L I T E R A T U R   A L D I Z K A R I E N
G O R D A I L U A

 

 
 

                   - Literatur Aldizkarien Gordailua
                   - Euzko-Gogoa aldizkaria
                   - Ale honen aurkibidea

                   - Ale honi buruzkoak (azalaren irudia eta fitxa)

Aurreko artikulua— Euzko Gogoa (V. urtea. 1954 gko
Ilbeltza-Otsailla. 1-2 garren zenbakiak) —Hurrengo artikulua




 

 

—Euskera—

 

Euskal-izkera

 

O ta O

 

ITZEN EITE EDO AURPEGIA

 

35.— Itzen ebakiteari dagokionez, ba-dira aukaldi bateko bakarreko ta geigodun diranak. Ago-ukaldi batez mingatzen edo ebakitzen ditugun itz baten elatzak, aukaldi edo silaba dagite.

        Bakarreko: bai, ez, ni, zu, au

        biko: gizon, ogi, argi

        iruko: emazte, belarri

        lauko: eskumutur, ikusteko

 

 

IATORRIZKO TA ERATORRIZKO ITZAK

 

36.— Iatorrizko itzak, guk lenbizitik euskeraren uste ditugunak dira; eratorriak, berriz iatorretatik naiz arrotzetatik, elkartuz naiz aldaskatuz sortaraziak.

Lenbizi euskeraren uste ditugunak. Adibidez: argi, arri, ikusi.

Euskeratik eratorriak. Adibidez: argitsu, argal, arrizu, arbel.

Arrotzetatik sortaraziak. Adibidez: pake, paketsu, pakezale.

37.— Erroa. Bururakizuna muiñean daukan ele-zatiari erroa deritzogu. Itzari bere izatea erroak ematen dio, ta ez da aldatu oi, osotara beintzat. Adibidez: argi-i, arg-i-zu, arg-al; goiz-argi, or argi, ipurt-argi. Itz auek arg dute erroa.

        Itzaren iatorria euskera dan ala ez, itzaren erroak erabakiten du. Erro batetik ateratako itzak erroialdiko ditugu (de la misma familia). Adibidez: erro, erroi, sorterro, erraldi, erroialdi, muin beretik datozen itzak ditugu.

38.— Aldaska: afijo: itza mugatzen edo itz berria sortarazten dun ele-zatia da. Adibidez: argi-a, argi-z, argi-tan. Itz auetan -a, -z, -tan, aldaska dira.

        Euskeraz aldaska gibelean ipinten dugu geienean; baiñan aintzinean ere ipiñi oi dugu, ta erdian ere bai. Adibidez: ber-piztu, bir-biztu, ald-egin, ald-eratu.

        Barne-aldaska aditzan erabiltzen dugu. Adibidez: ukan, dauka, dau-z-ka; iakin, daki. da-z-ki ta abar.

 

 

ITZ BAKARKIAK ETA ITZ ELKARTUAK

 

39.— Ba-dira itz bakarki, ots, berenez bakar eta bakun diranak. Adibidez: buru, begi, ortz, esku.

        Ba-dira itz elkartuak ere, bata besteari erantsiz eratzen ditugunak. Adibidez: begi-oker, buru-soil, ortzaundi, eskuzabal.

        Bata besteari erantsi ditioke naiz aintzinetik, naiz gibeletik, naiz tartetik. Adibidez: argi-oilar, ipurt-argi, esne-bei, bei-esne, bizpairu, bospasei.

        Onela, itza itzari erantsiz, mota askotako itzak sortu ditezke.

 

 

ITZ ELKARTUAK

 

40. 1) Bi izen elkarri erantsita: aitamak: aita ta ama; anaiarrebak: anaia ta arreba: beiesne: beiaren esnea: esnebei: esnetarako bei; eguzki-begi: eguzkitara begira; izpegi: itsasora begira.

        2) Izen bati izenlagun bat erantsita: bizargorri: bizarrez gorri; musubeltz: musuz beltz; kaskazuri: kaskoz zuri.

        3) Bi izenlagun elkarri erantsita: zurigorri, gorribeltz.

        4) Bi izenorde elkarri erantsita: zurineri.

        5) Bi aditz elkarri erantsita: sartu-atera, ioan-etorri, eraman-ekarri (corre-veidile).

        6) Aditzari galdekizuna erantsita: itzeman, eskualdatu, tokialdatu.

        7) Galdekizunari aditza erantsita: ogi-iale, ardo-saltzaile.

        8) Bi aditz elkartuta izenlagun bat sortuz: beti-berandu (Bizkaia'n belumendu) ezin-bizi: quejumbroso.

        OARKIZUN. Itz elkarki auetan, bigarrenaren lenengo silabak mintzor edo azentu apala (bera-mintzorra) artzen du geien geienetan.

 

 

ITZ ALDASKATUAK

 

41.— Itzen erro edo muiñak berez ugaritzeko indarra ba-du; aldaskak, ordea, ez itz kondots bat baita; baiñan erroari eratxikiz, itzak sortarazi detzake. Adibidez, ikas errotik itz auek sortzen dira:

        ikus-aldi, ikus-bide, ikas-kari, ikas-keta, ikas-kizun, izen diranak;

        ikas-tun, ikas-lagun, ikas-kide, ikaskoi, izenlagun diranak;

        ikas-i, ikas-erazi, ira-ka-tsi, aditz diranak.

        OARKIZUN. Aldaska guziak ez dira itz mota guzientzat: izen, izenlagun, izenorde, aditz eta aditzlagunek, beraien aldaska bereiziak ba-ditute. Ba-dira, ordea, aldaska batzu bizpairu itz motari ipiñi ditiezkenak, baiñan aldaska oriek adiera berdiña ez dute.

 

 

IZEN GERTATZEN DIRA

 

42.— Egile ta egite adiera dutenak:

                -ari, antzin, aintzindari

                -keta, esne, esneketa, zuri, zuriketa

                -ketari, esne, esneketari

                -gin, zur, zurgin; arri, argin

                -kin, ikatz, ikazkin

                -dun, zor, zordun

                -tun, erosi, erostun

                -duri, min, minduri

                -duru, zor, zorduru

                -turu, itxaso, itsasturu

                -zun, arno, arnozun

                -zur, ogi, ogizur

                -gile, lan, langile

                -le, ekarri, ekarle

                -taile, nasi, nastaile

                -liar, eztei, ezteiliar

                -tiar, bazkal, bazkaltiar

                -kunde, giza, gizakunde

                -kuntza, bahi, baikuntza

                -men, artu, armen (cfr, aho, ahamen)

                -pen, buru, bururapen

                -tzarre, bat, batzarre, bil, biltzarre

                -te, siñes, siñeste

                -tza, lagun, laguntza

                -tze, aundi, aunditze

                -tate, egin, egitate.

 

43— ZERGAUZA (objeto) adierazten dutenak:

                -ale, -are, io, ioale, ioare

                -ari, ian, ianari

                -kari, baratze, baratzekari, barazkari

                -gi, -ki, odol, odolgi, odolki

                -bide, asarre, asarrebide

                -pide, nasi, naspide

                -ailu, -gailu, iosta, iostagailu, iostailu

                -ki, estal, estalki

 

44.— go, apez, apezgo

                -zko, nekazari, nekazarizko

                -tza, zurgin, zurgintza

                -eri, idorreri

                -keri, gaizto, gaiztakeri

                -asun, oso, osasun.

 

45.— Toki adierazten dutenak.

                -aga, larre, larraga

                -eta, larre, larreta

                -egi, larre, larregi

                -tegi, aritz, ariztegi

                -degi, ardo, ardandegi

                -une, gune, biur, biurgune

                -gi, iarri, iargi; sartu, sargi

                -gio, ian, iangio, etzangio

                -gu, edan, edangu, ikasi, ikasgu

                -be, aize, aizabe

                -pe, itzal, itzalpe.

                -doi, dui, sagar, buztin, sagardoi, buztindui.

 

46.—Iatorria adierazten dutenak:

                -ar, Tolosa, tolosar

                -dar, Ataun, ataundar

                -tar, Bizkaia, bizkaitar.

 

47.— Bilduma adierazten dutenak:

                -alde, -talde, ardi, artalde

                -keta, gizon, gizonketa

                -tza, iende, iendetza

                -eria, kaxkar, kaxkarreria

                -di, ziga, zigadi

                -ti, sagar, sagasti.

 

48.— Aldi naiz eguraldi adierazten dutenak:

                -aro, gazte, gaztaro, gaztezaro, ere bai

                -zaro, aur; aurtzaro

                -zitu, zar, zarzitu (pensión de vejez)

                -zutu, nerabe, nerabezutu, nerabezaro; gaztainazutu (Octubre)

                -giro, belar, belargiro, lan, langiro; aro ere bai

                -te, euri, legor, eurite, legorte

                -be, urte, urtabe, bai-urte

                -diri, ilun, ilundiri

                -tiri, goiz, goiztiri, arrastiri (arratsalde; Bizkaia'n arrastei).

 

49.— Lagungoa adierazten dutenak:

                -ide, haur, haurride (senide); -kide, lan, lankide.

 

50.—Era adierazten dutenak:

                -era, ibil, ibilera; -kera, itz, izkera. Kera itz soila bizi da Larraun'en; Aitaren kera du: aitaren antza du.

 

51.— Aunditzeko erabilten diran aldaskak:

                -ko, aita, aitako

                -tzar, etxe, etxetzar

                -tz, Mitzel (Mizel, Mixel, B. N.; tzakur (zakur, txakur, A. N.)

                -kote, gizon, gizakote

 

52.—Tipitzeko erabiltzen diranak:

                -ail, zuri, zurail

                -kara, urdin, urdinkara

                -anda, oilo, oilanda

                -asko, oilo, oilasko

                -ko, mutin, mutiko,

                -txa, neska, neskatxa

                -tila, neska, neskatila

                -txe, Samarko, Samarkotxe: Samargo txiki: la refete de S. Marc.

                -xka, buru, buruxka

                -skila, iaun, ianskila

                -ño, ama, amaño

                -txo, ama, amatxo

                -to, gizon, gizonto

                -zta, -xta, bargo, bargazta, bargaxta

                -x, zakur, xakur

 

53.— Zugatz adierazteko:

                -ondo, intxaur, intxaurrondo

                -atze, gaztaina, gaztainatze.

 

54.— Aidegoa adierazteko:

                -aba-, -eba, osaba, oseba, alaba, arreba, izeba

                -so, aitaso, guraso, alabaso

                -autsi, -autxi, aitautsi, amautsi, semautsi, semautsi, alabautsi (-autxi A. N.)

 

55.— Gezurrezko adierazteko:

                -aizun, ama, Iainko, amaizun, Iankoaizun.

 

 

IZENLAGUN GERTATZEN DIRANAK.

 

56.—Ugaritasun adierazteko adaskak erauntsiz:

                -dun, diru, dirudun

                -zu, berri, berrizu

                -tzu, berri, berritzu, makar, makartzu

                -zto, ezkabi, ezkabizto; koipe, koipezto.

        OARKIZUN. Oker sartu da Euskalerri guzian -tsu indartsu t.a. Tsu ori «gutxi gora bera» esateko da. Urbiltsu, olatsu, ementsu.

 

57.— Igoera ta griña adierazteko:

                -bera, pera, min, minbera, izerdi, izerpera

                -gabe, atse, atsegabe, atsekabe

                -gabe, lo, logale

                -ile, pixa, pixile (guk pixagile)

                -gura, negar, negargura

                -ti, gezur, gezurti

                -oi, bizkar, bizkarroi (parásito)

                -koi, eme, emakoi

                -kor, aserre, aserrekor

                -or, lotsa lotsor

                -tiar, Eliza, Eliztiar

                -uts, aundi, aundiuts

                -putz, aize, aizeputz

                -gin, lagun, lagungin

                -kin, aur, aurkin

 

58.— GAI IZATEA ADIERAZTEKO:

                -gai, apez, apezgai

                -kai, azi, azkai

                -garri, maite, maitagarri

                -kizun, etorri, etorkizun

                -kidin, ikusi, ikuskidin.

 

59.— Urrenaldia adierazteko:

                -garren, lau, laugarren; urte, urtegarren

                -urren, beratzi, beratziurren; urte, urte urren.

 

60.— BANATZEKO:

                -na, bat, bi, iru, bana, bina, iruna

                -ka, toki, tokika

                -zka, erdi, erdizka

                -kal, etxe, etxekal. Etxekal ibili: andar mendigando (A. N.)

 

61.— ADITZ GERTATZEN DIRANAK:

                -i, ikus, ikusi

                -in, eg, egin

                -un, ezag, ezagun

                -tu, ar, artu.

 

62.— BERRITZEKO (aitzin-aldaskak):

                -ber, piztu, berpiztu

                -bir, biztu, birbiztu: reanimarse.

 

63.— UKATZEKO:

                ez-, ikusi, ez-ikusi; ikasi, ez-ikasi gaitz-, egoki, gaitzegoki.

 

64.— ERAGITEKO (aitzin-aldaskak):

                era-ikusi, erakutsi

                ira-, ikasi, irakatsi

                -arazi, erazi, erazo; ian, ianarazi, adi adierazi, ikusi, ikuserazo

                -etsi, on, onetsi, gaitz, gaitzetsi, (gibel-aldaskak).

 

65.— ADITZLAGUN GERTATZEN DIRANAK:

                        Era adierazteko:

                -ki, berri, berriki

                -ro, berri, berriro

                -kiro, zorrotz, zorrozkiro

                -ka, ezker, ezkerka

                -la, au, ola, ori, orrela, a, ala.

 

 

ITZ-ELKARKETA

 

66.— A. Aditz gertatzen diranak:

                era-, berri, eraberritu

                buru-, bil, burubildu: repollar

                zear-, alda, zearraldatu

                alde-, egin, aldegin

                etxe-, alda, etxealdatu

                diru-, berri, diruberritu

                lagun-, berri, lagunberritu: aumentar la familia

                itz-, eman, itzeman

                on-, ar, onartu

                gaitz-, etsi, gaitzetsi: repudiar

                gaizto-, etsi, gaiztetsi: condenar.

        OARKIZUN. Era ontara eman detzakegu geiago ere, ez baitira euskeraren izatearen aurka.

 

67.—B. Izen gertatzen diranak: (ikus 40'garren banakoa)

                Aita-seme, senarr-emazte (eta lokarri-itza kendurik)

                ioan-etorri (eta)

                ongi-etorri (e mintzor apalez)

                etorri-berri

                irrun-arrun (arat-onat)

                or-dago

                lur-sagar (-eko)

                mutil-nagusi (-en)

                irabazpide (-teko)

                apezkondo (izanaren)

                aundi-maundi (m tartean gaitzesteko)

                erran-merran

                larru-orri (gorririk)

                ogi-gose (ogiaren)

                besamotz (besoz)

                gain-bera (gaiñetik)

                ian-edana (eta)

                esne-bei (-tarako)

                bei-esne (-aren)

                gorde-sagar (-tzeko)

                bizi-alargun (bizirik)

                nor-gira-gu?: Arrandi-aundi.

 

(Yarraitzeko)

 



Literatur Aldizkarien Gordailua Susa argitaletxearen egitasmoa da.