—Antzerti—

Amayur!!

Uarrain

Irugarren egintza

Elizondo inguruetako basetxe baten ataria. Atzean, Amayur'ko urixka ta alboko muño batean beronen gaztelu ospatsua ikusi bitez. Baserria, «Mutuberria» deritza ta bertan, alargundutako nagusi zarraz gañera, Joxe-Migel bere semea ta onen emazte ta aurrak bizi dira. Oiala altxatzean, mallu-joka sega zorrozten diardu, Bereterretxe'ren abestia kantatzen dularik bitartean. Abestiaren erdi aldean, Mitxel, bere ezpata ta guzi, napar gudari jantzian basetxetik erten bedi ta txit erne bego Joxe Migel'i kantari entzunaz.

LENENGO AGERRALDIA

Mitxel eta Joxe-Migel

        Jox. Mig.— (Ogeitamalau-ogeitamabost urteko senar gaztea. Mallu-joka ta kantari bide-batez).

                        Altzak ez du biotzik,

                        Ez gaztanberak ezurrik,

        Enuen uste esaten zutela aitor-semeak (1) gezurrik.

                        Andotze'ko ibarra,

                        Ene, bai ibar luzia!

        Iru aldiz ebaki zitzaitan armarik gabe biotza.

                        Bereterretxe'k oieti

                        Mirabeari eztiki:

        «Abil eta begiratu zan gizonik danentz ageri?»

                        Mirabeak berala,

                        Ikusi zuen bezala,

        Iru dozena ba'zebilzala ate batetik bestera.

                        Bereterretxe'k leioti

                        Konde jaunari goraintzi:

        Eun bei lemaizkiokela (1) beren zezena ondoti.

                        Ama, indazu atorra (2)

                        Agian sekulakua!

        Bizi danak gogoratuko du Pazko gauerdi ondua!

                        Mari Santz'en lasterra

                        Bostmendieta'n beera!

        Belauniko jarririk sartu da Lakharri-Bustanobi'ra.

                        — «Bustanobi gaztia,

                        Ene senide maitia,

        Bere alde egiten ezpa'dek ene semia juan da»

                        — «Arreba, ago ixilik!

                        Ez, arren, egin negarrik

        Ire semia bizi ba'da, Mauleon'era den joanik»

                        Mari Santz'en lasterra

                        Konde jaunaren etxera.

        «Ai ei, eta jauna, nun dezute nere seme galanta?»

                        — «Ik bai al-den semerik

                        Bereterretxe'z besterik?

        Ezpeldoi aldean den ilik; abil, jaso zan bizirik».

                        Ezpeldoi'ko jendiak

                        Bai, sentimentu gabiak!

        Illa ain urbil izan eta deus ere ez zekitenak!

                        Ezpeldoi'ko alaba

                        Margarita deritza:

        Bereterretxe'n odoletik eskuka biltzen ari da.

                        Ezpeldoi'ko gobara,

                        Gobararen ederra!

        Bereterretxe'n atorretatik iru dozena omen da. (3)

        Mitx.— Abesti polita ta egitsua, Joxe-Migel.

        Jox. Mig.— (Mitxel aurrean duela bat-batean gogoraturik). Kaixo, jaun Mitxel. Atsegin al-zaizu?

        Mitx.— Osoro. Batetik abestiaren doñu eztia, bestetik bere itzak darioten egi mardula. Nun ikasi dezu?

        Jox. Mig.— Orain Elizondo'ra ezkonduta detan anai bat izan bainun ikazkintzan Ligi deritzan Zuberoa'ko urixkan eta ark erakutsi zidan an ikasirik.

        Mitx.— Joxe-Migel, etzazu aztu bada kanta eder ori; erakutsi zure semeai ta bilobai noizpait ba'dituzu.

        Jox. Mig.— Zergatik, jaun Mitxel?

        Mitx.— Zuk, Joxe-Migel, etzenion igarriko, bañan gure aita zanak sarritan kantatu oi zigun abesti ori, esanaz: «Orra, Leirin'go kondien etorkia: traidore aitona, abestiak dionez, traidore, odolzale ta eralle, bere seme Luis Beaumont, Leirin'go bigarren kondea, ta onen semea, Leirin'go irugarren kondea bere aitaren kideko».

        Jox. Mig.— Leirin'go kondea da, beraz, abesti ortako konde jauna?

        Mitx.— Oraingo Luis Beaumont'en aitona. Joan dan gizaldiko lenen alditan, Agramont eta Lukutze'ko jaunak alkarren arteko borroketan zebiltzan Zuberoa'n. Leirin'go kondea Mauleon'go alkaide zan aldi artan, eta Lukutzetarren alde jarri zan, auen buruzagia bere aide (4) zulako. Bereterretxe gizajoa 1.440 inguruan il zuten Leirin'go kondearen aginduz.

        Jox. Mig.— Bere semearenak Naparro guziak ba'dakizki.

        Mitx.— Bere semeaz ez jardutea onena. Deabruak berak ez luke sortuko-ta Luis Beaumont baño pizti txarragorik. Azitik dator landarea ta Luis Beaumon'ek ezin zezakean seme onik ekarri. Oraingoak bere aitaren lana amaitu besterik eztu egin, baño ez deritzat «berez» aita bezin okerra danik.

        Jox. Mig.- Gurasoak nolako, semeak alako, esan oi da, eta Leirin'go konde aita-semeak aitonarengandik dakarte nunbait odol txarra.

        Mitx.— Bai, baño hamaika aldiz gaiztotuago. Aitonak itza austen zuen eta gizonak etoiki (5) il ere bai, baño etzan beñere jaiki Errege ta Bakalderria'ren aurka bere seme ta billobak bezela. Semeari eriotz epaia bota zioten eta ondasun guztiak kendu erregeren agindutara etorri etzalako ta geznarekin (6) joan zitzaion errege-mandataria makilka astindu zulako. Kondeak ordea Aragoi'ra iges egin zun eta antxen il zan. Semeak ez luke bere bizian kondetza iritxiko españarrak sartu izan ezpa'lira.

        Jox. Mig.— Berak zabaldu zien atea...

        Mitx.— Ala da, bere aitari kendu zizkioten ogasun eta kondetzaz jabetzearren eta bere etsaiaz dollorki apentzeko (7).

        Jox. Mig.— Tamala, urdekumeori itzul zaizutela!

        Mitx.— Aspaldi igarri nion bezela, Donibane Garazi'ra urbiltzen asi giñaneko, erbiak bezelaxe Gaztela'raño igesi joan zan. Tokitan dago España'ko Carlos erregea gixa ortakuak ba'ditu bere guda-gizon guztiak.

        Jox. Mig.— Ba'ditu, alabaña, obeak zorigaitzez ba'da ere, bestela etzinduzten garaituko Logroño'ko atetan eta Barbatain'go zelaitean españar gudozteak. Tamala! Bakalderri guzia gure alde artuta gero gudaldi baten dana galdu bearra!

        Mitx.— Alaxen dira gudateak! Gaztelarrak jendetza ikaragarria ekarri zuten, enperadoreak komuneroen aurka zitun indar guziak gure kontra irauli baitzitun, eta ezin eutsi al izan gendun aien bultzakada.

        Jox. Mig.— Zenbat gizon zekartziten gutxi-gora-bera?

        Mitx.— Ogeitamar millatik gora ta gu ozta-ozta amar millara inguratzen giñan. Gañera, aiek gudalburu on bal zekarten; Nájera'ko dukea. Asparrots'eko jaunak berriz eztu balio alako gudozteak beregain artzeko. Olde (8) ona eukiarren, gazteegia da, urduri, artega, ta gudalburutzara egingabea. Españarren gudoztea ikusi zunean, gurea baño iru bider aundiagoa, bere buruaren jabetza galdu zun eta etzun gauza zuzenik egin. Gizajoa bekokian zauritu zuten eta Frances Beaumot'ek espe artu.

        Jox. Mig.— Jende asko il al-zan?

        Mitx.— Bi taldetako illak eta zaurituak alkartuta bost milla inguru. Antxen galdu nitun benetako lagun zitzaizkidanak: Joanes Saratsa, Karlos Mauleon, Bitorr'en anaia, Karlos Nabazkoitze, San Martin kapitana ta beste zenbait. Eta gutxi bailitzakean, gudaldia galdu gendun; gure ekiñaldi guzia egun batean ankaz gora joan zan. Jainkoa'ri bearrik Amayur'ko gaztelu onen jabe egin gera ta Baztan, Bortzerrieta ta Bertizarana gureak ditugu.

        Jox. Mig.— Alabaña, ba'dabil mendi auetan beaumontar sail bat gaitza suelto egiñaz. Diotenez, Matxin Urtsua omen dute buru.

        Mitx.— Ala da. Bart jakiñerazi zidaten Ziga erriaren jabe egin ta bertako gaztelu ta eliztorrean babestu dirala. Gaur egun-sentian bialdu ditut beroiekin bukatzeko Olloki nere lengusua, Bitor Mauleon eta Luis Belatz Jaime gure buruzagiaren semea.

        Jox. Mig.— Oraindik gaztetxo da noski.

        Mitx.— Ogei bat urte oraintxe . Baña, gudari bikaña, ausarta ta iaioa gutxi bezela. Ezkirotz'en nerekin zan eta ikustekoa zan mutil aren odol beroa ta borrokarako sasoia! Mutil ori eztu beldurrak galduko. Il edo bizi borrokatzen ezpa'dute beintzat Urtsuatarrak, eguerdi alderako emen ditugula derizkiot beren espe ta guzi.

        Jox. Mig.— Mando otsa da erribidean gora. Nor ote?

        Mitx.— (Begira). Oker ezpa'naiz, Balentin nere lengusua da. Mandazain batzuk dakartzi preso. Egingo nuke beaumontarren konta-katilluak-edo dirala, gañontzean Balentin'ek ezpailituzke espe artuko.

BIGARREN AGERRALDIA

Lengoak, Balentin Jatsu, zamaltzaiña ta lau gudari soil.

        Bal.— (Oraindik azaldu gabe, zamaltzañari). Laga itzazu or mandoak eta atoz nerekin basetxera. (Baserri atarian azaldu bitez). Agur, jaunak. (Balentin, gudari buru jantzian ezpata ta arkabuzarekin azaldu bedi).

        Mitx.— Kaixo, Balentin. Eize ta guzi?

        Bal.— Bai, ta ez nolanaikoa. Aspaldi neunkatxiokan susmotsu zamaltzain onek, baño agiririk ez nikalata, lengo bi txandetan jare (9) utzi nian. Orainguan ba'diagu zedozer. Bartarratsian atzeman nian Matxin Urtsua'rekin alkar egin nairik.

        Mitx.— Eta nola izan dek atzemate ori?

        Bal.— Irurita ta Ziga artean oztopo egin nian nekazari bati bearrik. Zamaltzañak, Ziga bitartean agramontar gudari-talderik ikusi ote ziken galde zioken, Matxin Urtsua'rekin egon nai zula-ta.

        Zamal.— (Sutsu ). Gezurra!

        Mitx.— Ixo! Eztiagu deusik galdetu.

        Bal.— Egia ala gezurra, neri alaxe esan zidaken. Arek, Ziga'raño oztoporik etzula ta ango elaiztorrean idoroko (10) zikala beaumontar buruzagia esan omen zioken. Eskerrak eman eta joan omen uan. ( Zamaltzaña'ri). Egia ala gezurra esan ote dit nekazariak?

        Zamal.— Nekazariarekin mintzatu nintzala egia da, ez ordea Matxin Urtsua'rekin egon bear nula esan nionik. Beaumontarra izanik ere zentzugabea bear nuke alakorik galdetzeko.

        Mitx.— Etzaitez sutu, gizona. Errurik ezpa'dezu aske utziko zaitugu-ta.

        Bal.— Erten giñuken Ziga'runtz zamaltzañaren atzetik eta errian sartu aurretixe atzeman genian. Zamaltzaña geronekin erakarki Irurita'ra eldu giñuan eta antxe agindu nien nere mutillai ongi arakatzeko (11). Larru gorri jarri zitekan baño etziteken deusik idoro soñekotan.

        Zamal.— Okerkeri aundi bat egiten ari zerate nerekin. Erregeri jakin-erazoko diot nola zabiltzaten erru gabekiko jendea atzematen. Oroi bear dezute bidegabe ontaz!

        Mitx.— Eta zertan zenbiltzan Ziga'ko inguruetan Matxin Urtsua'ren galdezka?

        Zamal.— (Asarre). Ze Matxin ta ze Matxinondo! Ni ez ninjoan Urtsua'rengana, nekazari ark Balentin'ekin ongi izateko ala esanarren. Ni, oi bezela Tafalla'runtz ninjoan ardotara ta Tafalla'ra joateko Belate'tik igaro bearra dago...

        Mitx.— (Itza janaz). Ta Belate'ra joateko Ziga barrena igaro bear da. Bai, gizona, bai, ori guzia ba'zekiagu.

        Zamal.— Orduan, zer dala-ta naukazute emen?

        Bal.— (Sakeletik larrutx-idazki (12) bat atereaz). Onetxegatik! (Zamaltzaña zurbil eta mintzul (13) geldi bedi). Nik bezin ongi dakizu larrutx au non zijoan. Eztezu gaizki pentsatu. Zagi baten barrenean, jaunak! Bere soñean ezer ageri etzanean, zagi barrenak arakatzea eman zidan buruak. Eta orra, xagutxoa bertan agertu!

        Jox. Mig.— (Arriturik). Alajainkoa! Zamaltzain auek zedozertarako ditek burua!

        Bal.— Baño oraingo ontan eztio balio izan. Larrutx ontan gure indarren eta asmoen berri zeatzak dijoaz gaztelarrentzat. Oraingoan eztezu zure burua garbitzerik zamaltzain.

        Mitx.— Zer diozu orain, zamaltzain orrek?

        Zamal.— Ona, egi biribilla, esatera beartu nauzute-ta. Neri jaun bat etorri zitzaidan Elizondo'ko plazara ni mandoakin ardotara erten aurretixe ta zagi uts ori ekarri zidan Matxin Urtsua'ri eramateko eskatuz. Zagi bat iñori eramatiak pekaturik eztu ta gañera eskupeko on bat eman zidan eta nik baiezkoa esan nion. Nola buruak eman zagi bat eramateko eskean datorkidanak alakorik egin bear zidanik?

        Mitx.— Eta nor zan gizon ori?

        Zamal.— Ez dizaizuket esan, arrotza baitzan.

        Mitx.— Galdetu aurretik ba'nekin zure erantzunaren berri. Aria eteteko era polita da, baño gizon arterako baño ume arterako egokiago.

        Zamal.— Ori esan!

        Mitx.— Lenengo txanda arrapatu ba'ziñugu, onenean aske utxiko ziñugun, fama baitegu onegiak izatekoa, bañan adiskidea, irugarren da ta ontasunak bere neurria dauka. (Balentin'i) Balentin, eramak gaztelura, Jaime buruzagiak erabakiko dik berarekin eginbearra. (Bijoaz. Al dalarik, polita izano litzake, Balentin buru dutela, zamaltzain, mando ta gudariak antzeslekuaren atzekaldetik igarotzea).

(1) Emango lizkiokela.

(2) Emaidazu alkandora.

(3) Abesti eder onen izkia gipuzkeratu egin det, jatorrizkoa Zuberoa'ko euskalkian baitago ta irakurle-entzuleak oso nekez ulertuko lukete. Zuberoa'ko izkia ta doñua ezagutu nai dunak «Kantuz» deritzan liburu politan topatuko du.

(4) Pariente.

(5) Traidoramente.

(6) Misión, encargo.

(7) Vengarse miserablemente.

(8) Borondate.

(9) Libre.

(10) Arkitu.

(11) Registrar.

(12) Escrito de pergamino.

(13) Pálido y sin habla.