|
—Euskera / Ondar Mondar—
Zorioneko «leike»!
(E.G. 48)
Ormaetxea
Zenbait euskal-idalek beti «leike ' darabilte «diteke» ordez. Sekulan ez dute bereizten bata besteagadik. Erderazko «puede ser» ez dute beiñere erabili oi; beti «pudiera ser». Orixe da «leike», edo obeki esan, «ledike». Dedila, zedila esante baidugu, ledike esan bear genuke, EDIN baita aditz-izen zarra, eta ez EIN.
Dedike, ledike ordez, diteke, ta liteke oitzen ditugu beste askok, ITEN aditz-izen zarretik. Beraz:
Dedike, diteke: puede ser;
ledike, liteke: pudiera ser;
zediken, ziteken: pudiera haber sido.
Eta, zer esan bizkaitarren «leike, lei» oiengatik? Lenbizi, esan bezala, ledike, ledi bear lukete. Bizkaitarrek lei (ledi) darabilte «pudiera ser» adierazteko; Gipuzkoan toki askotan sartu da leike eta garaiez gaude ateratzeko. Bizkaitarrez ere leike «pudiera» zan orain baño lenago, l ori ezbaña d baita oraiñaldiaren ezaugarri. Oker ori nola zuzendu dute? Ledike ordez ledi egiñez. Aditz onek berez ez luke bear -ke orrenik, erroa edi: poderse baitu. Orobat gertatzen da Naparroa Barrenean, IRON aditzarekin niro, ziniro, liro: pudiera (yo), pudieras, pudiera (él). Bein edo bein entzunik nago, lioke, (liroke) bañan ez dago -ke orren bearrik, lezake'rekin nasten da:
Ez dakierak erran lezake
Ez dakienak erran lioke. (liroke, liro)
Dezake, lezake ere muskildu ledi-ke ortaz. Gaur ez ditugu erabiltzen dezat, dezazu, deza; baña bai dezadala, dezazula, dezaiola, jokabide aldaskatuan edo conjuntivo'an. Ortaz, len dezat: puedo; dezazu: puedes, deza: puede. Neza, leza(-ke gabe) pudiera (yo), pudiera (él). Orregatik ederki esaten dugu ba'neza, ba'leza, eta ez ain ederki ba'nezake, ba'lezake. Egia esan, geroaldian bearreko dirudi -ke ori: dezat: lo puedo; dezaket: lo podré. Beste noizaldietan ez dugu orren bearrik.
Ba-dedike ori: ba-diteke ori: puede ser eso
ba-ledike ori: ba-liteke ori: pudiera ser ese
ba-zediken ori: ba-ziteken ori: pudiera haber sido eso.
Ez da bada sorginkeri gauza auek ongi bereiztea.
|
