Zer ote da tekno-bertsoa?

Mikel Azurmendi

        Idaztea zerbait pribatua da, haren ondorioa eta lorpena ez da ekintza bat, produkto bat baizik: liburua, artikulua edota poema. Poema-liburu bat adibidez gauza bat da, berezia noski, baina gurdi bat den adinakoa.

        Bertsotan bapatean aritzerakoan, berriz, ekintza publikoan ihardun dira bertsolari bi; helburutzat ez dute gauza bat lortzea edo objeto bat fabrikatzea, saio eder bat borobiltzea baizik, denbora puska bat ongi botatzea behin elkartu eta gero. Bertsoa da gutxienekoa, bertsoan aritzea da inportanteena: bat bestearen atzetik bertsoak bota, esan eta erantzun. Ekintza komuna da han gertatzen ari dena, kolektiboa, nahiz eta bi bertsolari bakar bakarrik aritu. Bistan da entzuleak ekintza hartako partaide direla, bertsolariak diren neurrian gutxienez. Bertsoren bat buruz jasoko dute eta bertso bati beste edozeini baino ederrago eritziko diote, baina bertso haren indarra bertso-saio guztiaren gorabehera barnean juzgatuko dutela dudarik ez.

        Bertso saioaren gorabehera zer da ordea? Diskusio bat batez ere, denen aurrean egindako ekintza polemiko bat, zeinek zeini handiago bat esango eta ziria sartuko, zeinek zein amorraraziko edota liluratuko. Nor-gehiagokaren antza baldin badu ere, ekintza mota agoniko hori (1) desafio-erantzun itxurakoa da eta ez gainartze-azpiratze itxurakoa. Eta hau oso da garrantzizkoa gure kasuan. «Desafio-erantzun» polemika hori metafora bat da; «gaineratze-azpiratzea» berriz gerla izkutu bat, adierazpen literalagoa duen zerbait. Jolas hutsa da hitzezko bapateko desafio-erantzuna; bestea nola azpiratuko den jokoa denez gero, lan antzeko zerbait da (gogora erakarri nahi dut nola euskal gizon-probak lan hutsa besterik ez diren; halaber, bertso txapelketan ere gai-jartzaileak esan ohi du maiztxoegi: «orain gai honi buruz lanean ariko dira»).

        Zergatik ahozko kulturako herri guztietan ematen ote da hitzezko desafio-erantzun mota askotako jolasa? Erantzuna ebidentea da antropologian: ahozko kulturaren oinarria zera da: jakintza oro xede mnemoteknikotan ezartzea, herri barnean pentsa eta adi litekeen oro memoriazko pauta batzutan emana etortzea alegia. Atsotitzak, esaera zaharrak, asmakizun bitxi eta beste hainbat «klitxe» behar beharrezkoak zaizkio herriari, tresna horiek bakarrik baitira bere pentsamendu nagusia bideratu dezaketenak. Libururik ez baitago halako herrian, ekintza pribaturik ez, anonimo eta kolektiboa baino; jakintza guztia burubarnean eman beharra. Jakintza almazenatu, gorde eta errekuperatzeko modu gehienak berdintsu izan ohi dira ahozko kultura gehienetan, eta formulismoaren itxura hartzen dute, eta kanpora azaldu, era agonistikotan azaltzen dira.

        Formulismoa ez da bakarrik pentsamendua hobe gordetzearren erabiltzen den teknika; pentsatu bera ere formuletan egiten baita, kontzeptuak klitxe-imajinetan erabiliaz. «Una cultura oral no tiene simplemente una curiosa inclinación hacia los proverbios o "dichos" de todas clases: depende absolutamente de ellos. Los clichés constituyen su pensamiento. La constante repetición de lo conocido es el más importante ejercicio mental. La narrativa, poética o en prosa, cuenta las viejas historias y las cuenta en estilo formular. Cuanto más próximos están los oradores de la tradición puramente oral, tanto más su estilo será también como el de los poetas y los narradores en prosa, lleno de lugares comunes y de fórmulas» (2).

        Formulak herri-jakintza eta herri-jarreraren iturriak direlarik, ahozko kultura guztietan hitzezko saio agonistikoak eta norgehiagoka berbalak bultzatzen dira, hitzekin injenioa piztuaz. Etnografia ugaritan jaso da nola ekintza berbal «diskutidore» horrek herriko ethos eta nortasuna azaltzen dituen (3). Euskal formulismo agonistikoari dagokionez, esan behar da baserrian mantendu egin dela garbi garbi azken hiruzpalau mendeotan, baserritarren arteko agurtzeko era bereziak, bidetako inkontru motzak, tabernetako dialogo zorrotzak testigu. Euskal bapateko bertsoaren jatorria ez da beste ezer: baserritarren arteko harremanetan ohizko den frontalidadeari (4) keinu bat eginaz, bapatean asmatuko diren formulariotan gauzak borobil esan situazio borobilak finjituz (drama), norgehiagoka eta kontra-jarrera birtuosismo dialektiko hutsa bihurtarazi dela erakusteko. Bapateko bertso-ekintza kolektibo hori medio, adierazirik gelditzen da denen aurrean herritarren arteko nortasuna eta talantea, «sentido» hartzen du giza-harremanak: konfliktibo zitekeen jende desberdinen arteko harreman hura eta trabeska eta hitzerdika oker adierazirik gelditu zitekeena, bapateko jokoan borobil gelditzen da, aditua. Fikzio sozialik txukunena, ekintzarako metaforarik baliotsuena, hori izan da bapateko bertsogintza. Horregatik dagoke oraindik orain horren atxikia gure herrian. Gogoan al duzue Suaren bila zebiltzan Neanderthal-gizon haien pelikulan gertatzen zena? Batak besteari harri puska bat zuhaitz batetik bota eta aurpegian sekulako zauria egin ziolarik, min hartu zuenak zer egingo eta... parrez lehertu zen, geuri gaur ulergaitz xamar zaigukeen irriparrezko eszena eder hura filmean segitzen zuelaik. Ba, horixe da gizakume izatearen oinarria: literaltasunari uko egiten jakin, gauzei «sentido» emanaz; eta minean ere parra asmatu. Oso antzeko zerbait izan da gure ahozkotasunean bertsolaritza, eta berau dateke nik dakidanez, baserritarrak asmatu duen elkarterako grina piztaraziko ziokeen rito-zeremonial bakarra. Jokoa (5) eta gizon-probak ere eguneroko bizitzaren frontalidade sozialari «sentido» emateko asmatuak ditu baserritarrak, baina hauen fikzio metaforikoak nork bestea zapaldu eta azpiratzea adierazten du: elkar-jotzearen modura hedatuak dauzka, «gerla» legalatik gertu xamar alegia.

        Zer gertatu zaio ordea ahozkotasunean kokatua zegoen bertsogintzari? Bere testu-ingurunea galdu egin duela, aspaldidanik kultura idatziaren barrenean bizi bait gara. Bapateko bertsolaria ez da analfabetoa, eta ahozkera formalizatu gizartean ez da gehiago bizi, eta hitzezko polemika giroko gizarteak ere ihes egin dio betirako. Lagunarteak badirau oraindik gure artean, eta horren altzoan izan ohi da gaur bertsogintza. Hortik kanpo, normalean, bertsoa objeto bat bihurtu da, gauza bat, eta ez drama edo bertsogintzaren barneko atal bat. Bertsoa jaso, zinta batean erabili eta liburu batera pasatzen da gaur. Objeto literario bat izatera iritxi da beraz. Bertsoa zeinek «ederrago» egitea da gaurko txapelketetako helburua. Horretarako helbidea bertsotan trebatzea besterik ez da, teknikak ikasi bapateko ariketak eginaz.

        Gaurko bertso-saio ugarietan ez da ekintza kolektibo bat eta ez da diskusiozko ezer; nahiz jende askoren aurrean egin, ekintza pribatua da (konpetizioko atleta baten saioa pribatua den antzera) eta azpiratzailea da bere diskurtso metaforikoa. Bertsolaria lanean ari da, bakarka ari da (ordaindu egiten zaio iadanik bere lana); kanta egin dezake beste kidea kartzelan dagoen bitartean, zeren juradoa bakarrik dago haren lana neurtzeko, jendeari bizkarra emanaz noski, bertsoaren balioa neutralagoa delakoan. Bertso onak puntu asko eta puntu askotako lanarekin txapela. Gero bertsoak irakurri egingo ditugu eta irakurle askok pentsatuko du bertsogintza liburu hura dela, bertso haiek direla bertsogintza.

        Tekno-bertsoa zer den? Bertsolari Elkarteak «Loiolako txostena»n atera zituen arauak irakurtzea aski izango zaio tekno-berstoa zer ote den galdezka dabilenari (6). «Bapateko bertsogintzaren legeak zein diren» esateko egina dago txostena, sobrare Txirritak ezagutzen ez zituen legeak eta arauak ba omen daude eta bertsogintzan. Txosten hori irakurriaz jakingo duzue gaia zehatz erabili beharko duzuela eta seinalatu egingo zaizkizue bide positiboak; gaia girotu eta aberastu egin beharko omen duzue gainera, «topikoak erabili gabe» noski (hala baldin bada, Xalbadorrek kukuari Añorgan botatako hiru bertso haik kaka zaharra besterik ez dira, «topiko» hutsez eraiki baitzituen, klitxe eta esaera zaharrez alegia). Gero hizkerabidea jorratu beharko duzuela dio txostenak eta «preceptiva literaria» finenetik gauza asko eskeintzen dizute. Gero metrika, eta arau pila baten artean «poto egitea» oso negatibotzat joko dizute (giro berezi batean poto batek sekulako indarra eduki dezakeela ahaztutzen dute. Aspaldi hartako jendeak ez ote zekien ezer bertsotaz, poto eta poto besterik egiten ez zuen Justo bertsolari hura horrenbeste maitatzeko?). Azkenik saioaren egitura kontutan hartu beharko duzuela esaten zaizu eta baremoa nola egin behar den argitzen dizute. Bejoandaiela! Irakaskintzan geure ikasleei nota zehatzik eman ezinean gabiltzanontzat eta nota ordez beste motibaziozko bide egokiagorik ba ote den galdezka gabiltzanontzat a ze lanak bertso batek 3'5 ordez 5'3 merezi duela ulertzeko!

        Tekno-bertsorik? No, gracias, nik ez; neri literaturak hamaika gauzatxo ederragorik eskeintzen dit. Bertsogintza indartzerik ba ote dago? Hau beste galdera bat da, soziologiari, antropologiari eta proiekto kultural utopikoak nola martxan jarri ditzakegun arazoei dagokiena, nire ustetan. «Loiolako txostenak» ez zuen bertsogintza nola indartuko ote genuen galdetzen, baizik txapelketak bertsoa nola objeto literario bihurt zezakeen.

        (1) «Agonia» grekeraz «kontestazio» antzeko zerbait da. Asanblada bat adibidez jendea diskutitzera, esan-erantzutera, kontestatzera, erakartzeko bilkura bat zen.

        (2) W. Ong, The Presence of the Word: Some Prolegomena for Cultural and Religious History, London, 1967 (nire zita egilearen beraren La lucha por la vida, Aguilar, 1982, 116 orr. liburutik hartua dago.

        (3) Aipagarri dira oso, Mediterraneo kulturetako J.G. Peristiany (Honour and Shame: The values of Mediterranean Society, Chicago, 1966, gazteleraz itzulia dago El concepto del honor en la sociedad Mediterránea, Labor, 1968; Ozeaniakoetan F.E. Manning (Black Clubs in Bermuda: Ethnography of a Play World, London, 1973), Arabiar herrietako giroan R. Patai (The Arab Mind, N.Y., 1973) eta Afrikako kultura batzutan danborrekin egin ohi duten polemikari buruz P. Bohannan (Drumming the Scandal among the Tiv, «Law and Warfare» liburuko kapitulua, N.Y., 1967).

        (4) Gure euskal jarrera frontalaz eta bata bestearen aurkako talanteaz idatzia daukat El Fuego de los Símbolos (Baroja, 1988) liburuan, bidea, denda, kalea, agurra, jolas-joko eta beste hainbeste baserritar sinbolo gehiagori buruz.

        (5) Jokoa ez da kirol-mundua bakarrik euskal kulturan, aspaldidaniko «Txelemon» izeneko antzerki zeremonial hura adibidez jokotzat har genezakeela uste dut. Honen interpretazioa egin nuen Euskal Nortasunaren Animaliak (Baroja, 1987) liburuko azken kapituloan.

        (6) ik. Jakin, 44, 1987, uzta-iraila 27-31 orr. Niri Joserra Gartzia bertsozale apartak egin bide dit galdera horixe eta berari erantzuteko zikindu ditut orrialde hauek, lehendik esanda eta idatzita neuzkan ideiak berak erabiliz.