Aurtzaro oroipenak orrazten

Ugarte'tar Martin

Antzin oroipen senak,

        an jaiot-etxean.

        piztu-min naizkit denak,

        igo bakoitzean.

Aiton-amon... Guraso... Gaxoak, joan ziran...

Azi nintzan seaska... Min denak batean...

        Amonaren irudi

        mokoan det lenen,

        sutondoan otz-gili

        exertzen naizenen.

Amets ziraun gaxoak, alki-xar artantxen,

lo-kulliskaz niñula belaun biren tarten.

        Billobatxuon poza,

        aitona zu ziñan!

        Zuk nora oñak luza,

        ondoren an giñan.

Ipui-zarrak jakin min, kokatuak jiran...

Agermen opal aiek, egi utsak ziran...!

        Joan ziran betirako,

        guraso bigunak...

        Senide artekiko,

        jolas ezagunak...

Aaztu errez etzaidan, aurtzaro lagunak...

An atsedendu ziran, ikus-begi denak...!

        Keriz, marrubi gorri,

        ezatuak intzak,

        aranak eldu guri,

        muñapeko zizak...

Sagar muxu-gorriak, begi-bete utsak...

Basetxe eta bazter... An genitun gauzak...!

        Gari-soroak musker,

        buru-irikiak.

        Arta-sallak ain eder,

        pitxi belardiak.

Gaztaindiak emankor... Berdin sagastiak...

Oroldio eze ta... Ango kerizpeak...!

        Arrikada bat bide,

        iturri bizarra,

        orpoan itzal-bete,

        gaztaña-makurra.

Etxaldeko aur jolas ezkutu bakarra...

Ixillean txor-txor det ur arren negarra...!

        Igaroan errañu,

        gordean zait lertu,

        jaiot-etxere t'eremu...

Kabi amesgarria... Nai ta ezin aaztu!

Oroitze bakarrakin, otzez nauzu mutu...!

        «Ez aldituk an, toki berean,

        —esanaz nauka irri antzean

        oroipenaren dei miñak—.

        Supaztarrean alki melarra...

        Otzaren babes zizellu zarra...

        Illobak gizon egiñak...?

        Ez aldirautek musker gal-soro,

        arto, belardi, sagasti oro,

        urte bat beste ondoren...

        Keriz elduak... Marrubitxoak...

        Itur-bideko gazi-gozoak

        iru-orritxoz zain beren...?

        Zerk auka malkoz? Aiton-amonak?

        Edo... Guraso xume-bigunak,

        itunean jarraitzeko?

        Ez...! Sinisteak egizta bai dik;

        eta itxaro bide badek ik

        Zeru-goian elkartzeko!...»

                        * * *

        Irudimenan bultza leloak

        ez nau baiezten ixil-ojuak...

        Ez ote naiz ba neurekor?

        Zergaitik ezdet jotzen bitara,

        goiz-goiztik argi illun gabera

        egun-txinta din aldakor?

        Bañan... Illunak badit itzalik...

        Etzait ain sakon sartu didanik

        Otz-zirrarazko buriña.

        Inguru-bira etxe-egalak

        aldatu zaion babes, itzalak...

        An det ikusmen gordiña...!!

        Ateetako pago pertxenta.

        Itur-ondoko gaztain makur, ta...

        tarteko arizti sendoa...!!

        Zuen esa-min badit barruan,

        ta mingain atal onen mokoan,

        ari-batez dit mintzoa...

Pago... Aritz... Gaztain...

                              I

Urtean buruz lotsa miñetan, legortzen agon pagoa...!

Bein edo berriz berrizta didak, aurtzaroaldi zoroa.

        Aro motx arren ega-xapletan,

        arrotutzean gogoa...

        Argizai diña bigundurikan

        zemakit biotz-ondoa... !

Neurekin diat ume nintzala, igaroaren argia.

Bakarkakiko jolas luzeak, egin oi-nitun aldia...

        Aitamen solla urri dan arren...

        Bai, pago zallez azia... !

        Iri zor diat amaren urren

        azikeraren erdia... !

Aur nintzaneko su-epela, ta, seas-kulunkaz aaztean...

Amaren laztan bular bero, ta, biguntasunak uztean...

        Ortxen igurtziz orri ezeak,

        jostari arbaxt-artean.

        Atsegiñezko aldi luzeak

        ire kolkoan nizkian... !

Seni-tarteko lokarri ziran jolas xolian kabia...

Elkar arteko xirri-marratan iregana itxatsia.

        Belar bigunen kutsu ezetan,

        jarleku ezin obea...

        Ezti likakor uan gaztetan,

        ire kerizpe geldia...

Eguzkiaren lenen muxua, egun urdin oskarbian,

eurekin eukan pago zabala, guztien jaun intzanean.

        Argitik illun, egun betean,

        bera uan illuntzean...

        ire arbaxten babes gordean,

        ostatu artu naiean...!

Udaberri'ren epeltasunak, orri biguñak jaztean,

txori txor-txorran jostallu, bare egunsentia astean.

        Goi-intz mardula zañan ezagai,

        jaurtiz tantoka goietan...

        Kuku izua loan esnagai,

        jardun berekor luzean...

Udazkenean izerdiz legor, galtzen duanen aztea...

Orri legorrak gorri-orizka, par-par lurrera uztean...

        Iru-muturdun ezkur bikotez,

        estalirikan azpia,

        uxatzen uan zazpillabetez

        apaindu iñun guztia.

Eskuan itun guri eskeinka, eurekin pago igarra.

Edozeñentzat itzal, babesa, su-paztarrekotz egurra.

        Orri mardula abere jaki,

        azpigarri ta ezkurra.

        Sortzez opakor izana beti,

        oindaño, i aiz bakarra.

Zeruaz beste, edergarririk ikus-genzakek lurretik,

i, izan ezik baso gordean, beste guztien gañetik...?

        Gerria guri, burua sendo,

        izart-berrituz ondotik...

        gora begira tantaiak tinko,

        besadar lodi tartetik... !

Alaz, gan-azpi antz-aldatu au, gizonan esker epelak,

Aritz sendoak juan zik amilka, lotsaz gaztain-zar atalak...

        Bakarrik dauzkak, emen edo or

        lendiko lagun izanak.

        Bakartasunan naigabez minkor,

        zutik dirauten bakanak

Pir-pirriz uan birigarroa itzal baketsu oietan,

gaur negarti dek bakar ta mordo, urrutiko mendietan.

        Bele beltzaren karraska latzak,

        izan ezikan goietan...

        Poza darien beste zaratak

        mututu zaizkik benetan...!

Lautikan iru igartu intzan, eze ditudan apurrak,

aize gordiñak urratu dizkik utzirik txotxbi bakarrak

        Txepetx ausartak, buru astinka,

        mokoan lume ondarrak...

        Aterako dik kabi eginda,

        bere puxkatxo bixkorrak...

Atal ezpal bat besterik ez dek, ondotik eze eusteko,

osteontzea jolas-toki zaik ar-zulakarientzako.

        Gerrian gora amorruz untza,

        iri lepotik eltzeko...

        Muxarra zai dek, agian ontza,

        bizitokitzat artzeko...

Banizkian bai biurkeriak neronek ere tarteaa...

Lur-axaleko ire zañetan, atxur-agoaz kaskas-ka,

        enpor-mamia iltzez josiaz,

        aizkoraz azal-urraka...

        Minberatu aut ainbat zauriaz...

        Zentzun gabea niñun ta!

Geroztik arra zulaka diat, iri begira jartzean.

Zer datorkigun zirikatuaz, iri ta neri zaartzean

        Urteak bizkar, zerbait aitzaki,

        bizi labur au galtzean...

        Austu arteko zomorro jaki,

        izango gaituk lur-pean...!

Iru-lau urte emanak gauzkak Jaunak geuretzat artzeko

ta ondorea bultzaz diagu, geroai toki uzteko.

        Aurrena bero, sasoi betean,

        apur-apurka ozteko...

        Ire izate eta nerean

        aztuko dituk betiko...

                 II

Ateetatik eskubitara,

bidatxor atal ziro melarra,

au zan iturri bidea...

Aritz zimelak gaindik zelaka...

Errekatxoa mur-mur amilka...

Gaztain-atal bat zubia...

Eta moltxoka arren tartean,

bakar bat bazan langa ertzean,

luze, lirain ta lodia.

Antxen, gain-gañen baña ezkutun,

udaberriro jarri oi-zigun,

miru maltzurrak kabia...

Egun txintara oyu leloa,

autsitzen zula gabaren loa,

Kuku eztarri laztua.

Txor-txor bigunak ziran utsean,

tarte-marteka izan ezean.

Birigarroan txistua...

An zan au ere besteren tarte,

ega-motxean batetik-beste,

berritxu goien-sardean.

Zekentxoa, lena berrituz,

bere burua gorde-azalduz,

arbaxtatxoen tartean...

Orbel ustelen lurmen ezkoan,

perretxikuak jaio-mokoan...

Gabeko intza ezaki.

Erdi gordeka oroldiotan,

txitoan babes, kolka dan baitan;

arturik albo-aitzaki...

Uxoizu ta egazkarian

lo-leku ixil ulazkenean,

an artzen zuan ostatu.

Urren goizean «kurru-kurruka»

ezkurrak bide zama beteta,

egaz, jarrainen indartsu...

Aritz abarrak estalki bide,

lurrak zirauan argirik gabe,

lotua zeukaten jiran.

Itzal arrek zun ixiltasuna,

edo Zeru-pe gaba illuna...

Alkarren senide ziran... !

Itzal il arren mugira bakar...

Orri ezeak musuka alkar,

aizean bultzak jotzean.

Edo, txoritxo arin kukilla,

egazka narratx zomorro billa,

orbel igarran tartean...

.....................

Inguru-biraz jaiotetxeak,

eder zituan itzal biziak,

aritzak lur jo dun arte.

Geroztik zaio antz-aldatzea,

luma gabe dan uxo antzera...

Kupiragarri ez ote...?

Dollorkeriaz edo puztua,

aldakor oro giza-burua...

Ortikan zaio kaltea.

Baldin aizkora artu ezbazan;

aritz zaildua zutikan ortzan...

Ospe guztiaz betea...

Jaio ezkeroz lurraren berdin

gaitz ziputz ori berak zekarkin

t'orrek galdu zun zartzera.

Ara zer sari zeukan aizkenen...

Ainbeste urtez gorde ondoren,

gure mendi-on jazkera...!

Itur-gañeko muña burutik,

ikusi ditut iñoiz geroztik,

aritz aien ondokiñak...

Arrak jan, ta, jan; usteltzen doaz...

Lur-mami artan indar artuaz,

sasi ta nabas zikiñak...!

                         III

Jaiotetxea...! Azal-agermen edo irudi:

ateak zabal, zakurra zaunkaz aurrez-aurre...

Itzalak urbil, tellape narratx, leioak urri.

Garoz beterik legorpetxoa, etxa-orde...

Baña gordean... An det oroimen negu biotza!

Guraso eta senidekiko mar-marketan...

Ozpera, kizkur sutondotxoan, danbolin beltza,

zarataz dala, jira ta, danba...! Su-garretan...

Iñoiz neurekor amets egin det negu pixuaz...

Apal-orduan, oro babes zan sutondoa.

Gaztaña ximel erre-berriak arrian joaz,

lagun zutela, txotx-berritiko sagardoa...

Amets uts auek gezurtatzea aixa litzaizkit.

poztu nezaken argi-muin banu barrenean...

Ai! Zoritxarrez, gaztañik gabe larraña utsik,

ta danboliña, erdoiak jaten zurriñean...

Pozgabe diat eta zulaka biotz-ondoa,

etormen zaidan ikuskai beltzak erdibita...!

Eze dirauan gaztain-gerririk badek basoa...

Izan ezikan bat edo beste or-emenka...?

Txotx biren gañen iru-lau orri orixka lakar,

or dauzkak, otzik, gaztain-zar lodi, biurria...

Barren-mamia tipuldurikan, azalak par-par...

apurka juanaz eriotz-moko idurira...

Ibillia nauk amaika bidar gaztain-makurra,

ur-billa juana itur-ondoan jolasean.

Egun barruko ausnarra nezan kolko bildura...

Aruntz-onuzka, korkotsak lerka oiñazpian...

Uda beroaz goait egiña toki ezkora,

ur-garden amets, urbildutzean bee-zokotik...

Emango didak itzal pirrin bat, uran mur-murra

(beste ezean) jaso dezadan ostropetik...?

Itur-masaillan lur sendo ori ezko dan arren,

zain igartuak etzaik izerdi berrituko...!

Aizken orritxo gaxoki oiek buru makurren

aizean bultzaz eroriko zaik bein-betiko...!

Zarraren zarrez edo gizonan abegi otzak

goait egiña ez ote ago igartua?

Edo, agian... Aritz, pagoak juanaren lotsak,

jarri au ortan, egon gorrira biurtua...?

Ai, gaztain-zarra... Zutik iraun zak lengo antzeran!

Etormenaren ernamuñari ots akiok!

Abots eztenan zirrarak joaz aldi luzera,

izan intzana ikus dezaten lur-begiok...

Bakar aiz laister etxa-aldeko iturritxoa...!

Gaztain itzalik ezdaukak lagun luzaroko...

Zezakenetik emandik orrek ematekoa!

Ezpal batzuek izan ezikan surtarako...

Eta ik ere, jaiotetxeko gelatz beltz orrek,

neguan badek jolas lagun bat gutxiago...

Eure leloan, ago patxadaz, zor bat bete dek...

Danbolin zarrak ez au aurrera nekatuko...

Gaztain... Aritz... Pago...

Gizadiz barren lurra errotzen.

Gure egal-on jazki sendotzen...

Gaztain, aritz ta pagoak!

Ordain-eskerrez gizonak ez dik,

zuen ondora luzatu baizik,

aizkor zorrotzan agoak...

Ta, gerorako zuen jarraimen,

izango dituk piñu nabarmen

gerri mee oien itzalak.

Eta sasiak, beren larrutik

lertu ta amorruz itoko zetik;

gaur musker diran oianak...

Jardun bearrez ziok gizona,

aurrerontzean zuen izena,

belaunez-belaun berrizten.

Gaurko ikusmen luzaro ez dik,

t'izan ziñaten aztarran bedik

geroak jakin dezaten.

Agur betikotz, zugaitz apalak,

perretxiku ta gaztain ximelak...

Denok zoazte batean... !

Emen utziaz lagun onenenak,

zuen maitale izan diranak...

Negarrez begi-batean...