—Yakintza—

Platon ta Pitagora-ta

Zaitegi ta Plazaola'tar Iokin

Parmenide'ren iakinbide malkartsu ta gogorrean barna ez zan galdu Platon eder-zalea ta onen adimen bizkorra ere ez zan idor elkortu. Izadi dana taketa bezela gogorturik ikusi zun Parmenide'k. Erakleito'k dana ixurka ta iarion ikusi zun. Pitagora'k berebat dana eragiñean auteman zun. Parmenide'ren itxaso izoztua lurmendu ta urtuta ikusi zun, orrin urdin ta irakiten, alegia; ta irakiñaren irakiñez dardarak azal guzian atera-apar zuriak lerroz-lerro igarian zebiltzan. An barnean, lañoak eta bisutsak estalitako ur gazi zabaletan, zenbait gauza arrigarri gertatzen ziran, olatuen orru zoli ta ozenak ateraziz. Zer guziek eragiñaren eragiñez ots neurritsu ta egokia ateratzen entzun baitzitun Pitagora'k ritum edo melodi bailitzan, bere baitan baitute musikaren muiña.

        Arbasoz arbaso Platon'ek iarauntsi-iakite ondarea azaltzerakoan, Pitagora berebat aipagarri agertzen zaigu aren irakasle zarren artean. Ark esan edo ark esan-uste zuna Platon'en iakintza-alor zabalean edonon nabari da, mintzo zoli ta egitia bailitzan. Ta aren esana lotsa aundiz begiratzen du beti, laztanez ezin dunean onartu ere. Pitagora'k erein-aziak mardul ernemindu ta beregainki garatu ziran Platon'en baratze ederrean, alegia.

        Pitagora'k iñork baiño alegin aundiagoak egin zitun iakintzaren alde ta iakitez arro ta okiturik ageri zan, Erakleito'ren esamesez. Akar gorri ori besterik ez dugu arkitzen garai artakoen aitorretan. Eguzkipean sortu dan gizakumeen artean, goretsiena- edo izan zan, ta atze bete ikasle-mordo ederrez ari zan beti.

        Menesark argiña zun aita, ta K. a. 570-560 garren urteetan iaio zan Samu'ko izaroan. Itxas-gizon, sal-erosle ta antzelarien artean aipu ederra irritxia zun izaro orrek. Bertan sortu zan, beraz, Elade'ko gizonik berebizikoena ta eguzkipeko gizakume bixikoena, ausaz.

        Bere gogoa beredin tasunez ederturik zun gizon nabar, sarkor ta zindo ark. Alare, zail egiten zaigu aren benetako iduria agertzea, geroago ta illunago agertzen baitzaigu. Aren eskuen lerrorik ez dazagu. Aren itzen apeukoz ta aren iardunaren kemenez giza-saillak beregana zitun. Iñoiz ez bide zun idatzi. Ark idatzirik beintzat ez zaigu gureganaño eldu, damurik. Geroagoko idazleek itaizean aipatzen dituten aburu ariñak besterik ez dugu. Platon'ek berak ere pitagora-zaleei egozten die zenbait aburu, iñoiz ere ez Pitagora'ri berari. Beingoan galdu omen ziran Pitagora'ri berari. Beingoan galdu omen ziran Pitagora'ren «Urrezko Itz-neurtuak»: gertari bitxia benetan! Idazle zar artean gutxitxok izan zuten idazti ta irakatsion berri. Alare, Pitagora iakin-zale ospatsua izan zan. Asieratik ipuin lurrunetan murgildurik ageri da dalako Pitagora ori.

        Or-emenka ostera aundietan ibilli zan bere iakin gosea berdintzeko. Aldi artan iakin-biderik erosoena errialderik ugarienak ikertzea baitzuten, larrutx ta idaztiak eskuratzea gaitz egiten zitzaielako.

        Arrezkero, Aigito'n egona zan, zenbaki-iakintzaren seaska izaki. Bertako iaureskizunen berri ere ikasi zun noski baiño noskiago. Babiloni'ko urrezko karlorik ikusi al zun? Tautik ez dakigu ortaz. Alare, ez litzake arritzekorik, iakintza zarraren egoitza baitzan alderdi ori.

        Garako gizona zalarik, iaioterri-izaroa bertan bera utzi zun, Polikrate iauntxoa baitzan ango nagusi: ta Itali egoaldera bizitzez ta egotez aldatu zan, emengo luberrian, egokiagoa izaki, bere azi berriak eraiteko. Arrezkero, Krotone uri ospatsuan iñolako lan ederrari ekin zion. Uri ontako eguaro osasuntsu, atxeter bikiain ta burrukalari zangarrak aiputan izan ziran, antxiña. Damurik, Elade'ko maizter-erri au menderatu berria zeukan Sibari uri aberatsak. Porrokaldi deitoragarri onek iritarren gogoak gerturik iarri zitun iaureskizun, erri-gorabera ta eginbide berrietarako. Onezkero eguaro au ustiatu zun bearrik Pitagora etorri-berriak. Onezkero, maillez mail gizon-emakumeen anaidi berria sortuazi zun. Anai-arreba mordo ederra elkarrerazi zun, agindu bete-bearrak bakoitzaren bizibideari egokieraziz. Ikasleak aintzakotzat zuten irakslearen irakatsia: zalantza ta eztabaida guzietan irakaslearen esana onartzen zizuen, ark ala esan du (autos efa), besterik bage. Gaitzari nardatuz ta onari atxikiz, bipil, zaintsu ta guren zioazten Pitagora'k sortu-anaidikoek ta ezari-ezarian aldameneko errietan zabaltzen ari ziran, Tarentu'n, Metaponte'n ta Kauloni'n, adibidez. Andiki ta erri xearen arteko ezin ikusia geroago ta andiagoa zan: aserre gorri ori estanda egin ta lertzeko zorian zegoan. Andikien alderdia bat egiñik ageri zan ekanduz, sineski zunez, ta ustez. Bestalde, Pitagora arrotza begiko zikiña baiño ezin-ikusiago zun erri xeak. Ez-aintzako zirala-ta, anaidian sartu-ezin izan zutenak ere izterbegi edo etsai gorri zitun. Alako batean, ekaitz beltza sortu zan. Etsai guziak elkarturik zarramalkatu ta iñolako ardailla sortu zuten. Anaidikoek batzarrean zeudelarik, aien etsaiek etxeari su emanda, erabat erre ta kixkaldu zuten: batzarre-ateak erreta, etxeak lur-iota, ta inguruak sasituta gelditu ziran. Amaikatxo gizakume sutan erre ta il zituten! Bertan Pitagora il ote zanentz eztakigu. Alderrietako anaidikoek berebat ekaizpean zirauten. Anaidia porrokatuta zegon arrezkero. Eguzkibegia, ordea, lurmen zegon ta oixezkia, ostera, elur. Aurrerantzean, ordea, banakaren batzuk zintzo iraun zuten Pitagora'ren esanetara ta irakatsietara. Beste zenbaitek Atenai'ra ta Boeti'ra io zuten, ta Elade'ko beste ikasguetan nahasi ta ezabatu ziran.

        Izadiaren berezko indarren ezaguera sakon, ta erabateko nagusigora zeraman bidea lenik erakutsi zuten gizon iakitunen aurrean itzalez gure txapela kendu ta burua makurtu bearren gaude. Irudimenez gotor ta gogoz arin xamar omen ziran. Baliteke. Alare, auxe duzu egia. Biotzondoz ta idurimenez neke egiten zaigu egia arkitzea, ortarako bidea adimenak irikitzen baitigu, baldinbait ere. Alabañan, biotzak ta idurimenak ere maiz egia ta iakinkizunak argitu egiten dizkigute.

        Musika-zale porrokatua genun gure Pitagora zarra ta aren ikasleen biotz-ikara ta lerak zirikarazi ta legunerazteko bide zabala zun. Ederzaletasun onek eraginda, ioan-etorri aundiko egia aurkitu al izan zun: dardaraka dagoen ari edo lokarriaren luzerak dakar otsaren goibea, alegia. Luzeagoa edo motzagoa dan giñoan, otsa ere beeragoa edo goragoa izango da.

        Lakain ezberdiñetan lokarria sailkatuz, lokarri berak os zoli gorengoagoak edo ots motel beitikoagoak ateratzen zitun. Arri ta zur egiñik lotu zan Pitagora iakin-zale ta ika tuna. Ots bakoitzaren dardara-kopurua ainbatzerik ez zun ahal izan; ots-iturria neurtu zezaken, ordea, dardaraka zegoen lokarria neurtu bai zezaken, alegia. Otsen tarteak,-laurengoa, bosterengoa, zortzirengoa ta abar, —esate baterako, ereslari baten belarri zoli ta antzetsuak soil-soillik igarri ta bereizi zitzaken; iñori, baiña, ezin zitzazkion adieraz. Orain, berriz, zenbaki zeatz ta argiei zegozkien tarteok.

        Aundia izan zan garai artakoen poza: ta pitagorazaleek baikor; arranditsu agertu ziran arrezkero. Arresimugak oro gainditu edo zapaldu nai zituten. Otsik ariñenari aldez neurria artu zitzaioketen. Neurri ori ta zenbakia, ordea, bat dira. Mugabagea ta mugatua dira zer guzien oiñarri, ta biok armoniak elkarrerazirik, sortu omen ziran zenbakiak. Beraz, zenbakiok omen dira zer guzien lengai, bakotiak mugatua adierazten baitute, ta bikoitzak mugabagea: amarrekoa omen da zenbakirik bikaiñena, lenengo lau zenbakien bilduma izaki (1+2+3+4=10). Beraz, ibillian ibilliz dabiltzan izarbelak amar omen ziran, begiz, ordea, bederatzi ikusten zituten ta amargarren opo-lurra asma zuten, Aristotel'en aitorrez. Mugabagea ta mugatua aurkez aurke ageri diran ezkero, bereonelaxe beste bederatzi sail sortu ziran, egona ta ibillia, bata ta askarra, bakotia ta bikoa, esker-eskubia, ar-emea, zuzen ta okerra, argi ta illuna, ona ta gaitza, lauki ta lertzoko zuzena, alegia.

        Lurra azpil zapal baten iduriko egin zuten zarrek; Anaximander'ek, berriz, arratz edo dunbal baten iduriko. Pitagora'k, berriz, lurra borobilla zala esan zun. Illargiaren illun-aldietan ageri-lurraren itzal-makurgunea zun iakinbide zeatz. Bere-onelaxe beste izar ta izarbelak borobil omen ziran. Ta biribillean irraidan ari omen ziran izar ta izar-belak. Izarrok irraidaka ari diranean, bere-biziko otsa ateratzen omen dute. Irraida orren erdi-erdian omen zegon sua: bereonelatsu Elade'ko etxearen erdi-erdian zegon sukaldea, ta erri-udaletxeko erdi-erdian sua zeukaten beti garretan. Ezteietan emaztegaiaren amak zuzi bat sutan artu ta etxe-berriko sua irazeki oi zunez ta maizter-erri berria sortzean, erri zarreko sua eramaten zutenez, erdiko sutzar ortatik iesaiten omen zun eguzkiak, ta lur ta opolur ta illargira igortzen omen zitun: ta gaudi osoa suzko erestun batek inguratzen omen du, gerrikoa bailitzan.

        Parmenide'ren aburu ertsiak ez, beste oraiñarteko iakitunen artean, zer guzien lengaia eguratsa, sua ta ura zeritzaten. Azalez agerian azaltzen zaigun nahasi-mahasiaren barneko edo azpiko batasuna arki nairik ziarduten iakitunek. Edonoiz ta edonon, orixe izan dute iakitunok elburu ta io-muga.

        Arrezkero, Pitagora'ren aburuz, zenbakia dugu zer guzien lengaia, zenbakiak baitakarzki neurri, armoni ta musika.

        Itzok irakurtzean, poto egin dudala uste izango du urliak. Ez orixe, enetxo! Armoni itza zarra dugu gure artean. Egia esan, beste zerbait adierazteko erabillia du erriak itz txanbelin ori. Ahariaren sabelki ta barrukiak armoni deritzate, beiarenari geli-moni, txerriarenari txarmoni bezela. Gipuzkoan ta Bizkaian, gaiñera, armoniak otsen marmario, durundia, ta burruka, liskar edo etiketa adirazten ditu. Beraz itz ori otsez ez zaigu egiten arrotz. Besterik eziñean, onartu dizut, beste zerbait adierazteko, ordea; Pitagora-zaleen armonia, alegia.

        Gatozan arira. Zenbakiarekiko egiak dituzu aldi ta aldeak zear neurriaren benetako lege ta aru: edonon ta edonoiz aurkez aurke ditugu ta buruan ditugu, ta buruan iraultzen dugunaren noraezeko zerkia (elementu) dugu, Kant'en iritziz. Ta musika zenun zer-danaren zain ta muiña Pitagora'rentzat eta Platonen'tzat. Berez bere, gure buruengandik alde ari da zer dalako ori. Musika ori, ordea, ez dute aditzen gizakume guzi-guziek. Ortarako nork bere belarria gozatu bearra du. Kidea kideak ulertzen baitdu, naiz ta belarri zakar edo landugabeek ezin aditu izan, sor edo gor bai'liran.

        Zenbaki, musika ta neurriarekiko iakinkizunok, ipuin-odeietan bilduta agertu zitzaizkigun, Porpiri ta Iambliku'ren eragitez, baitik bat. Asieratik ari ontara idatzi zuten Pitagora zala-ta. Apolo'ren seme omen zan, urliaren ustez. Apolo bera omen, berendiaren iritziz. Aren urrezko iztarra ikasle laztanen batzuk ikusi omen zuten. Iainko aren seiña, Abari alegia, urrezko gezitan biurturik barnera omen zitzaion Pitagora'ri. Alde berezietan aldi bertan ikusi ta entzun omen zuten. Nesu ibaiaren egian egurastu orde ari zanean, ibaiak berriz ta berriz esaten omen zun aren izena. Tankera berriak artuta agertzen omen zan: batean iauregiko otseiñen bat bailitzan; bestean Euporba gizurena bailitzan. Troia'ko gudan gertatutako zenbait gertari argi ta garbi oroiterazten omen zitun, ta arresian zintzilik zeuden iskillo zarrak berealakoan ezagun omen zitun. Tingika edo dirdaika agerterazten omen zuen aren buruak bere iakintzaren berri. Ageri danez, aren berri omenka dakigu. Naspilla ortan egia ta ipuia bereiztea ezinkizun deritzagu, beraz.

        Dana dala, Pitagora gizon aunditzat iritzi zuten. Bere burua ez zun egiten iakitun, iakin-zale baizik. Iakintza ez zala gordin edo zakar, erri osoak ikasi zun irakasle aren bidez: iñolako indarrez zorarazten baitzun.

        Erritarrek Pitagora ta Apol bat egin zuten. Arrezkero, Apol izan zan Pitagora-zaleen bitarteko ta zaindaria. Elade'ko doriarren artean iraun zun ioera orrek, musikarako sen aundia baitzuten. Bertan zenun Esparte. Platon'en iritziz agitz ta ainitz zekiten Espartekoek, iñork uste baiño geiago, baldinbait ere. Noizean beinka, erbestekoak atera oiltzen zituten, bertakoek zenbat zekiten ez zezaten auteman. Musika ta Pitagora'ren irakatsietara beuren gogoek gotor ezi oi zituten ta soiñak zaildu ta gordindu. Neurridunaren ala neurribagekoaren aide ote deritzazu egia? Politeia'n galde egiten du urliak. Erantzuna iakiña duzu, neurridunaren aide, alegia.

        Ikustekorik ba ote dute Pitagora'k ta Platon'ek? Elkarren antzik ba ote dute?

        Erri bikain-bikaiñaren lenengo ametsa Pitagora'k izan zun; aren atzetik orpoz-orpo dabil Platon: ango erritarrek gogoz zindo bear zuten bi-bion iritziz. Barneko gentza ta naretasuna azalera bear zun bat-bederak, guzion begi-betegarri. Ari ortara Elade Aundi'ko uriburuetan zabaldu zan pitagora-zaleen anaidi ta baltzua, ta Kikero'ren aldian ere, Metapontu irian Pitagoraren illobi zalazkoa erakusten omen zan.

        Platon'en iritziz, Karnide gaztea omen zenun eredurik bikaiñena erabidez, arauz ta neurriz. Soin-gogoak garbiketan kexka larriak zituten, ianari aukera zala-ta, elikua zala-ta; giza-gogoa ortzitik bera etorria baitzan aintza odeiak atzean zitula; arrezkero, berriz ortzira bear zukean. Ortarako, ordea, noraezean elikuz iardun bear zun.

        Alda-gogoak garbitu ta gardostu berra du. Pitagora'ren iritziz, geroago ta bikaiñago dedin aurrerantzeko bizitzaldietan. Elade Aundiko iri eder ta dirdaitsuetan agertu zan Pitagora, onbearrez bere burua laztuta, Platon'i aldiz aurrea arturik, geroko lekaide bat bailitzan. Aren asmorik beiñena auxe zenun: bere burua alik eta zolien egokierazi, alegia, egia argien ikusteko. Ortarako biderdia zun erabateko ixilla ta mistike-iarduna: Berriketak utzi, alperrikako erausi ta berrikeri ta surmurretatik iges egin, murtik ere ez esan: ixillean indartu ta gogortu bear zuten bere gogo argal, erkin ta kadenak. Mistike itz orren erroa eladerazko aditz bat dugu ta aditz orrek auxe adierazten du: ezin ikusi ditekena obeki ikusteko begiak etsi, urliaren ustez. Egi-antz aundiagoz beste au adierazten du: aoz esan-eziña buruan iraultzean ezpaiñak ertsi, alegia: Iaungoikoaren itza Pitagora'k bere biotzean gorderik omen zeukan, zenbait kistarren gardiz.

        Platon'engandik asi ta eladetar Eliza-Guraso azkenerañoko idazleen artean barreiaturik ageri da Pitagora'ren oldozpenen urrezko autsa. Sokarte'ren aurrekaldian ez da nabari iakintza-alorrean, zaletsuago ta beroago ikasi zun beste iakintzalerik. Egurrak xeatu ta gelditzen diran ondar-purruskak omen dira papartzak: bereonelaxe Pitagora'ren irakatsiak xeatu ta aren papartzak: bereonelaxe Pitagora'ren irakasiak xeatu ta aren papartzak non-nai arkitu ditzakegu.

        Ikasle gazteari aolku au emango nioke, ordea. Gogoaren osasuna andeatu ez dezan, ta urte ederrok alperrik galdu ez ditzan, bioa Aristotel'en orrialde zeatzetara Pitagora'ren berri ikasteko iturri obeagorik ez baitazagut. Bere Metapisike ta Etike'n ta beste nonbait ari da Aristotel pitagorazeleen berri ematen: laztanez ari da, neurriz, ordea. Asieratik gezur-urrez ederturik agertu zana, iakin-zale utsa bezala adierazten digu.

        Gatozan Platon'en aburuetara. Zer iaso zun Pitagora'gandik edo Pitagora-zaleengandik? Irauli ta aztertu ditzagun aren idaztiak: ta itzez-itz alda dezagun, al dugun giñoan.

        «Menon» deritzan elkar-izketan, gogoz beintzat, lagun dugu Pitagora: bertan onoimenaren zain ta muina aztertu nai du Platon'ek; zeatzago esateko, onoimena nola gureganatu ta guretzakotu dezakegun iraultzen du batez ere, ikaslea koldarra bait-da gai sakonagoetan murgiltzeko; bidenabar, ordea, noraezeko auziari buruz, onoimena zertan datzan auziari buruz, alegia, azterkizun ta azalkizun argi ta garbiak ialkitzen ditu. Bere anaidi ospatsua asmatu zun Pitagora'k orixe iritxi nai zun, ain zuzen ere: anaiok erabateko on biurtzea, arean. Arrezkero Pitagora'ren esanetara Platon'en aburuz, iñoren esaneko diarduten gudari, ikasle ta padarrak berebiziko iazkera (askesis) oi derabilte, ta arian ariaz, iantziari dagokionez, iardun oi dute. Ortarako, ordea, nor bere ioera ta ariurriaren arauz ari oi da: izatez ortarako duzu, izan ere. Gaiñera, on danak on izate ori Iainkoari zor dio nolarebait. Dana dala, iakitearen iakitez ere guretzakotu dezakegu onoimena, Platon'en iritziz. Alabañan, ezer iakiterik ba ote diteke? galde egiten du Menon gazte gordiñak. Ageri danez, besoak bezin kozkortsu ta zaintsua zun adimena ta burrukan ta etiketan egitea nai zun. Iakin ez dakizuna nola ikasi dezakezu? Alperrik litzaizuke aren billa ari izatea (Menon 80).

        Nolarebait egia da ori. Margorik edo otsik ez ezagun ezkero, nola igarri genezake? Itsuak ezin du ezagun margorik, gorrak ere ez otsik. Ezinkizun litzake erabat. Arrezkero, zerbait ikastea ta berriro oroiteraztea bat ote da, pitagora-zaleak ziotenez? «Aámnesis» zeritzaten, birroroitu, alegia. Gero, iakin ez dakiguna nolatan ikasi dezakegun adierazten digu Sokarte'k. Beti bezela, elkar-izketa atsegingarriz adierazten digu Platon'ek. Menon gaztearen otsein mutil gazte bat aurkezten digu: eladera poliki omen daki, daneurtizti apurrik ez, ordea. Erraz iduritu dezakegu: egoitza zabalean gera, ormetan zintzilik ageri dira zenbait irakastailu, mai gaiñean zenbait kubo ditute. Irakastailluok ikusi-ala, aide diran egiak ezagun bear ditu mutillak. Galdekizun auxe egiten diote: lauki baten aldea lerrokatu bear du, ta agindutako neurriz lauki bat azaldu bear die.

        Buru belarri eginda begira dago Menon: Sokarte'k erantzunenaren ari-mototsik ematen ote dion zai dago Menon. Begira-dio garaille zurrian «Begira nola oroitzen dun, ta bear dunez oroitu ere». Egia esan: ikuskizun zoragarri onen zer zeatzenak ikusten irakurlea arretaz lotzen da. Mutil ark, ordea, ez du igartzen bere kabuz auziaren beiñena. Sokarte'k galdearen galdez zirika daragoio, bide-aurrekoa baiño geiago da, ta Platon'ek aukera dun auzia argi ta garbia da, iraizean badare. Alabañan, beingoan auxe onartzen du galde-erantzunotan: tarteari dagokion egia au uts-eziñ ta aldakaitz dala alegia. Pitagora'ren ustekizunen alde ari dala begitanduko zaio norbaiti, aren aburu aizun ta okerrak ere txalogarri dirala, alegia, ta egiarekin nolabaiteko aidegoa dutela: iopu gazteak bear dunez (os dei) oroiterazten dunez, era berean oker egiten du, ta okerrok berezko ditu ta gogoa iratzartzeko bearrezko ditu: «usteok ametsetan bezela, iratzartzen zazkio. Nun auto osper ónar árti anakekinetai ai dóxai autai. Arrezkero norbaitek irakatsita ez, baiña galdearen galdez iakintza beretzakotuko luke, berak bere kabuz».

        Alde, koner edo lauki ezein bati buruzko egiak berezko zitun mutil ark, baita beste zenbait egi ere: ta galdearen galdez iratzarri ta iakitun gertatuko da. Eskuko beatzak bezain eskier ikusten du ori Platon'ek. Ez, ordea, beste irakaskizun bateri buruz, naiz ta zale agertu, aldez aurretiko ezaguera nolarebait azaltzeko bidea izaki. Metempsikosi edo gogo-aldaketa aipatu nai izan dizut. Ari ontara, gogoak soin-aldatu bearra omen, erin-bearraren arau. Ustekizun au nolarebait ukitu zuten olerkari zarrek, Esioda'k eta Pindar'ek batez ere,. Pitagora-zaleek, berriz, argi ta garbi irakatsi zuten gogoen soin-aldaketa ori. Arrezkero, Sokarte'k, Pedon elkar-izketan ageri danez, ustekizun atsegingarri au atera zizun, il ostean, bizitan iarraituko zun ustekizuna, alegia. Gogoa ez-ilkorra bait-litzake len ta gero, ta lur onen aruzkaldean egia argi ta garbi ezagutuko luke. Emen bertan, ordea, egiaren billa buru ta biotz lotu bear genuke. Dana dala, gogoa ez-ilkorra da gibel-begiratuz (retrospective). Guzion alegiñak, beraz, ontara bear dute, oraindik oroiterazten ez ditugun egiak arkitzera, arean. Egiok ta bestelako abarrak mutil ark bere baitan zeuzkan, baita beste mutil ta gizon guziek ere. Atenai'ko iopu izanik, ordea, ez zitun orobat atzeman al izan bizitza ontan. Gogo-aratoletan iositako artitz ozta-ozta irakurgarriak ziruditen, edota, aspaldietako lilietatik ialkitako etorkizun ezagueraren aziak, ta iopu gaztearen baitan erori ta gero ernemindu ta orriloan agertu ziran mardul ta tinko.

        Auxe litzake, beraz, irakaslearen egingo berebizia: onela ornidutako gogoan galdearen galdez zirikatu, ezmezean dagonaren aziak ernerazi udaberriko eguaro ongarrian. Bazuten, gaiñera, beste bide bat berroroitzapen ori nolarebait adierazteko: gogoaren ezilkortasuna, alegia: «beingoan, egonalditxo bat egiten du, eten bait-litzan, orixe duzu eriotza; eriotza ostean biriaiotzen da, aurrerantzean iñoiz ere austua ez izateko. Arrezkero auxe da gure eginbidea: alik eta garbien bizitza ontan irautea, gerokoaren zai, arean. Gaitz baten ordaiña Persepone'k iasotzen dunean, aren gogoa eguzkira itzultzen du bederatzi urte ondoren». Ala dio Platon' ek bere «Menon» elkar-izketan. Arrezkero, gogoa ez-ilkor dan ezkero, ta lur gaiñeko ta beitikoak oro ikasiak ditun ezkero, birroroitu besterik ez ditu egiten gogoak. Ta gauza guziak ezagunak baititu gure gogoak, bataren oroitzapenez, berak bere kabuz arkitu lezazke, zangarra izanik, azterketa ortan nekearen nekez uko egingo ezpalu beintzat. Zerbait billatu ta ikasi, oroiterazi besterik ezpaita. Ez-ikasi, taker ta alotzek ez dute iraun bear ez-iakiñean, alper zuri aundi gertatuko baikiñake ari ontara, ta orixe opa dute gizakume aul ta makalak. Guk, berriz, ernebizi ta lankoi bear dugu izan.

        Sokarteren azken-aldi ilunean, aburu bakanok kuzkuzka zeuzkan bere gogoan, atsekabearen pozgarri: edenak ta ilkizun suak ez diote gaitzik egingo, ta gero, Mina'kin ausaz ta beste gogo zindoekin, bereonelako elkar-izketak ta are obeak izango ditu.

        Gogo-aldaketa bakan ori beste ustekizun are bakanagoakin elkarturik ageri da, gure buruen gain zabaltzen dan ortziakin, alegia. Iakin-zaleak izanik, eskuetan zeukaten Pitagorak-eta, auzi guziak erabakitzeko giltza, ta iakinkizun guziak azterka iarri ziran; izarren egitamua, izarren ibilkera, lur eta eguratsaren ar-emanak ta abar. Gogoak osteraka ibillibearrez, ara ta onaka ibili zebiltzan izar-sail ta izarbel sorgiñak asmatu zituten iakinzaleok.

        Platon'ek idurimenez, begiz bezelatsu, ikusi bide zun. Ala ageri da zenbait elkar-izketan, Pedon'en, Timeu'en ta abar. Politeia'n adibidez, Er'ek aldi batekoz ilda, beste bizitzean ikusiak zeatz-meatz azaltzen ditu. Atalok nai ta nai ez Dante'ren komedia bururatzen digu.

        Orixe duzu irugarrenik Pitagora'gandik-ta Platon'ek iesana: izarren berri asi-masiak alegia. Izarlari zarrok pirringillak, esku-agak, ardatzak ta gurpillik ikusten zituzten izarren artean. Bata bestearengan sakatutako kutxak ziruditen ta ozkarbiak zear benetako ateak ta ta txinboak zeuzkaten: ateok zear, gogo alderraiak sarturik gora egiten omen zuten garaia zanean: andik gero, zabalgune oparoak ikusterrean zituten begien betegarri, ta ortziaren ipurmamian etzanda ikusten zuten biribilki uts ta garden xamarra, gure eguratsaren bilgarri. Izar ta izarbelok irraidan ari diranean, berez ots berebizia sorterazten dute, belarrien gozagarri: Egia esan, belarri ezi-bageek alakorik ez omen dute aditzen: len ta gero, lurrak diraukeño, ots ori etenbagea izanik, betiko bait-dirau. Bene-benetan ikasi-eziña dugu erabat ez-iakiña: argi ta garbi ulertzen dugu eresiari buruz. Berez bezela, musika ez dakianak iñoiz ere ez du ikasiko, bear danez. Au egunero ikusten dugu. Kutxa biribil oien eresia lurbira osoaren antolaketa ta ederrean ageri omen da ta lendanik gogoek aldez-aurre aditua omen zuten. Emen bean, musika orren oiartzuna aditzean, nork bere burua ezi ta araupean irauteraztea iritsi zezakean. Onela erritar bakoitza Erri bikaiñean bizi daiteke, musikari esker. Ageri danez, Platon'en Politeia'k Pitagora'ren anaidi ospatsua oroiterazten digu. Platon ezkero, musika, neurria ta arauak indar aundia izan dute moral-iakintzan, baita au adierazteko itzetan ere. Alako azalkizunak Platon'engan irakurri-ala, Pitagora'ren aziak ta igaliak arkitzen ditugulakoan gaude.

        Batez ere, «Politeia»n maiz upatzen ditugu alako aztarrenak: armonia'ren berri, ta aren neurri zeatzak ematen mutilla dugu Platon: eginbidearen arauak beterik, oker dana bazterrerazi bear du gizon ikasiak. Erri bikain batek ots-eztia ateratzen badaki: Platon'en iritziz non-nai entzun dezakegu durundi zoragarri ori ta iakintzaren egingoa orixe duzu, ain zuzen ere, ots eztiok adieraz al izatea ta agintari bikaiñenak ots belarri-mingarriak eragotzi edo eztitu bear ditu, ritmu atera arte.

        Ritmu orren iduri bikaiñak ziran Elade'ko mutil gazte iatorrak, ez ainbestean ango iainkoen iduriak: ango gezilari, uztailari, burrukalari, atxintxilari t.a. dituzu ederraren eredurik bikaiñenak. Guzien ustez, ordea, Esparte'ko alde gogorretan azi ta ezi ziran gazterik ederrenak: txilibitu baten zuloetan beatzak ezarri, aoz aize-eman eta soiñurik ederrenak ateratzen ditun bezela, gazteok, zangar eta eder zentiun. Arbasoengandik mutil gazteok musika zarrean azi ta eziak baitziran.

        Etorri ere ez baigatoz larru gorritan ludi ontara, aspaldikoen soiñekoetan iantzita baizik. Antxiñakoen arau ta ekanduetan sortzen gera, naiz ta gure nai utsak dirala oker uste izan. Izkera bera sortzez gurasoengandik ondarez iasotzen dugu ta bertan ditugu mamiturik gure asmo ta bulkoen erdia baiño areago: gurasoen ekandu ta ele-ederra gure egiten dugu ta gerok eraiki ez ditugun etxeetan sortzen gera. Arrezkero iantzi bage ezkera iaiotzen, lengoen soiñekoetan iantzita baizik: gure etxe, erri, abenda ta gizadiaren soiñekoetan, arean. Orixe uste dute oraingo iakitunek. Arrezkero, norberaren gogoa ez deritzagu aldagarri danik, erabateko gizadiaren gogoa baizik. Urteak ioan urteak etorri, zarren iakintza metatuz doa, ta gizaldi berriak ustiatu egiten dute.