|
Gure maixu
Ibinagabeitia'tar Andima
Lur-erdi onetan azkenengoz agur-egin genion alkarri. Guatemalan zan. Bere erbestaldi luzeari bukaera eman eta Euskalarrerira zioan Orixe, arbasoen basetxe maitera. Egun aaztu-eziñak eman genituen euskeraren auzi latza, gure ele-ederraren etorkizuna eta beste zenbait gai sakon iraultzen. Ordurako makalik zebilkigun Orixe aundia: ezueriak ez zion pakerik ematen. Ala ere aren erbestaldia eziñ oparoagoa izan zan euskerarentzat. Eten gabe, atertu gabe ari izan zan euskera lanten eta bear bada, bere bizi gutiko igali umotuenak eman zizkigun aldi latzgarri artan; itz-neurtuz eta itz-askatuz. Arrigarria benetan, bada euskal-idazlerik geienak bein erberstera ezkero, lumak autsi eta euskera zearo baztertu oi ditu. Milla gertatu esango nizkizuke gai ontan.
Mutil koxkor bat nintzan ni Orixe gaztea ezagutu nuenean. Asi-berria zitzaigun bere euskal lan bikaiñak ematen. Euskalari guztiak gazte ari begira iarri ziran aren euskerak zerion argitasunez eta batez ere gizon gazte ark erakusten zuen euskal-sen bereziaz txundituta. Berak nabarmendu zituen iñork ez bezela basoko izkuntza apalaren indar eta apaintasun izkutuak. Berak gure izkeraren barne-muiñetatik ezti gozoena ialki arazi zuen euskal-arimarekin batera. Mendeak mende, ez zuen euskerak Orixe'ren neurriko idazlerik iñoiz ikusi. Eltzegilleak buztiña bezin eroso ta egoki erabilli zuen gure aberri-izkera nolanaiko asmakizun eta burutapenak antzetzuki moldatzeko.
Ez nator gure idazle aundiaren irudi osorik egitera. Aren aurpegi bat, ez-ezaguna be-bada, erakustera bakarrik nator. Jainko-maitasuna neurtitz bero eta sakonetan abestu zigun, baiña giza-maitasunari ez zion alako toki garairik bere olerkietan enian. «Mierio»n itzulpenez, zerbait adierazi zigun; «Euskaldunak»etan, laburki eta zearka bederik, Mikel eta Garaziren artekoak. Auxe da behintzat geienen ustea. Ez da ala ere, uste osoa.
Ementxe dauzkat poema labur batzuk Orixek gazte-aroan ondu zituanak eta oraindik iñoiz argitaratu gabeak. Ogeitabost urte inguru izango zituen goxotasunez eta xalotasunez gaiñezka egin zituenean, euskal-giroz, euskal-gogoz eta euskal-maitez oretuak. Zori on batek eskuetara zidan ingurrazti zar bat eta andixik iaso nituen, urte asko lenago, urre-biltzalleak urre puskak baiño gogozago. Iru sailletan sailkatuta daude olerki ez-ezagunok: «Artaldekoak», «Eupazkoak» lasterkari, aizkolari ta balankari zenbaiten goratzarrez Pindar'en antzera egiñak, eta «Maitezkoak», guztiak 1916'gko urtearen aurretik idatziak, danak bata baiño bestea ernegarriagoak. Iñoiz Orixeren lan-osoak argitaratuko diranean, eta argitara bearrak dira, pozik utziko ditut lan goragarri ori burutuko duenaren eskuetan. Gaurkoz iruzpalau «maitezko» emango ditut gure olerkari bikaiñaren gaztearoa berritzeko. Idazle berberak argi bezain garbi azaltzen digu olerkiok idaztera eragin zion asmoa: Onatx, «Nire Ama» deritzaionetik artutako iru ahapaldi:
Nere ama
Orain ditut
Nere erria ta ama, gaurtik
Maite ditut:
Zu erririk garbiena
Ta zu andre guztietan
Bizkorrena.
Zuek ezaguaztera
Noa neurtitzez, baita ere
Gure euskera.
Eta onen bestez, aldatu besterik ez ditut egingo esan dizkitzuedan maitezko olerkiak:
Alargun - negarra
Ai bildur nintzan! Auxe negarra!
Dardaneletan ito senarra!
Il nere senar maite maitia
Ta ez ikusi yaio-berria!
Ai alargunak, goazen elizara
Bien gogoaz otoi egitera!
Auxe negarra, auxe illuna!
Baiño guk naigu zuk nai duzuna.
Etorriko ote aiz, aurra, gudatik?
Zion gaixoak zioalarik.
Ogeitabostak ontzi batean,
Galdu dirala itsas beltzean.
«Aita gurea goian zaudena
Donetsi bedi zure izena».
Ai Dardanela! Dardaneletan
Arkitu zitun zure eskuetan!
1915
Neretzat ote aiz?
Begiak ezetz, biotzak baietz;
Zein izango den nagusi?
Biotzarentzat eder aizena
Bi begientzat itsusi.
Begiak baiño zurragoa den
Begirik ez dun biotza:
Biotza su den, baño begiak
Gañean diten izotza.
1915
Beldurra
Irulearen esku samurran
Amagoinaren ardatza
Beltz ageri zan, baño zein eder
Nexkaren elur-beatza.
Aren maitean bero nintzala
Adirazi nai niola
Aoan nere itza aldatu zan
Ez dakit noiz eta nola.
—Goru zar ori amarena al den?
Ta gorri egiñik bertan,
Nire nekea ezagun zula
Aurpegiz erantzun zidan
1916
Nire itza
Satalur pillak berritzen ditun
Aize gorria sortzean;
Nire begiak ereneko ditun
Ire itza entzutean.
Illaun-ikatza gorri ipinten din
Arnasarik legunenak:
Aurpegi illun au kenduko liken
Ire itzik laburrenak.
Erruki dezan aurpegi il otz au
Itz arin arin batekin:
Orduan noski argituko den
Ire itz biguñarekin.
Maitagarriena
Itsu jaio zen neska bat
ikus denik ederrena;
denen maitagarri, baño
ez izanen iñorena.
Aren atz legun zuririk
etzuen laztu lioak;
mulorik ere ez ukitu
aren ortza zuritoak.
Amaren eskutik ziyen
egunoro eleizara;
ari begira guziek;
maite, baño... urriki bera!
Gogo gaiztorik ez iñork
alako ua maitatzean.
Ain ta maitasun garbirik
etzen ezagun lurrean.
Amak erran zion: «Aurra
Zuri begira guziek».
«zer da begiratzea ama?»
negar amaren begiek.
Ala bizi zen alaba
Ikusi den ederrena,
Maite maitatuena
Ezin izan iñorena...
1916
Naizta nire asmotik zerbait baztertu, ezin dezaket Orixe'ren itzulpentxo bat zueri emanteko gogo-bizia ito: Juan Maragall'en «La vaca cega». Itzulpen au ere, nire paper zarretan aurkitu dut. Gure irakasle maite izan zan eta Orixe'ren adiskide aundi, Aita Estefania'k eragin zion eta aren paperetatik iaso nuen nik. Aita Onaindiak aurtengo II Olerti'n aipatzen duen (87 orr.) «Iru silaba dagokala azentua duten itzak» artu zituen oiñarritzat itzulpen ontarako.
Bei itxua
Mozkor bat mozkor bi buruz joka dator
bakar bakar beia iturri bidean,
aztamuka dabil: itxu da. Bei-zaiak
igarri geiegiz arrika begi bat
ustu; ta bestea, lauso du. —Itxu da.
Len oi zunez itur askaruntz dioa.
ez len bezain lerden, ez lagun artean:
Oso bakar dator. Muño ta amiltegi
dabiltza lagunek ibar-zokoetan,
barruti ixilletan; larra moztu ala
burua dardariz, yoalea ere,
eragiñen dute. Yauziko da bi au.
Sudurpillez yo du aska makestua
ta atzera da lotsaz, bañon itzuleran
urera burua makur, geldi deda.
Baño gutxi, ez da oso edagale.
Gero yeikitzen du burutzar bustia
adarka izugarriz, begi-sein illen gain
azala ikara du, ta argi-zurtz itzul da
bide ezin aztutik ezba-ezbaiean
buztan luzeari geldi eragiñez.
1922
Orra nundik olerkari aundi biren izenak alkartuta: bi-biak lur ta zeruz txoratuta bizi izan eta erri-izkuntzak darizkin gozotasun eta edertasunarekin itsututa. Itsumen ori bear genuke euskaldun guztiok.
Añorga'ko il-kanpaiaren dandara samiñak barren sartu dira gure biotzetan eta iñoiz ere ez dira andik ialgiko. Bego gure Irakasle aundi eta adiskide maitea. «Aita, seme, gogo deun jaungoiko betetan».
Urriak 15 - 1961
| 
