|
—Elerti—
Emakume oleskarijak
«Euzko-Emakume-Abertzale»-Batza'ko Etxakin'ek
Neurtitz zarrak eta neurtitz barrijak dirala-ta, gixonak diñardube; baña, jakiña, gixonak egiñak beti. Emakume oleskarijak ixan dirala ta bai-dirala ondiño be, ¿gixonak ete-dakije?
Laketu, ba, niri emakume oleskarijetzaz jarduten.
Olertija, Euzkadi'n, euzko-abendea baxen zarra da. Gure asabeak, ludija ludi danetik ona, beti abestu ixan dabe: Urtzi'ri abesti gurgarrijak, gau-illaren gabetan ildakuai eresi-abestijak; mutillak neskatillai maitasun-abestijak; etxekojaun eta etxekanderai olentzaro ta Agate Deuna'ren abestijak; gurasuak umiai gabon-abestijak; amatxubak umetxubai seaska-abestijak. Gure Errijaren ogasunik ederrenak abestijak ziran eta sendi-barru, belaunik belaun, gordetzen ziran.
Amabigarren eungiraño abestirik gitxi dazaugu. Amalau eta amaboskarrenian euzkel-olertija naiko aurreratuba eguan, eta amasei eta amazazpigarrenetan euzko-abestijak ugarijak ziran. Amazortzigarrenian oleskari ospatsubak ixan ziran Euzkadi'n eta emeretzijan Euzkel-Pizkundia jayo ta ederretzjantzi zan.
Ezautzen dogun abestirik antziñekuena «Lelo'aren kantua ' ei-da.
Leloa il Lelo
Leloa Zara
Il Leloa.
1322'garren urtekuak dira «Beotibar'ko kantuak»:
Milla urte igarota
Ura bere bidean:
Gipuzkoatarrak sartu dira
Gaztelu'ko etxean,
Nafarrekin batu dira
Beotirar'en pelean...
Beotibar
¡Ay Beotibar
idac daukak
Martin de Aybar.
Aldi berean Amandaro'ren eta Malato Zugatza'ren abestijak entzuten ziran:
Odoldurik eldu giñan
Mallatu arbola onetara,
eta uren dabezanak
bere alan ikusi gaitubela.
1430'garren urtian emakume oleskari zintzuak ixan ziran Euzkadi'n: Lastur'tar Milia eta Ortiz de Oro eta Bidaur'tar Sancha. Euren bi tartian eztabaida gogorrak ixan ebezan:
Lastur'tar Milia'k:
Zer ete-da andra, ardiaen zauria,
sagar errea eta ardao gorria,
alabaya kontrario Milia
Azpian lur orra, gañean arria.
Ortiz de Oro eta Bidaurre'tar Sancha ren erantzuna:
Ezdauko Peru-Garzi
ain gatx andia, apukadua gaitik,
Zeruetako mandatua izanik
andrariok ala kunpli jasorik
Eta olan jarraitu ziran eundaka bertsoz.
Beste emakume oleskari bat be ixan zan: Otxoa eta Ozaeta'tar Sancha. Beronek 1448'garren urtian idatzi eban. Bañez de Artazubiaga'tar Martin bere senarra ildakuaren gomutaz olerki asko egin ebazan. Ona emen euretariko bat:
Onateko larra jabiltikora,
lau aragurek berean berala,
Martin Bañez Ibarreta'n il dala.
Artuko dot esku batean gezia,
bestean suzi iraxegia:
Erreko dot Aramayo guztia.
Urte berean Bizkaya'n Butron eta Ganboa buruzagijen arteko gudaketeak amaitzeko, Ruiz de Ganboa'tar Martin eta Butron'dar Jone'k eskondu ziran eta ezteguba gamutaratzeko euzkel-abestijak egin ziran, eta emaztegayak berak abestu ebazan:
Berba orren, berba grazia
Berba orri naz ez, dakiola balia
Dardoak egiñarren, bere aldia,
Olasso da euk, egoteko aulkia
Amaboskarren eta amaseigarren eungijetan be erritar oleskarijak ixan ziran, onelako bertsuak idazten ebezanak:
Munsiur Chanfarron,
jaun andia,
irungo kalzan
dantza illa
Baña gixonak eta emakumiak etziran bertsolari errimiak, ikusi dozuben lez. Oraingo aldian arek baño oieskari zindo ta sentzune-kuaguak bai-dira, benetan. Eta Euzkel-Pizkundian emakume oleskari onak ixan dira, antziñekuaguak baño obiak. Ona emen bi, esaterako:
«Utarsus» - Untzeta'tar Sorne», «Onintze - Astibia'tar Pantzeske.
«Euzko-Emakume Abertzale-Batza»kuak
(Bizkayeraz)
!Itxartu, euzko-alabea!
Ortzia garbi ta oztin
Dakusku, Sorkaldian,
Argi gorri biguntsuba
Zabalduten asi da.
¡Itxartu, euzko-alaba
Jagi, emakumia!
Euzkadi geu-Aberrija
Da arrotzaren jopuba,
Oñartian, illunpetan
Danok lo-egon gara,
Bere negar, zotin, oyu
Mingotzak entzun-baga.
Sabin, gure neba onak,
Lenengua entzun eban
Euzkadi'k urgazi-eske
Eiten euskun didarra:
Didarra entzun ta zutik
Bera aldezten jagi zan.
Sabin jarratxen, edonun
Asi dira errijan,
Aberrijaren katiak
Astinduten euzkuak.
Ugartutua dagoz-eta
Bein apurtuko dira.
¿Eta ondiño lo-zagoz,
Ene aizta kutuna?
¿Etzaitu ondiño itxartu
Lanaren zarateak?
¡Itxartu, euzko-alaba,
Jagi, emakumia!
Geure Goi'ko Jaun Onari
Eginotoi, euzkeraz,
Eskatu Euzkadi'ntzako
Bere azkatasuna,
Geure Aita bigun onak
Entzungo dautzube-ta.
¡Itxartu, euzko-alaba,
Jagi, emakumia!
Euzko-Gaztedija
(Gipuzkeraz)
Euzko-gaztediya...
¡Lora dun landare maitagarriya
Gorri ta goriya.
Ederra da benetan zure aziya!
Ikusten au, maite, landare-gañean
Mardul-mardul aon une berean;
Ikusten aut bakaltegi ederrean
Orriak naroro ditukenean.
Ikusten aut, bai, nire maite-maitea
Aizela lora guzien kutun jabea
Orok emanik izen berdigabea.
Zoriyonekua aiz, ba, ene landarea!
Bañan ¡ai enetxu! zer zorigaitza
Bai-dator bira-biraka ekaitza
Loitturik oroen gogo ta gorputza
¡Ai zeu errukarriya, lora garbi utsa!
¡Ua ortik, ekaitz zital ondakorra!
¡Ua ortik, biyotz-gabe ta gogorra!
Igan ez dek baizik ondakin zaborra
¡Ua ortik, utzirik lora jatorra!
¡Zorigoitza! ene deyarik entzunge
Loya egin dek loratxuaren yabe
¡Ekaitz dollorra! ibillau biyotz-gabe!
¿Zergatik ondatu dek ene maite?
¡Gorrotua iretzat gaurtik betiko!
¡Etsaitzat nauk edonun arkituko!
¡Billaukeritik ez aiz azkatuko!
Ain az zeken, zital eta biyotz-bako!
Lore gorriya, galdu dek, gaxo-gaxua
Ez ordea ¡alix ori! bere gogua.
Azi samurrian daukat lerden arrua
¡Bere loratxua izango dan gozua!
Ekaitza juan ta, dator Eguzkiya...
Or daukagu zabalik Gaztediya...
Azia erneturik lora gorriya...
¡Euzko-en biyotzetan jarriya!
Euzkel-olerki onek, antziñakuen onduan jarrita, bai-dauke aldia.
Baña arek baño askozaz mordollozkuaguak eta itxusijaguak be, bai-doguz ikusi:
Markesaren alaba, interesatua,
mariñeruarekin enamoratua.
Eta:
Kantabria'ko deskalabrua
gustiz dolorosua.
Emakume euzkotarrak: garbitu, landu, sakondu ta ederragotu daigun gure Euzkera laztana.
| 
