nahi baduk, nire burua kritika dezaket. Kritika dezaket nik euskara behar dudalako landu, eta hizkuntza nahiko selekto bat behar dudalako eta nire buruari muga hori jarri nion, baina ezin zioat beste bati esan muga hori hartzeko. Ni naizen bezalakoa nauk eta kitto.

        — Goazen zehaztera: Atxaga baten euskara zer iruditzen zaik aberatsa ala ez?

        — Aberatsa dik, bai.

        — Eta hura primeran ulertzen duk...

        — Bueno, primeran...? Ni gogoratzen nauk Ziutateaz atera zutenean nola irakurri nuen, eta ez huen hain erraza. Eta «Izuen Gordelekuetan barrena» ez duk erraza irakurtzen...

        — Baina hire liburuaren aldean...

        — Bai, hori bai.

        — Orduan, hirea horien aldean aberatsa duk, bai, da aberatsa ze ia ez dela entenditu ere egiten...

        — Nik ez diat konparaziorik egin nahi.

        — Idazlearen libertatea edo «libertinajea». Lizentzia, txuleria edota nahi duana. Ingelesa bezalako hizkuntza batean egin ahal den gauza. Baina...

        — Gaur egun ez nikek hori egingo, baina garai hartan hori zegoen. Ikusten nian euskalki bakoitzak zeukan aberastasun ikaragarria eta piska bat horretaz balia gintezkeela bai eta ere. Liburu horri sarrera bat egin nion nik. Hor esaten nuen itzuli ezinezko liburu bat egin nuela eta egin nahi nuela. Gaztelerara itzuli ezinezko liburu bat.

        — Zergatik?

        — Ez dakit.

        — Zer demostratzeko?

        — Ezer ere ez. Ez neure buruataz ez ezer...

        — Ez, ez, euskarataz...

        — Ez zegoen horrelako pretentsiorik baina bueno...

        — Orduan zergatik egin hioen sarrera hori?

        — Atera egin zitzaidan momentu hartan. Itzul ezinezko liburua... Euskaraz irakurri eta kitto! Ez litzatekeela gauza bera izango liburu hori gazteleraz. Eta hizkuntzari ematen nioen garrantzia. Ez bakarrik garrantzitasun linguistikoa, baizik eta bai eta ere poetikoa.

        Nire ustez hizkuntza bakoitzak mundua ulertzeko era bat zeukak. Adibidez euskaraz deskriba dezakean gauza bat gazteleraz ezin dezakek horrela deskriba. Nolabait hizkuntza berak derrigortze hau bai eta gauzak ikustera ere. Teorikoki ezaguna da hau Unibertsitatean eta. Praktikan ordea ni orduan jabetu nintzen, eta benetan xoratu egiten nintzen.

        Baina gaur egun ez. Hartuko duk hartu beharreko zenbait hitz euskalkitatik, baina besterik ez.

        — Beste nobela bat erdi bukatua heukean ia, ezta?

        — Bai.

        — Eta atzera egin duk hizkeragatik...

        — Hor zeukeat... Euskarari buruz ari gaituk baina uste diat textu bat hartu gabe, narrakera ikusi gabe ezinezkoa dela ulertzea.

        — Aukera ezak bada textu bat

BERROGEI ta hiru HEIAGORA(1) 27.orr

        Orduan, seta meharrezko sare baten hatzaparrek lausotua bailitzan, urdinaz jantzi zen oro, edo amana (sic) nigartiaren hatz inhurrituek alkanforreztaturik ohe berotako izeraz estalita; hegibako itsaso amaigabea zeru arretzenagoarekin nahasturik, ez iguzki, eurixka haizetua baizik; uhinak inguru bilka zipriztinatuz hodeiak, arrastiri xirimiritsuetan umezurtzen leihoetako beidurak bezela; atso agure nekatuen betaurreko lenteak ere hautemanezinago, hodei kuxkuxeroegiak berauetan hartuz ur; eta pausatuz gona luze farfailak dardarka, atorra haizetara erakutsiz bero printzelik ez jasatearren, oihal txuriak gainezkatua izana den haragi mardula guri guri diti txi-txi; uxoak hegaldatuz negu ereinotza mokoan eskeki; arraintxoen isladak horraztuz eta itxasoa, sarda hortz anizduna esku izozta batek ere.

        — Ez al dago urdin inpresio bat?

        — Bai, bai. Hori bazegok. Baina ez didak esango horretara iristeko bidea erraza denik.

        — Lagun batek esan zidaan prosa egin beharrean poesia egiten dudala... Eta egia duk. Baina gauza bat duk egitea prosa poetikoa gustoz, eta beste bat desarroilo bat eramatea eta desarroilo horren barruan prosa hori poetikoa izatea.

        Pasarte hau esaterako ikaragarri maite diat. Norbaitek esan oso zaila dela liburua irakurtzeko, ulerkaitza dela eta hau irakurtzen diat eta esan: jo, ze ondo! Beste pasarte batzutan lotsa pasatzen duk...

        — Orain ere engainatu gaituk bada.

        — Ze ba?

        — Pasarterik onena aukeratzeagatik.

        — Onena ez, gustokoena.

        — Hizkerarena zer da, kontzeptzio kontua...

        — Alde batetik hizkuntzak berak eskaintzen dituen posibilitateak gauza fisikoak interpretatzeko. Ez da linguistika hutsa. Eta bestetik hik daukaan kontzeptzio poetiko bat gauzatu nahi duala. Hau (liburuaz ari da) hizkera honekin esan behar duk. Ezin da beste era batera esan. Beste liburu bat izango huke.

        Hirugarren faktore bat izan daiteke euskararen birrenterpretazio bat eskaini nahi nuela.

        — Literaturaren kontzeptzio arraroren bat al daukak?

        — Bi zita botako dizkiat. Bretonek zioen literatura mitoa egitea dela. Mitoa ez aintzinakoa bakarrik, pop-artea eta hor ere egiten dira mitoak.

        Errealitate baten transgresioa... baina hauek ja nire kontuak dituk. Eguneroko gauzak... Ez diat idatziko pertsonaia soil baten historia: joan zen, egunkaria erosi zuen, tiro bat entzun zuen... Ez. Pertsonaia horri kenduko zizkioat oinarri guziak eta bere mundua izango duk alde batetik dekadentea, bestetik limitea, bai sexualitate mailan bai heriotza mailan, eta bestetik ilogikoa, denbora eta espazioa hautsi egingo dizkiat. Hor barruan utziko diat urduri eta ezerri heldu ez daukalarik. Naturaren kontzepzioa berarekin.

        Beste zita «Las Flores del mal»ekoa duk: «nik lokatsa hartzen dut eta lokats honetatik urrea egiten dut». Zer den hau? Dekadentziaren literatura. Lehen maitasuna eta gauza "bello"ei buruz hitzegiten huen, "lo bello", nire kontzeptzioa alderantzizkoa duk.

        — La estetica de la mierda.

        — Bai, bai hori duk. "La arruga es bella". Ez duk gusto hutsa. Hori duk gizartea.

        — «Gaueko»! (Bilboko pub-antro bat kumun baten antzera dekoratua azulejoz).

        — Gaueko!

        — Nola ikusten duk hik mierdaren belleza?

        — Ez bakarrik kaka. Izorratutako langilea, marginatu guztiak... Marginazioaren literatura.

        — Gaur ikusi diat gizon bat, Arriagako zubia baino lehenxeago. Belauniko. Edozer egiteko gogoa ematen zian. Baina zer polita den, edota hori gai bezala harturik gauza «polit» bat egiteko...

        — Kontua ez duk polita egitea. Kontua duk kontraesan masokista horiek piskabat azaleraztea. Azken batean ezar ez garela, eta gure kontraesan eta borroka guztiak ez ditugula zertan ezkutatu behar. Eta onartu egin behar dituala. Gertatzen dena da regodeatu egiten haizela hor... Bai, izan daiteke retrogradoa. Baina zer litzateke aurrerakoia?

        — Zerbait esatea, agian muturreko bat ematea kontura dadin...

        — Ez, tipo horren bizikerak... Tipo hori maitatu. Maitasuna eta heriotzaren arteko joku hori.

        — "Caritas"eko atso zaharrek ere "maitatu"ko diate!

        — Baina hor zegok kontzeptzio burges hori. Limosnaren kontzeptzioa. Kontua ez duk limosna bat eman behar duala, kontua duk berarekin bat egitea. Hik horrela sentitzen duk eta horrela plasmatzen duk literaturan. Alde batetik gogorra duk. Eta gogortasun horrek ematen ziok plastizidade bat, baina bestaldetik duk berarekin bat egitea.

        — Eta zergatik ez duk errege bati buruz hitzegiten? Edo estatuko presidenteari buruz...

        — Ba tipo horrek ez zeukak pertsonaia izateko meriturik.

        — Ez? Ez zeukak?

        — Nere iritziz ez. Eta hitzegiten badiat, errege bati buruz hitzegiten badiat... Hemen hitzegiten nian bati buruz (liburuan), eta bere korte guzia hil egiten zian eta bera bakarrik geratzen huen abereekin.

        — Irakurketak...

        — Borges eta Cortazar irentsi nizkian nire sasoi haietan. Oraindik ez nintzen murgildu «lo real-maravilloso» horretan. Horiek irakurri geroztik ailegatu da beste fase bat, eta gero berriz irakurri nizkian, Alejo Carpentier, Vargas Llosa eta Garcia Marquez, Onetti, Donoso...

        Lagun baten eraginez Peter Handke irakurri nian eta... ez zitzaidaan gustatu. Baina alemanekin hasi ninun gero, eta gaur egun... Hainbeste ez zaizkidak gustatzen baina beste ikuspegi bat eman zidatek: Boll, Grass... Baina beti hirera hoa. Errealitatea ikusteko hire erara. Dylan Thomas bat, Lowry, Eliot...

        — Euskaraz?

        — ...Mirande. Mirande, Atxaga, Joseba (Sarrionandia, noski). Aresti zerbait, poemak adibidez ez zaizkit gehiegi gustatzen.

        — Belaunaldi berriarena eta nola ikusten duk?

        — Hemendik bost bat urtetara esan ahal izango da Euskal Literatura badagoela. Gaur egun ere badago, baina... Lehen esaten niana, inportantea duk Euskal Literaturaren barruan joerak egotea. Joera estilistikoak. Ez diat eskola esan nahi, norbaiten jarraitzailea edo. Bestela, neorrealismo italiarra, edo alemaniarra filmetan. Iruditzen zaidak hemendik urte batzutara gu guziok zerbait... edo ez. Literatura landuagoa izango diagu eta gauza helduagoa izango duk.

        — Eta euskal «ismo»ak sortu?

        — Ez, horrekin esan nahi nian «señas de identidad» batzuk behar ditugula. Gaurko euskal literaturak ez dauka identidaderik, bueno, gure generaziokoak. Ez dauka baterakotasun bat. Nik uste hemendik bost urtetara egongo dela zerbait.

        — Nondik etorri daiteke identidade hori?

        — Heldutasunetik. Bost, hamar edo bi mende. Edo inoiz ez. Edo akabo, eta hau ez diagu baztertu behar, eh!

        — Edo inoiz...

        — Ez zioagu garrantziarik ematen horri. Oso lasai bizi gaituk. Oso optimistak gaituk baina...

* * *

        — Ez nauk idazletzat joaten. Edonoren bizitza arrunta egiten diat eta idatzi nahi dudanean etxera joaten nauk, idazten diat eta inork ez zekik idazten dudanik.

* * *

        — Nik onartzen diat hori (liburua) ezin dela irakurri horrela. Ezin duk irakurri nazkatu egiten haizelako. Eta irakurriz gero gustoko gauza dela uste diat. Baina hori. Hor oztopo handi bat zegok. Azala bera ere beltza duk. Ez duk atraktiboa, eta horrekin dena esaten diat. Ez azal fisikoa, barruko azala baizik.

        Badakik ze itxaropen daukadan? Ba piska bat beste gauza batzuk argitaratu, eta hemendik urte batzutara ikusi nondik nora noan, eta azkenean historiak salbatuko dituela, ala ez dituela salbatuko. Hau irakurtzeko ezagutu behar duk pertsona bat, idatzi duena. Eta ez bakarrik pertsona, idazkera eta bere literatura ere bai. Honekin hasten bahaiz (liburuarekin) bigarren orrialderako itto agiten haiz eta ez duk segitzen.

        Nire itxaropen txikia hori duk. Beste zerbait argitaratu, edo egin behar den galbahetze horrekin, hitzak...