Loramendi

Izurtza

Arrasate gora, pagadia atzean utzi, guruzpidea ezkerretik duzula ba'zoaz gurdibideak barna. San Josepe auzoa ezkuman utzita, gorago, muño gañean bai polita Bedoña auzoa. Erriz Aretxabaleta'ren mendean duzu. Alare, Arrasate'kin artu-eman geiago ditu.

        VI'garren Euskal-olerti eguna bertan izan genun, « Loramendi» olerkaria zanaren gorasarrez. Orregatik, auzo ori ezaguna dute euskaltzaleak.

        Nor zan, ba, Loramendi? Gezur-izenez Loramendi zeritzan eta buruñurduna zanez Bedoña'tar lokin. Olerkari zanez, Aitzol'en gizaldikoen artean azaldu zan.

        Bedoña auzotik lauzpabost mutiko etortzen ziran Arrasate'ko Udal-ikastetxera: ori dala-ta, Yon aurrakin ikaskide izan nitzaizun. Munduko izenez Yon edo Juantxo zeritzan. Erderaz irakasten bai-ziguten, ta Yon aurrak ez zun azaldu umetan oso buru argia. Arritzekorik ez da. Euzkalduna umetan buruz atzeratuxe omen dator. Euzkaldunari euskeraz irakatsi-ezkero, orrelakorik ainbestean ez litzake gertatuko. Izakeraz ere, beldurti-xamarra zan Bedoña.

        Basoan eizatutako otsokumea zirudin. Alare, biotz oneko adixkidea.

        Buru azkar eta mutiko ontzat zuten auzokoak; Oiartzun buruñurdunak ere adimen-argia ta biotz-ona beragan arkitu zitun, mutikoa ikusi-ala.

        1919 garren Orrillean badoa Oiartzun Aita izerdi patsetan Aretxabaleta'tik gora. Bi ikaslegai aztertu ta eramaten ote zituan, ba. Ta biak ikusi ta eramatea erabaki ondoren, beste mutiko bat ere ikasle yoango ote litzaken-edo. Yo du onen etxera. Ta soroan arkitu du ama.

        — Zer dabil emengo alde?

        — Eizean...

        — Eizian? Ezkopetarik ez darama, ba

        — Mutiko eizean nabil.

        — Mutiko eizean?

        — Non dezute zuen semea?

        Ta ona non datorren iturritik Juantxo. Berakin itz egin du. Ta baiezkoa artu ondoren, orra mutilla Altsasu'ra.

        Arrezkero, noizik-beinka aren berri izaten nun: beraren amagandik nere amaren bidez goraintziak bialtzen zizkidan ikaskide laztanak.

        Buruñurdun apaiz izateko ikasten ari zan: apaiztu baño len, zeruratu zitzaigun. Lizardi il-berri genun, eta, andik amabi egunetara Loramendi ere galdu genun. Tamalgarria, benetan; alare, etsi-bearra izan genun, olerkari biok Yaungoikoak eraman bai-zizkigun. Erria bera ere miñez luryota gelditu zan: Loramendi'ren eriotza zala-ta, bertso berriok egin zitun «El Dia» rako Abarrategi'k:

Bedoña'tar Jokin (G.B.).

                Euskaldun baten laguntasunak

                agur egin du gugandik,

                bere biziko sasoi onian

                gazte zalarik oraindik;

                olerki goxo txorta ederrak

                baditugu beragandik,

                seme onaren leyaltasuna

                ikasia Amagandik.

                Euskerarentzat maitetasuna

                bere izkera garbiya

                nola zeruko edertasuna

                eguneroko argiya;

                olerkaritza argitasuna

                beti beragan jarriya

                seme onaren zintzotasuna

                Euskaldun maitagarriya.

                Biotz barrengo berotasuna

                aberriya indartzeko,

                bere betiko zaletasuna

                askatasuna jartzeko;

                Euskalerriko jabetasuna

                sustrayetatik artzeko

                Euskaldunentzat anaitasuna

                naitasunian sartzeko.

                Indartu nairik lagun egiñaz

                gurasoen izkerari,

                gure aurretik antxiñetatik

                datorkigun Euskerari;

                gogo argiyan toki emanik

                eguneroko lanari,

                bere biotza eraman dio

                zeruetako Jaunari.

                Olerkaria gorengo mallan

                euskaltzalia benetan,

                Josu Kistoren elizatarra

                eguneroko lanetan;

                Ama euskera goratu nayan

                bere estura danetan

                arimatikan eliza eta

                biotza euskaldunetan.

                Olerkaria obiratu da

                deitu dioten orduan,

                gurutzetxo bat dauka aurrian

                ixiltasuna onduan;

                zeru bidea sarturik dauka

                beti beraren goguan,

                Zure anayak agurtzen zaitu,

                itxaron beza zeruan.

        Mendibitsu basetxeko semea izaki, mendietako zugatzak ezagunak zitun: lizar, zurtxuri, erki, pago ta zumeak. Goroztiaz makilla egiten bazekin. Iyak diran tokietan ura arkitzen zun ardientzat. Lizar-txilibitua yotzen ere bazekin. Bazun ezpala olerkari izateko.

        Aurrenengo itz-neurtuak buruñurdunen «Zeruko Argia»n argitaratu zitun. Ernani'ko III'garren Olerti-egunean lenengo saria irabazi zizun Loramendi'k. Aren olerki saritua: «Barruntza-leyoan». Mistiku-olerkia duzu. Aurrenengoz Belgika'n, menditxo baten gañean irakurri nizun. Irakurri-ala, biotz-ondo ederra nabaitu nizun. Atal zoragarriak ditu: iduripenez oparo ta ugari, biotz-ondoz sarkorra. Gorarik irakurtzean, erdel-kutsua dizute itz-neurtuok: beti bateko ots lo-argarria ta luze xamarra deritzat.

        Orra olerki osoa:

Barruntza-leyoan

Maite-kanta

                Loak ar bitza, loak ar bitza gudozte-kantak,

                dunbots zakarrak, beude gaurdanik ixillean...

                Zarata orde, otsera bitez, biotz ormetan,

                lelo xamurrak, argiz ez ezik, gau beltzean.

                Erna bekio zugaitz il oni kima berria:

                loretu bedi maite oparen gar zurira

                ta itzal goxoan aterpeturik, yosiko ditut,

                adi sutsuak orri ta loren intzirira.

                Nora noake, maitasun eske, neregan baitet

                ederrik oro berezko ditun maitalea?

                Nola nabilke, argi-zaletsu, barren baitigart

                sukar miazka, kixkaltzen nauen su-labea?

                Oraindañoko ene begien lauso gorria.

                Barren etxeko axolage ta lo-zorroa.

                Irten-sartuka, yoran-izerdi, yarduki-eta

                nabari ez nik, ate zai zegon usotxoa...

                Izpi zorrozki, geziko al nau maitale orrek.

                Lertuko al dit griña makurren gaitz-burua.

                Maite-gelako ardantegian estu loturik,

                moxkor nazala, natzaion gaurtik zoratua.

                Uxa ditzala, oroitza zear digarozkidan

                ekaitz-laño ta elur aurreko bekaizketak.

                Ta ipar mearen ega zurira yoko dizkiot,

                amets gorritan, ernemin dauden maitaketak.

                Badantzuizkiot ixil bederen, barrun-barrunki...

                bere mintzaren zurmurru leun ta eresiak...

                Ta aspaldi ontan laño narakar nola ixuriko,

                zor dizkiodan asperen-tanta bioztiak...

                Bil nadin nozpait, ero galanta au, barren ontara,

                nagon gelditxo biotz-leyoan tinkatuki,

                maite pil-pillak daragitala yo ditzaiodan

                espa biguin ta leya zorrotzak txinpartari...

                Maite-aroan... lur-maite-miñak garratx ninduten;

                ez yan ez edan, arat-onata narabilten.

                Biotz-kondoan kabitu ziran zale mirriñak

                garai obeko azi gazteak il zituzten.

                Larrutu zidan barren zugaitza eguzki-ezak;

                pipi-gorriñak yan zizkioten kimatxoak...

                Ta azala zear bidetu ziran txingurri beltzak

                bana-banaka moztu zituzten goiko ostoak.

                Migura baizik etzan ageri adar ertzetan:

                beso zaintsuak, ezur iduri, sutarako.

                Ta illundi-loan lasaiki zetzan muxar gaiztoak,

                begiz yo zitun bere sustrayak kabitako.

                Beingo batean ate-danbada entzun deritzat

                ta atera nintzan, giltza eskuan, an nor ote...

                Ta idekitzean, ura bai zala maixtar bakoitza...

                Ondasun oro eskeñi zidan biotz-orde...

                «Sar zaitez, bada, erantzun nion gela ontara...

                ortxen zaudeke zure gogora nai adiña».

                Ta au entzutean zuzendu zidan argi zirrara,

                ene neregan ikusi nuen loi-osiña.

                Arrezkeroztik ene aularen sendotasuna.

                Arrezkeroztik barren etxeko poz ta atsegin...

                Nai laño egon, zeru ta lurrak enegan beti

                enegan beti euzki urrea dirdai-oztin.

                Zabaldu zaizkit noizbaitekoan biotz-begiak

                noizbaitekoan upatu bai det maitalea.

                Ta ikuste uts-utsez, bereixko balitz etxe ontatik

                bertantxe nuke zorigaitzaren zaztadea.

                Beranduegi ai zoritxarrez, ezagute det:

                beranduegi ate-yokara naiz oartu...

                Egunik egun biotz-atean noiz idekiko,

                ta itxu belz onek muzin gaiztoan, ai giltzatu.

                Oraingo nere zentzu galduen itzarri ona,

                oraingo nere begi lausoen ikusia.

                Lengo ederra narda dakuste: narda, ordea,

                emen litezken eder oroen iturria...

                Emen dagokit, emen dagokit ene maitea,

                biotzak baitu sumatzen bere agerpena.

                Zai dagokio, pozaren mende, noiz elduko-ote

                zentzu guzien zorabio ta zoramena.

                Auxe biotzen egon luze ta pilpil berdiña.

                Auxe ixillaren adigarrizko yardun goxo.

                Arantzak sartzen balizkit ere, nere biotzak

                ezten zulotik zorun berria gaur artuko.

                Igortzi-leunka euskari dauzkat bere besoak;

                bere niniak ene begien ur-ixpillu.

                Ta argi-yarioz dagizkidaken mintzo eztiak

                esker berri ta biotz-yantzien edergallu.

                Arnasa batek darabil gure bular-auspoa:

                taupari berak biotz-umea pilpiratzen.

                Ta udalen lorak eguratsera liraken eran,

                maite-larrosa muxuan zaigu gorrixtatzen.

                Maitasun izpiz urtuki dago nere gogoa;

                zenbat yaramon, ainbat biotza goriago.

                Ta argi-dirdaiak lillura duan txoriñoa lez,

                galda zuritan eguzki orri begi nago.

                Mintzari baitet... mintza ni ere; ta ixil banendi

                laister lekarkit biotz-taupadak erantzuna.

                Ta izpi-malutak yoa bai nintzan, ernaratzen dit

                barrun-mamiko xamur-jarien leuntasuna...

                Ta arreta luzez belarri nago bere mintzora,

                ziñez dalako eztia bere yardunean.

                Ta aize biguñak daragioten arrosa bik lez

                amets dagigu buruak gurka laztanean.

                Ta ipar beltzera lore-pitxia barruntzen dan lez

                gure gogoa, ekin gaiztora, ximurtzen da.

                Ta alkarri eutsiz, barruti ontan indartsu gera

                orro ta txistu gain dan tartean gaitz-egada.

                Nere bizia ezta nerea, berea baño;

                Bera ordea nigan bizi zait bat egiñik.

                Ta intxaur adarrak, ez oi duten lez esnerik gabe,

                nerez ez dakart yan-gai liraken zitu onik.

                Bañan neretzaz ezin detana. Maite onekin

                naya dan beste une batean egiña da.

                Oro dezaket beronekin bat: bañan au ezik

                bertatik nuke gaitzik latzenen zaparrada.

                Maite dut, maite... maite egaztiak egadak aiña

                maite... illargiak kuku-igaria gauan beste...

                Maite nau, maite... maite dirdaiak ispillua lez

                maite... edertiak ume xaloak bezelaxe.

                Ta argi-txintara elur-tantoak lerorzken eran,

                arraka darortz eguzkitara biotz-miñak.

                Ta izpi-urreak damaien bidez loretzen dira

                aspaldi zurbil zirauten adar-kukulinak.

                Itxu-birari aterea da xaguxar beltza,

                euzki-zerrendak txoko illuna tink orduko.

                Ta armiarmaren dantza-sareak dilindan dagerz

                itur-ariak euzki ixlan baño diztiago.

                Urre ta lore dirdari dago barren-etxea;

                izar-yantzirik zutirik daude onbideak.

                Ta agur-ereska makurtzen dira maite-aurrean

                gaurdaño ezin legozken zentzun gaizkilleak.

                Bizi berria txerta dit nere odol-zañetan:

                ote ta arantzak larrosa zuriz pinpirrinpin:

                ta arkeskopera labain zegion goi-esker-urak,

                orain zugaitza muxuka ari da leyar-oztin.

                Ixil nadin da... bertan dantzuzkit, arrosa tarte,

                urretxindorren xinta kixkur ta oroimenak,

                ta berartantxe izpi-bustika egati dauden

                goi-uxotxoen papar-aleko asperenak.

                Oro det izpi, oro det lore, oro det kanta,

                ene gogoak ikusi baitu aldaketa...

                Gela ontara ene maitea sar ezkeroztik

                biotz-ezurrak bai dute naiko loraketa.

                Etorria zait beronekintxe ondasun oro;

                berezko ditu asma litezken on-iturri...

                Ta udaberriak azi gazteai demaizkien lez

                ene gogora esker-euriak dixurizki.

                Ez al dit iñoiz iges egingo maitale onek.

                Ez al dut ai! nik etxe ontatik baztertuko.

                Maite-aduak egingo al du, gu izan gaitezen

                bera neretzat ta ni osoro, beretzako.

                Urtu dezala geroz geiago biotz-lausoa:

                zabal bekio ezaguraren nini-izarra...

                Ta alkar-izpien beroaz laixter urre-kuskuak

                auts-antz nituzke urrin malutan parra-parra.

                Iñoiz ez al dit nagiak yoko barren karnaba

                ez al du utziko aita dagon xinta mea:

                egunik-egun al zait maite-leloan,

                gozatu dedin irakas dion maitalea.

                Ta abesti orren oyartzunera pizkor genuzke

                maite-eguerdien egon luze ta bazkal-mintzo.

                Ta arratsaldeak, izpi-euritan, lekarzkiguke

                maite-kuluxken izar zuri ta zorun-ardo.

        Lau itz-neurtuko ahapaldiak dituzu, onela sailkaturik:

                5-5-5

                5-5-4

                5-5-5

                5-5-4

        Bigarrenak eta laugarrenak itz-erorkera berdiña dute. Neurtizkera au, nere euskal belarrientzat beintzat, ez da onargarri: zail egiten zaizu, bear oi danez, irakurtzea.

        Gañera, sarriegi berrizten ditu zenbait itz.

        Loramendi'ren zenbait olerki labur atsegiñago zazkit nere aorako. Adibidez ikusi «Antzekia» Dana dala, erabateko olerkaria zenun. Idurimen mardula zun, baita iturri baten biotzondo-etorria. Euskera bera ere atsegiña du: ortarako lerrenak egin bear izan zitun: yayotzez berea ez zun izkelgia ongi ikasteko. Ortan ere goragarri dugu: euskeraren batasunaren alde biotzez yokatu bai-zizun.