Baina bizia (V)

Euskara batuak hizkuntzari ekarri dion mesederik handienetako bat aditzaren sistematizazioa da dudarik gabe. Batuak ikus erazi zigun nor-nork eta nor-nori-nork laguntzaileen arteko aldea, nor-nork iragana entzun erazi, subjuntiboa behingoz eta osorik ikas erazi, nor-noriren lotura guztiak erakutsi. Zer esan, batuak indarberritu dituen "-ri buruz" eta "zeren" formulez? Kosmosa nagusitu zaio kaosari.

        Ordea hizkuntza sistima batetan osatzen da beti, gramatikari erreparatu gabe. Adieraztasuna da hizkuntzak duena gogoan, eta normatiba aldetik oker baldin badio ere, sistima orokorrak osatzen ditu hizkuntzak. Gipuzkoako eskualde batzuetan, Beterri osoan, "esan nau" esaten genuen, batuaurrean. Nor-nork erabiltzen genuen nor-nori-nork formaren ordez:

 

	didak/n	nauk/n (nak/n...)
	dit	nau
lege zaharra	didazu	nauzu (nazu...)	errebolta
	didazue	nauzue (nazute...)
	didate	naute

        Solezismoa esaten zaio aditz laguntzaileak trukatze honi, eta gaur egun ere oso zabaldua dago ezalfabetatuen artean. Mattinek askotan egiten du, eta Xalbadorrek ere, bertso ezagun hartan "Adizu Mattin, erranen zaitut" (sic.). Badirudi gipuzkoarrok ez garela horrenbestetaraino ausartu, eta nori lehenengo pertsona denean erabiltzen dugula bakarrik, adibide unibertsal horretan bezala: "Zibilak esan naute...".

        Baina konbinazio posibilítate guztiak aztertu eta onartu behar ditu hizkuntzak. "Esan" aditzarekin ez genuen problema handirik, objetoa, konplemento direktoa beti zen singularra. Baina zer gertatzen zen "eman" aditzarekin, esaterako?

        Josetxok liburua eman . . . . . . . nau

        Josetxok liburuak eman . . . . . .

        Ez, ez zen posible "nau" batez osatzea, objetoa plurala baizen. Aukera polita dirudi ostera nor-nori-nork jatorraruntz jotzeko, "dizkit" erabiliz. Baina, eta hona hizkuntzaren sistima-behar nahitaezkoa, ordurarte (?) esistitzen ez duen formula berri bat asmatuko du hizkuntzak (—herriak), aurrez oker aukeratutako "nau" formulara eusten diolarik, kongruentzia-nahia izaki hizkuntzaren lege jatorra:

	dizkidak/n	na(u)zkik/n
	dizkit	na(u)zki
lege zaharra	dizkidazu	na(u)zkizu	lege berria
	dizkidazue	na(u)zkizu(t)e
	dizkidate	na(u)zkite

        Pluralerako hau galtzen hasi da, umeetan asko entzuten den arren Donostia inguru osoan.

        Potentzialean ikusten ahal dugu herri hizkeraren bereizgarri berri bat, irakasleak hamorratu egiten dituena. Izan ere, euskara batuaren zein eskematan sartuko du ikasleak inuzentki gogora erazten dion "leike" formula majikoa? "Leike" izan da herriaren potentzial bakarra azken urteotako Beterrian, eta zer esanik ez ume hizkeran (ikastoletako plaga esan ohi zaio). Formula sinplea zen oso; hirugarren personak hartzen zituen, hala orainean nola geroan:

Josetxo oinez etor(ri) daiteke	Josetxo oinez etorri leike
Josetxo oinez etor(ri) liteke	Josetxo oinez etorri leike

        Zer gertatzen zen berriz nor-nork potentzialean? sinplea oso: esaldiak inpersonalera pasa, eta kito.

Josetxok ogia ekar(ri) dezake	Ogia ekar leike
Josetxok ogia ekar(ri) lezake	Ogia ekar leike

        Pluralerako "leizke" asmatu ten, eta ez "leikez", "leike"ren jatorri bizkaitarrari zegokiokeenez. "Leike" eta "leizke" singularreko hirugarren pertsonaz nagusitu ziren, nahiz orainean nahiz geroan, nor formulan zein nor-nork formulan. Baina gainerontzeko pertsonak hortxe zeuden. Aukera polita zirudien honek ere naiteke/ninteke, dezaket/nezake formulak berreskuratzeko. Baina kongruentziak bestelakorik eskatzen zuen:

                leiket

                leikek/n

                leike

                leikegu

                leikezu

                leikezu(t)e

                leikete (leiteke ere entzuten da, liteke

                            singularraren oihartzunez edo).

        Pluralerako "leizket" etab. Hauexek dira potentzialak menderatzen duten formulak, aktiboetarako ez ezik aditz pasiboetarako ere erabiltzen baitira: etor(ri) leiket (gaur, bihar). Iraganean aldiz ez dugu "leiken" besterik entzun, hirugarren pertsonarako, baina potentzial iragan hau eta nor-nori-norkena ditugu, dudarik gabe, datozen hilabeteotan gehienbat hankazgoratuko diren legeak ("leikedazu" entzunak gara zeniezadake-ren ordez, "leigukete" ere bai "liezagukete" baztertuz...). Etorkizuna potentzialean dago, oh!