|
—Elerti—
Ernio garbi
Galarraga'tar Anai Yoxe
Urrundik natorkizu oso, Euskalerri, gorputzeko indar-kemenak aulduta, kopetan izardiakin... Munduko bide gustiak zear ibilli naiz irudimenaren ego ariñetan eta malko-samiñetan, odol-gorriz kutsuturiko zoritxar beltza besterik ez det begiz jo mendi ta ibar zuloetan.
Lurraldeak zear Erromako arrano maltzurraren itzalpe gorrian ikusi ditut erriak, lotsaren gorria arpegian agiri dutelarik... eta negarrari eman diot samintsu! Gero zugan itzuli ditut nere begi buztiak, burruka beltz eta odol-ixurtze gorri baten dei ixil garratzak otsegin balite bezela, eta zure mendi gallur ermo, baso galant ta ibar zabalak, oraindik askatasunaren eguzki osasungarria artzen ikusi ditut. Eta zuregana jo det pozaren pozez.
Euskalerrira nator mendirik mendi, Erroma arro lizunaren aunditasunak atzera utzita, arrano beltzaren itzalpe gogaikarritik igesi. Eta, kezka ta yoranez biotza zalapartaka, zure muga ermoetara iritxi naizenean, negarrari eman diot begi-betean, mendi-ibarrak ixil, itun eriotz antzo arkitzean. Zure basoetan ez det aize otzaren antsi ituna beste entzun... Eta biotz unduritsuak otzikarazko taupada berri bat eman dit, an urrutiko zelaietan burni zuriz jantziriko erromatar taldeak begiz jo ditudanean.
Guda-ekaitz gorriak, ondamendi beltz eta eriotz otza zelaiak bere altzoan artu ditu. Ez dantzut gazte lirain zabaldu du euskal mendietan. Ixiltasun itunak baso-bulartsuen irrintz alairik mendi egalpeko bide-txigorrak zear. Pizti ta otso goseak baso illunak bera gorputz illotzak nun dakust iñularrez...
Itxas aldeko ibarrak Erromako guda-mutillez josirik daude. Ixildu da betiko maiteñoaren abesti zoli-biguña... Izkuntza ezezagun bat entzun dute gure zelaiak eta ibai garbiak erbeste-gudari maltzurren oitura lizunak lotsatu ditu. Ai! Zeñen beltz, zeñen illun oraindaño irribarrik jotako euskal arpegi argia! Or lur jota aspaldiko gaztelu kopeta-argi bulartsuak... Baserri zarrak ibar zulo illunean suzko negarra dariotela oraindik... Ta atzoko sukalde beroak, umeak ilda urrutiruntz iges dagin txoriñoak utziriko kabiaren antzo ixil, itun...
— Aitor, euskal mendien aingeru arduratsu: nun dituzu zure seme jator trebe kementsuak? Nolaz mendi-ibarrak soil, ixillik, itun!... Itai aoz lurreratu dan galburu oria lez erori ote Euskalerri betiko, Erromako ezpataren menpe negargarrian?...
— Ez, anai, ez. Orra nun dituzun Ernio-mendi sendoaren gallurrean, askatasunaren beso zabaletan txit pozik. Maiteak ditu zeruak bere izarrak... Areago euskaldunak mendi, baso ta arkaitz zulo illunak.
Euskaldun bulartsu oien kontra lertuko da, itxasoko urmendi arroak arkaitza jotzean lez, Erromak mundu zabalean izerdi ta odolez bildutako arrokeri ta aunditasun guztia. Ernioren dirdai biziak, min emango diote Erroma lizunari!...
...Baño illun daude oso euskal-semeen biotzak. Noranai begiak iaso, or bai dituzte aurrez aurre, burniz iantziriko giztalde zabalak, otso amorratuaren antzo. Ernio gallur ermoa noiz menderatuko...
Illun daude Kantauriko mendi sendoak!... Zelatungo gañean, ez det guda irrintzien oiartzun luzea beste entzuten. Gurutzeta'ko muño berdeetan, euskal-gudari gurutzetuen azken-abestiak itun oso... Bizi diran anaien biotzak, atsekabearen eztenak zauriturik... Ezbear naigabetsu ta min-gorriaren magal ozpiñean euskal sukaldeak illun, otz!... Erromako ezpataren aoz eroritako seme lerdenen ezur otzez bete dira mendiak. Zelatun'go lurrak zenbat umeen odol gorri errai garbietan! Ai, Ernio altsuak itzegin al balezakiguke!... Zenbat gertaera beltz ta pozgarri, atsekabe carratz ta hiotz urratze naigebetsu, malko samiñ ta buru auste gorri esango...
Bost aldiz ikusi det Ernio'ko basoetan ostro berria jaio ta udazkenez aize zakarraren egoetan sakabanatzen, Erromatarren gandor arroa gure mendietan zelatan jarri zanetik. Geroztik nolako ondamendi beltza euskal mendietan!... Zenbat odol gorri, emakume kementsuen malko samiñez naasturik, maldak bera, arkaitz punta zorrotzak gorrituaz...! Nolako min garratzak, naigabearen eztenak lerturiko aita-semeen biotz zaurituetan!... Zeñen bizi, gorrotoaren dizdia begi guztietan! Baño eroritakoen odol beroa, anai bizien barrua irakiten iartzen du eta etsaiaren dollorkeri maltzurrak, ausartasun ta kemen berriak sortu zañetan!
Eguzkia, geldi-geldi, ixil eta azken printza luze-motelez Ernio'ko arkaitza odol antzo gorriztatuaz mendi oztera jestean, aldatz malkartsuan gora ikusi oi ditut guda-mutillak nekaturik... aulduta oso indar-kemenez. Gero su ondora bildu oi dira, biramonerako ezpatak arretaz zorroztuaz, koplalariak antziñakoen egintza gogoangarriak abesten ditun bitartean. Eta zar agurgarrien itz beroak nola bizkortu oi dituzten gazte bulartsu oien gogo eroriak...!
Kimu berri xaloak segaren aoz erori oi diran bezela, lurreratu oi dituzte Ernio'ko otso ikaragarriak Erromatar bildurtien buru-lerro luzeak! Baño Erroma altsua da ta guda-mutil bat erori dan tokian, gizatalde berria jartzen du; Ernio'ko arkaitz bazterrean ito ta austu nai baidu, azkenengo erri ausarti trebe onen azkortasun sutsua! Baño itxasoko urmendi arro apartsuak, arkaitza jotzean lertu oi diran bezela eroriko da, Erroma'k mundu zabalean bildu duan aunditasun pixka ta arrokeri itxusia. Ernio ikaragarriari gorputz ematean. Ta adore ta kemenez menderatu ezin duan erri zimel trinkoa, gosez galtzeko asmoa artu du. Parregarria!...
Ernio'ko arkaitz artean sorturiko guda-mutillak, kementsuak, trebeak dira oso: baño, —oi otzikara gordiña!—, oiek nekearen nekez, odolez bustita eroriko diranean, gure mediak soil geldituko dira oso, bizitzarik gabe, ixilik... eta berriak sortzeko seaskarik ez... Oi samiñaren garratza!
* * *
Eguzkia, urre gorrizko ille-mataza astindu ta suzko begi zolia argiro irikiaz, urrutiko gandu artean goraka lurrari nagitasunak kentzera... Baso beltz, zelai ta ibai narotsuak eguzki gosez, printza ori osasungarria noiz iritxiko!...
Ernio'ko arkaitz dirdiratsuetan guda-irrintz pozgarria dantzut alal. Erreka-zulo, arkaitz-arte ta basoetatik, gizatalde trebe yayoak Zelatun aldera, gorputzez lirain, bekoki argi. Guda irrintz luzeak... Zer ote? Errezil'go maldak bera gudari ikaragarriak, basoko otso amorratuen antzo. Gorrotoaren suaz begiak dizdiz, bor-bor odol gorria zañetan... Oi askatasun-egarri kiskalgarrial
Ernio-gallur ermoetan, zar agurgarri, emakume kementsu ta ume errukarriak, odolez gorrituriko Errezil txokora begira-begira... An dago Lekobide ospetsua, garai batean gorputzez arterik gogorrena bezin trinko ta gorostirik ezeenaren antzera zimel zitun beso zaintsuak, eun urteko elur zuriz izoztuta. Baño oraindik biotz-gazte, zutik, ernai ta kementsu, euskal mendien askatasun-izar urdiñari begira... An dago, begiak malkoz dizdiz, beeko semeen adore bizkorrari begira.
Oi emana!... Oi erromatarrak errez erantsi ta menderatzea! Barruti ta erreka zuloak bera, odol lurruntsua ibaika... Oi amorruaren gordiña, asarre biziaren zakarra, eriotzaren ebiltza! Belar tartean eroriak antxiz, ieikimiñez... Irrintzi luze ikaragarriak mendi-muño ta ibar zuloetan!... Ernio'ta Tiber'ko odol gaztea bat-batean maldak bera txir gorri...!
Arin ta trebetsu dabilki erromatarrak burnia aide ta zear... Bero du oso, sutan ta gorrotoz borborka odola zañetan... Baño Ernio'ko errai zarrak, bera bezin sendo ta erraldoi sortu ditun seme yayo kementsuak, ez dabiltz motelago! Gure mendietako ujalde arro indartsuak dirudite bizkorrean...! Erroma'ko burni lerro zuria, Ernio'ko gazte bulartsu ausartien oinpean erori da lotsagarri, intziriz, eriotz-zotinka...! Erroma arroaren gandor tentea bere odolez gorri!...
Binbitartean goiko arkaitz puntan Lekobide urtetsua, oñordekoen adore ta trebatasuna ikusirik, pozezko malkoz arkaitz zuria bustitzen!
* * *
Eguzki motela urruti oso, itxaso gorriari musuka... Gau ixil pakezkoia mendi-ibarrak beltzez jastera. Illargi zuri zelatariak, dizdiz sorgiña Ernio gallurtik... Gudatokian gorputz illotzak pake-pakean ixilik...
Binbitartean Zelatun-maldak gora gudari trebeak oiuka, nekatuta, etenik; baño biotz-berotasunaren txinparta goria itzali gabe, beti bizkor, sukoi ta adoretsu oso.
Eta —arrano arrapalariak oi duan lez— etsaien gorputzetan odol egarria naitara ase ondoren, iñularrez kabira garaille igo oi diran euskal gudari jator oien biotzak samintasun garratzaren eztenak jota zulaturik ikusi oi ditut sarri, gosearen mamu beltza sukalde bazterrean begira-begira arkitzean. Eta emazte-semeen malko garratzak begiz jotzean, ai!...
Bakardade ixillak artu ditu bere altzoan euskal mendiak... Gau beltza kantari dago bere eresi ixilla... Illargia goraka-goraka, pake zuri ta ixeltasun gozoa mendi ibarretan zabaltzera... Euskal-seme illotzen arpegi zuri ta bular gorrian, pakezko laztan sakona ezartzera geldiro. Ernion bera gizatalde ermoa, Lekobide buru dualarik, Zelatun'go zelaian juramentu zarrak berritzera, illargi betearen azpian. Gabeko erregin zuria, ama baten gisa, alde guztietatik esituta, odol ustutzen ari dan erriaren biotzean kemen berria sortzen...!
* * *
Urteak zear Euskalerriko gora-bera zail-estuen buru ospetsu izandako Lekobide, Iturrioz'ko arkaitza gañean eseririk dago, ixil, itun oso. Amar aldiz ikusi du berak Ernio maldako basoetan ostro berria jaiotzen; eta zar agurgarriaren burua, eun urteko elurrak zuriturik dauka, neguz gure mendi tontorrak bezela. Begira zaiozu orain, garai batean, eguna arrats, bera Zelatun'en gora nekaturik, indar-kemenak aulduta gorputzean zauri gorriak agiri zitularik, baño garaille, igo oi zan gazte lerden orri... Zeñen gogor, zeñen igar atzoko beso zaintsu oiek! Negar dagi orain, negar, aspaldiko egun aintzakor aien oroimen zolia biotz barnean estutuaz, gaurko odol-potsu gorriai begira. Berrogeitamar gudate beltzeko odol-erreka ta malko samin garratzez bigundu etzan euskal biotz orrek, zer ote negar egiteko? Naigabe garratzen bat agian...? Ai! Aiton zarraren begirada zorrotzak, Euskalerriaren erorialdi tamalgarriren bat ikusten nunbait...! Euskal mendien garbitasuna, erromatar oiñ lizunen azpian... Askatasunaren izar zolia, arrano beltzaren atzaparretan! Orrek jo ta lertzen du amaika amets urdiñez igortzitako zaarraren biotz gaztea. Orregatik dagi negar izkutuan.
Ostro ta laar otsa urrean... Zer ote? Lekobide'ren lagun zan Otzoal ospetsua, izerditsu ta arnas-estuka, basoan gora laisterka.
— Lekobide, negarrez? —dio arriturik—. Naiago nuke Ernio sendoa erorita ikusi, zure begietan malko lotsagarriak baño...
— ...Entzun, Otzoal. Gure erria amiltegiaren ertzean dago, noiz eroriko eriotz gorriarekin besarka! Erromatarrak gure mendietan... Baño, salbabide bat sortu zait buruan. Erromatarrak bildur oso. Bost urte buru, mundu guztia zear arroki ibilli diran giza-talderik indartsu ta ospetsuenak, Errezil'ko zoko illunean aintza tantorik gabe galdu bai dituzte!... Ta Ernio altsuaren parre-irria, arantzarik zorrotz ta eztenek mingarriena izan da Erromaren biotz uztelarentzat. Orain guk negua eldu arte zutik iraungo bagendu, berak etsi ta Erroma-bidean lirake... ta Euskalerri garaille! Oi poza! Baño... janaririk ez! Gudariak goserik dabiltz; eta gu, zar argalok, oiek bear duten ogia baten! A, Otzoal! Adore ta kemen pixkat bagendu biotz-zañetan... Guk nai deguna izango da Euskalerri: ospetsu edo lotsagarri. Gure buruak il ditzagun ta gazteak ogia izango dute.
— Aundia da eskatzen dezuna, —dio Otzoalek—. Baño, gertu gaude danok ezertarako nai bagaituzu.
—Ala balitz, Otzoal... Zeñen egun aundia Euskalerriarentzat! Bosteun zar agurgarri, gaztetzaroko indar-kemenak, Ama Aberriari tente eustearren agortu ta azkenengo odol tanto bakanak berari eskeintzera kemenak osoenez... Ausartasun bikain orrek arri biurtuko lituzke erromatarren biotz argalak!
— Anaiei adieraztera noakizu, Lekobide. Laister gera danok emen. Aberriaren magalean erori dan biotz gaztearen eriotza, beti da aipagarri, eder... Beti aintzatsu.
Ekaitz ostean sortu oi dan bezelako ixiltasunaren altzoan gorderik daude Ernio'ko arkaitz zuriak. Euskal-zar agurgarriak Batzar nagusian bildurik. Iñork ez daki esku-azpian zer dakarkiten. Aundi ta txikiak, jakin-nai min bat agiri dute arpegian. Orduak geroago danak bildu dira, erbeste otso maltzurren naia lenbailen erabakitzearren. Erromak, pake naiezko deadar luzea egin du Errezil zokotik; baño ortarako Euskaldunak bere mende jarri bear dute.
Lekobide'k deadar dagi danen aurrean jeikiririk:
— Nai al dezute erromatarren pakea?
— Ez, ez!!! —erantzun dute bat-batean, barru-barrutik eta oso bero euskal-biotz zaurituak.
— Ondo dago. Biar goizean goiz, zaarrok eramango diegu erantzuna.
* * *
Ernio altsua, beti goizale, oraindik gandor ermoa laño artean izkuturik... Mendi garbia goi-miñez beti. Urruti, urruti oso, eguzki gorri gandu artean nagitsu, kezkatan... Egun-senti orduko, or Zelatun'go gañean erniotar jatorrak arrano arrapalarien antzo, gorroto gordiñak sorturiko odol-egarri bizia erromatarren gorputzetan asetzeko prest... Guda-irrintzi noiz entzungo zai! Beizama, Goiaz ta Errezil-mendi ibarrak erromatar talde zabalez beteak etsaiaren zai...
Zar agurgarriak doi-doiez, urte zamapean makur, baño kementsu, maldak bera Lekobidekin... Agur Euskalerri! Tajo deritzaion arkaitz puntan dituzu oraintxe. Lekobidek itz egingo die erromatarrai danen izenean
— Erromatarrak: pakerik ez degula nai adieraztera natorkizue; eta pake orren ordez guda gorria dakarkizuet. Erroma aundi, gallen indartsu bada, Euskalerri aregorago dago. Zar guztiok, gazteak adoretsuago, kementsu ta luzaroagoan iraun dezaten, gure buruak zuen aurrean iltzera jetxi gera Ernioko kabitik; eta bearrezkoa balitz, emakume ta ume guztiak guri jarraitzeko prest daude.
Gero, bere esku dardaratsuz «azkona» etsaien gain bizkor boteaz, guda-irrintz luzea egin zuan. Laister ziran maldak bera Ernioko otso ikaragarriak, su-gar antzera bero, tximista bezin azkar eta ekaitzik zakarrena baño bildurgarriago etsaien gain...
Binbitartean Lekobide ta beste zar aintzagarriak, Erniori azken-agur sutsu bat egiñaz, beeko amiltegi beltzera beren buruak botatzen... Nola sutu ta berotu zuan gudalarien odol gaztea gertaera tamalgarri onek! Nolako atsekabe garratzak zauritu zitun euskal-biotz lerdenak!
* * *
... Ekaitz aurrez bi laño mordo bezela alkar jo zuten euskal ta erromatarrak. Ura burruka zakarra! Oi gorrotoaren indarra...! Amorru biziaren beroa! Odol-erreka gorriak muñoak bera lurrintsu...
Euskal gazteak itxuturik, gorrotoaren gordiñez kiskaltzen daude. Gurasoen odolak nolako indar-kemen bizkorrak sortu ditun gazte oien zañetan...! Erromatar lerroa, zar aien azkortasun ta adore sakona, ta gazte biotzdunen amorru ikaragarria ikustean, laister erori dira bildurrak jota aizkora zuriaren azpian.
* * *
Udazkena iges..., iges negu bildurrez. Ernioko baso zabalak, udaberrik ekarri zizkien edertasunak erantzita, negu zuria otoi luze ixillean igarotzeko prest daude. Goibel dago oso Ernio. Ixil, illun euskal biotzak, baso illunen antzo. Ez det nabari erreka ertzean loreño ederrik. Txori abesti zolia aspalditik urrun... Betiko iges ote euskal-mendietako edertasunak? Ez ote poztuko eguzki berriak Erniotarren biotz atsekabetuak...
Lartaun, euskal bakanen buruzagi trebe yayoa, min izkutu baten arantzak jota, illun, eroria dago oso... Nun ote euskal-biotzen neke latz ta estuasun gorriak aaztu erazten zitun aspaldiko irribar pozgarri ura? Ai! Betiko zimeldu ote ezpain axaleko irri-larros zolia?... Erromatarrak gero ta bildurrago dira. Irudimenaren begi zorrotzez, neguko elur zuri erauntsi zorrotz eta ekaitz zakarren erdian, Ernio'ko otso ikaragarrien ausartasun ta gorroto bizia iñoiz baño beltz gartsu ta gordiñago ikusten bai dituzte...!
Zeñen negargarria dagon, bost urteko ezur legor ta gorputz otzez estalitako Errezill txokoa...! Erromak, mundu zabalean baño odol geiago ixuri du erreka zulo illun orretan aintza tantorik gabe... Eta ori izan da Octabianoren biotz ta Erromaren arrokeriak muñ-muñean artu duten saztadarik zorrotzena. Euskaldunak berriro, lendik ondo ezaguna zuten garai-bidean gora dira alaitsu, garaille, ameslari...
* * *
Ernio'ko arkaitz artean mar-mar izkutu ixilla dantzut... Mendirik mendi gizonak onuntz laisterka... Zer ote? Lartaun, buru-auste zail biurri bat balu bezela, anuntz-onuntzka dabilkizu oso goibel...
Erromatarrak etsita joatekoak dirala jakin degu; baño Octabianok, baztar au utzi baño len, gauza bat erabaki omen du: Irureun euskaldun ta irureun erromatarren artean, iru burruka edo guda-saio egin ditzatela iru tokitan. Bakoitzean, eun andik eta eun emendik. Bi irabazten dituana, garaille. Euskalerri bada, erromatarrak joan egingo dira; ezetzean, Kantauri bere menpean. Orregatik bildu ditu Lartaun'ek beste mendietako gudaririk trebeenak.
...Zelatuna-bidean dituzu danak, pozak bultzata, erbiaren antzo. Lartaun kementsua, danen aurrean jarririk:
— Gogozkoa al dezute —dio— erromatarren erabakia?
— Bai!!! Bai!!! —diote danak bat-batean, deadar ta poz-irrintzi luzeen oiartzunak Aizkorritik entzuten diralarik. Geroztik guda-mutillak urduritsu daude oso, burruka garai estua noiz iritxiko...
Lenengo burruka Euskalerrin izango da. Bigarrena Erroman. Ta berdin gelditu ezkero, irugarrena edozein tokitan.
* * *
Or dijoa Lartaun eun gudari trebe, gartsu ta leialenakin. «Koplalaria» aurrean, gazte-biotzetan kemen berriak piztutzen: «Aurrera Aitorren seme lerden yayoak, sendo Ernioren antzo ta izarra bezain garbiak...»
Or Euskalerri ta Iberia guztia, inguruko mendietan bildurik, burruka ikaragarria ikustera etorrita... Aurrez-aurre daude euskaldun ta erromatarrak. Zorioneko ordua Euskalerriarentzat...! Asi da burruka gorria...! Oi burniaren dizdia! Odol gorria gain-bera... Odol beroa ibaika...! Oi ebakitzea! Trebetsu ari dira menditar gazte lerdenak... Erromatarra ez da motelago!
... Asko erori dira. Buruak bakantzen, makurtzen, izkutatzen... Errekak odolez gañezka... Lartaunen irudi lerdena dakust ikaragarri danen gain. Otsoa ardi artean ez ain amorrutsu ta odol-egarri...! «Gogor, gogor» —deadar dagi anuntz-onuntzka, gogo eroriak piztu ta indar-kemen berriak piztuaz.
... Erromatarrak, bakandu dira. Erniotarrak, berriz, gero ta bizkorrago, amorruago odol bero billa... Zuloak gorputz odolduz bete dira. Lartaun, azkenengo erromatarrari, burni ta guzti bularrak txikitu ta aizkora gorria gora iasoaz, azken-irrintz pozgarria dagi. Ingurun zeuden millaka aok bat-batean: «Gora Euskalerri"!!!
* * *
Negu gorria Ernio maldan. Euskalerriko indar, kemen, adore ta itxaropenik pozgarrienak eraman ditun euskal-eunko trebe gartsua, Erroman dezu Lartaun buru dualarik. ...Amabost egun, aunditasunez beteriko Erroma eder artara iritxi zirala, burua ametsez ta biotza kezka-yoranez zalapartaka zutelarik... Oi egon-ezin urduri tsuaren arantza...! Zeñen goibel gazte-biotz jator oiek, Kantauriko mendi eder ta zoru lilluragarria gogoratzean! Ez jakin berriz ikusiko dituzten...! Ederra da oso Erroma; euskal-mendiak ederrago!
Tiber ertzeko zelaietara jetxi oi dira egunero, gorputzak burruka zallean oitu, zaildu ta sendotzearren.
* * *
Eguzkia motel, nagitsu ta kopeta beltz dakust mendi ertzean, naigabe-arantz zorrotzak jota lez... Guda-egun larria iriitxi da. Egun beltz edo pozgarria Euskalerria rentzat! Erroma guztia gudategira, Ernioko seme, ikaragarrien ausartasuna ikustearren... Or datoz mendi-seme ospetsuak, gorputz lerden, arpegi argi, kementsu oso... Or, beoien atzetik, Erromak mundu zabalean aukeratu ditun gizonik sendo ta bulartsuenak...
...Or daude, txinpart antzeko begiradakin, bi eunko lerden aurrez-aurre. Erromatarrak burni zuriz dizdiz... Erniotarrak, gorputz lerden zuri-gorria erdi agirian... Aruntz Erroma osoa begira, deadarda. Erdian Tiber. An urruti, oso urruti, euskal-ama kementsu ta anai gazteak zai..., berriz ez ote ikusiko miñez...
...Astera doa guda gorria. Dana ixil... Euskal-semeak, irrintz egiñaz, otsoen antzo sartu dira burniz jan tziriko arkaitz aien artean. Oiek deadarrak...! Oi burni otsa...! Euskaldunak arin dabiltz erbiaren antzo... Sugea bezela okertuaz.
...Tiber odolez gorritu da. Menditarren keinena itzaltzen, erortzen... Lartaun, otso amorratuaren gisa, su-gar biurturik, batetik bestera zer ote...! Anaiak atzeraka... Ezin akastu, puskatu ezin burni lerroa! Arro da Erroma. Oi deadarran ots garratza...!
Lartaun begira-begira jarririk: «Jeiki, anaiak, eman gogor... Sabelian! Sabelian!!!» Eta lozorrotik esnatu balira bezela zearo lotsaturik, or dijoaz, Kantauriko ekaitzak bezin zakar ta ikaragarri, dana txikitu ta apurtuaz. Lartaun'en begi argiak sabel-aldea gorri, burnirik gabe ikusi...! Ordu gutxi barru, burni-lerro ikaragarri iaek, lurrean ziran zerraldo... Erroma arroa ixillik, goibel, negarrez... Euskalerri pozik, garaille! Erroma lizun arroa, Ernio garbiaren menpean...
Aspalditik amesturiko askatasuna euskal-mendiai emateko ordu onean sortu zan Lartaun trebea, Erromako ateetan azken-arnasa ematen dago...: «Agur Euskalerri, agur betiko...! Agur Ernio-mendi, iraun beti garbi!»
Azkena.
|
