|
Olerki muinari buruzko solasa
Jon San Martin
(Igaz, Larrea'ko olerki-jaian irakurritako lana)
Beti lez, gure alorrak zirikatu bearrez, ez dodaz esango entzule guztion gogozko diran gauzak, naiz eta ori izan nire buruaren kaltean.
Olerkaritzaz ere, beste gai askori buruz letz, itz-aspertu luzeak egin leikez. Itxura batean uskeria dan au be, mundu zabal bat lazkoa da, joera asko ta lege askoren arduretara dagoana. Ta, artea danez, arte guziak bezela, gustu askotarikoa izan leike olerkia be. Baña, arira zuzenago joateko, gaurkotasunezko olerki ere muiñari buruzko solasera joko dot.
Olerkia, gizonak bere izatean daroan sentipen taupotsa da. Eta, aitortu bear, musikak, pinturak edo beste arte guziak bezela, nekez mugatzen dala lege estu batzuen barruan. Olerkia, itz-neurtu, ritmo, eten, puntu eta abar baño zerbait geiago da. Orrek, muiñaren moldeak besterik eztira. Olerki batek, neurria, rima, ritmoa ta oiek azalekoak ditu. Azal orrek, bere barrukaldetik, beste bigarren azal bat dauka, Azal au mintzezkoa da, mea, leuna, eztia, txanbeliña edo traketsa —olerkariak, iñoiz bearrezko badau orrela izan bearra—, eta bigarren azal au izkuntza edo izkuntza erabiltzeko era da. Izkuntza bere esateko eren apainduraz estalia. Baña, ortik be barrurago joango bagiña, barru-barruko sakontasunian aurkitzen dan arimaren billa, orduan konturatuko gara, olerkia, azala ta mintza baño geiago dala; eurak baño barrurago dagoala izakeraren muiña. Ta beti, olerkia, sentitzen dana izan dedilla.
Goazen ba mamiñera, solasaldi au luzeegi eta aspergarri edo ulerkaitz izan ez dedin. León Felipe olerkari aundiaren agotik esango dot:
Deshaced ese verso.
Quitadle los caireles de la rima,
el metro, la cadencia
y hasta la idea misma.
Aventad las palabras,
y si después queda algo todavía,
eso
será la poesía.
Eta parkatu poeta erdeldun bat aipatu bearra au adierazteko. Olerkaritzak mugarik ez badau be, emengo ejempluak, euskaldunentzat diralarik askoz be gurago dot olerkari euskaldunen bidez ibilli. Naiz eta iñork merezi izatekotan León Felipe-k izan edonungo olerkarien omenaldia. Ta euskaldunok be ezagutu bear genduke bere olerti sailla. Ezta bestiak lakoa, ta bestiak lakoa eztalako, ta bai berak sortu ta landutako arima eskolakoa, orretxegaitik merezi dau gaurkoan be aipamen berezi bat.
Esan deutsuedan lez, muinera joango naiz zuzen, ta nire abotsaren doñuak eta nire sentipenen erak gatz aundirik emoten ez badeutse be, gure olerkarien atalen bidez erakarri nai dodaz barru-muiñetako arimak. Or dago olerkia. Izan be, zer da olerkia, gizonari barrutik sortzen jakon esan guria izan ezik? Sarri, barruko illunbeetatik aterea.
Olerki mugetakoa ezta olako neurria, alako rima edo besteko mintzaira; ez. Olerkia mugatzekotan, olerkia dan aldetik, mistiku, etiku, liriku, larrimiñezko ta abar, izan bear litzake. Ta, orretariko era bakoitzak bere muiña bear dau; ta, moldean, olerkariak, eskubide zabala dauka berak nai daben erara muiña jazteko.
Olerkariak barrutikako muiña da beti agertu bear dabena, bere barruko taupotsak adieraziz. «Orixe» aundiaren itzekin esango gendukean eran:
Bil naidin barnera, mintzo bat entzuki,
argi bat izetuz, bihotza landuki,
Leza-barne huntan zer dut ikusgarri?
Ori da bakotxak bere kolkoari itaundu bear deutsona: «Leza-barne huntan zer dut ikusgarri?» Olerkari bakotxaren leiza barrutik sortzen da olerkia. Giroan eragiña bear da. Orixe-ri sinismen bearrak eragitzen zeutsan lez. Errazoi orregaitik, olerki mistikoan, gure artean ezta iñor azaldu Orixe aiñakorik. Onek bere itzak:
Kristo'gan dugu Iainko betea,
ostia Kristo betea dugu.
Zentzuek gai ez, betor sinismen
izkutu oiek argi ikusteko.
Baiña, Orixe-k, beste doai bat be baeukon. Eskolatua zala, ta olerkiaren muiñari ederto ekian mintza eta azala jazten. Neurriz, puntuz eta izkuntzaz ondo ornituak dira bere olerki legeak. Bere Barne-muinetan liburuaren orrialdeetan oparo ibiltzen naiz sarri. Bai, bere orrialdeetan, beragaz batera esateko:
Burua gartsu ta astun
zoro-biurgarri,
logaleak ilauntzen
ene txinar gorri.
Noiz arteko burruka
iasan-bear naiz ni?
Iauna, bein ta betikoz
igor arnas neri.
Nor ez dau urduri ipintzen, nor ez dau kezkatzen olako olerkiak? Or dago Orixe-ren gogoa, or gizonaren arima Ta ori da olerki mistikua.
Lirikua barriz, Lizardi-k eta Lauaxeta-k ondo landu euskuen. Eurak ondo ezagunak dira gure artean, baña gutxik ur emoten deutse, asko ibilliarren antz emon guran. Lerro orretan, lirikuan esan gura dot, Gandiaga-k dakar zantzo barria. Ara bere muiña, rimagaz (puntuagaz), baiña neurri barik:
Zarpil...
geure bizitz zarpilla letz,
zarpil elorria,
bere betiko samin zaarraren,
bere karraxia.
Ara karraxi orren aize barriak, muiñetikakoa nunbait:
Neure barruan nengoan
arantzez katiatua,
ozkatzen nindun samiña
nabarmenena zala-ta...
Ez bai neban begiratzen
neure miña baizen.
Noizbait begiok zabaldu
ta asktu nitun mundura...
Ikusi neban lurreko
zorigaitza ta tristura...
Geroztik ez dot malkorik
ixuri neugaitik.
Onek eztira betegarri egiñak. Onek barrutik urtendakuak diraz. Ze, gure artian egiten diran olerki asko, ba dirudi denpora-pasa egiñikakoak edo dirala. Neurri ta rima aberatsez ornituak, baña, ori, azala bakarrik. Zenbait aberats letz, azal ona ta barru ustela; ustela ta arima bagea.
Norek esnago deusta au txarra dala neurririk ez dabelako? Norek? Olerkia ezta matematika, baña bai au. Baña ikusi, olerkari ona, geienian, berak gura badau gauza da neurriz egiteko be. Ara, Txillardegi-ri eskeindutakoaren ataltxo batzuek, zortziko txikian egiñak:
Gizon begi-goritu
gizon jagi-zale,
gizon griñen-katigu,
gizon miñez-bete...
Gizon...
Zeuk legez daukat
arima gartsu bat.
Zeu legez nekatzen naz
muga leun baterantz.
Betiko jardun baten
nekea daroat:
Ezagun nau gogaitak.
Etsipen lagun jat.
Zeuk legez esaten dot
neure zori miña,
negarrez erregutuz
poza ta atsegiña.
Atondu nai daroat
—ai, naia ta eziña!—
zalantza, aize, fedezko
barruko lorriña.
Ume nintzan goizean
gauzak argi ziran.
Begiotan illuna
gero azaldu zan.
Gizon begi-goritu,
gizon lertu-zale,
gizon griñen-katigu,
gizon miñez-bete...
Gizon...
Zeurekin noa
mugako porturantz,
gauzak argi dagozan
erri askaturantz.
Apaindura geiago dau, lau puntuko zortziko txikian dare ondo neurtuak. Baiña, ona bada, dakarren esangura jario biziagatik da. Aurrez esan ez baneu, eziñien konturatuko neurtuak ziranik be. Muiñari jarraituaz goazenean, geinbat ere, ritmoaren doiñu lausoa bakarrik da oartzen doguna. Ara beste bat, aurretikoari zorrik ez deutsana eta bere laburrean muiñez ondo ornitua:
Lurrezkoak gara.
Busti ta tristeak.
Pozak, noizik-bein, otzik,
labur ikertzen ditun,
landerren umeak
Gandiagara-ren ordez beste norbait norbait artu neinkean konparazio au egiteko olerkari baten barruan be era askotarako joera dagoala adierazteko, baiña era guztien gaiñetik muiña aurkitzen dala, batez be muiñ ona Gandiaga-ren mallako bategandik datorrenean. Egiazko olerkaria dalako. Izan be, olerkia, bertsuak pillatzea baiño zerbait geiago da. Badaukaz beste era batzuek be, esate baterako, orain irakurriko deutsuedan onen erakoak, itz-jokuz eta esaerak itzulduaz bertso batetik bestera. Zertako? Or dago kakoa. Zertako? Joko orregaz olerkariak, bere esangurari, indar geiago emotearren; edertasuna geituaz gañera. Ta, ikusi esan nai orren barrua:
Gauzak, Jauna, pozik dagoz,
baiña gizonak min dira.
Nire arima tristeki dago
izadiari begira
Izadiari begira,
gauzetan poza ageri da.
Gauzak pozik dagoz, Jauna,
baiña gizonak min dira.
Olako olerkia ulertzeko eztago jakitun izan bearrik. Olako olerkiak jakitun diranen eta jakitun eztiranen biotzetara errez eltzekoak diraz. Idea bera bi aldiz biribilduta egonarren, olako bertsuak, gutxienez beste-berriz irakurtzekoak diraz, euren muiñeraño sakon txastatuko bada.
Aresti berak be, sujestiboa izanaz gañera, irudimenaren doaiak ditu. Ausarta da. Bere soroan bada gauzonik. Olerki sozialean, gaurkoz, maixu dogu. Ta, olerki soziala ezta laster pasatuko dan moda bat, gure arteko askok uste dabien legez. Prolema soziala, kondairako gertaera bat da, ain zuzen be, gaurko egunetako gertaera. Ta era ortako olerkiak, gutxienez be, gerorako errazoi istoriku bat izango dau iñoiz be galduko eztana. Aresti-ren olerki libreak, muiñaregaz batean, badau olako ritmo zorakor baten doiñua, ta bere esan bearrari ez jako falta barrutikako etorria. Olakoa da Nire aitaren etxea, mozkortia ta errez irunstizekoa:
Nire aitaren etxea
defendituko dut.
Otsoen kontra,
sikatearen kontra,
lukurreriaren kontra,
justiziaren kontra,
defenditu
eginen dut
nire aitaren etxea.
Galduko ditut
aziendak,
soloak,
piñudiak;
galduko ditut
korrituak,
errentak,
interesak,
baina nire aitaren etxea defendituko dut.
Harmak kenduko dizkidate,
eta eskuarekin defendituko dut
nire aitaren etxea;
eskuak ebakiko dizkidate,
eta besoarekin defendituko dut
nire aitaren etxea;
besorik gabe,
sorbaldik gabe,
bularrik gabe
utziko naute,
eta arimarekin defendituko dut
nire aitaren etxea.
Ni hilen naiz,
nire arima galduko da,
nire askazia galduko da,
baina nire aitaren etxeak
iraunen du
zutik.
Tarteka «Nire aitaren etxea defendituko dut» aipatzean emoten deutsa geldi unea. Ritmoa eruateko bearrezko dan geldi unea, bide-batez olerkiari bearrezko aria indartuaz joanaz, batasuna ta indar geiago emoten deutsana; gañera, muiñaren ariari interez geiago txertatuaz.
Olerkariak bere barruan oartzen dabena, oartuko ez baleu lez azalduaz egiten da olerkia. Barrutikako konzientziaren inkonzientzia balitz bezela. Neurri bage ta rima pobre bategaz, onela aurkitzen dogu Otsalar-en olerki existenzialista tankerako idea lauso baten oarkizuna:
Ontzi au
zelula ilkorrekin dijoa galaxian
muga gabe, nora-ezean,
bizi ondakiñez beterik;
aizean, maitasun kantak daramazki,
erioaren erpa zorrotzak lapurturik.
Galaxia bat, galaxia bi...
millaka galaxiak... egaz,
bukatzeke, denboraz eta unez.
Ta, galtzori bat ixillik da
ezkutunez estalirik,
salatzea iñor ausartzen eztalarik.
Eta ortakoa baña oraindik errezago ulertzekoa da oraintxu Herria asterokoan argitara dan Zorrondo-ren larrimiñezko kanta. Idea bat erakartzeko, bost bertsu, era leun baten, lokarriz alkarri ondo lotuak. Ez dakit nor dan Albert Zorrondo dalako au, baña beronek ondo daki olerkigintzan nundik dabillen. Esangurak zirrikatzen dau bere lezaren barrutik, baña estalki eztitsu batek lausotzen dau ideiaren muiñezko inguru txarmangarri bat lortzeko: Ara:
Mirailari so eginik,
ez dut ezagutu ene aurpegia:
Aratseko itzal hitsak
zimur ilhun baten zaukan iraungia.
Aizepean kantaturik,
ez dut ezagutu nihauren mintzoa:
Ene boza bertze bat zen,
galdurikan bere pereku gozoa.
Hil-ondoaz dudaturik,
ez dut ezagutu nihauren arima:
Hau ez zena zeru-alde
bizirik igaiten, iduri sulama?
Nigarrez kolpez hasirik,
ez dut ezagutu nihauren bihotza:
Ez nuen uste naukala
hain feiros, hain eri eta hain beratza!
Bainan ene kopet leuna
ikusi orduko ibai-ur garbian,
Argitzen ezagutu dut
ene esperantza handia, abian!
Beste prueba bat ipiñiko dot, muiña azalerago, argiago daukana; emen darabidan gaia obeto adierazteko. Valverde adiskidearen olerkitxo bat da bide:
Karrax, karrax...
abean arra
zurubian.
Karrax, karrax...
egurran garra
sutondoan.
Karrax, karrax...
arra eta garra,
ene maitia,
biotzean.
Gauza gutxigaz eta errez egiña. Apain jantzi, ta begirada batean uste dan baiño sakonagoa. Gure alorretan olako olerki fiña gutxi dabil.
Olerki ona au da, idea bat estetikaregaz girotua. Konzientzetik sortua. Barruko sentipenen bidez eratua eta inguru apain batean ornitua. Ta, euki gogoan, izkuntzaren edertasunak baiño esateko era ta adierazteko eren edertasunak askoz be geiago balio dabela; olerki izkuntzari, formaren moldeak emoten deutsalako edertasuna.
Olerkariak, bera bizi dan mundua edo berak sentitzen daben mundua artu bear ditu oñarritzat. Ta, beti, al dala, bide barriak jokatuaz. Pagoen edertasuna, mendien polita, ibaien marmarra, ta olakoetzazk, esan bear ziran guztiak esanda darez. Orregaz, geienbat be, beste erako muiña ornitzeko bakarrik baliatu bera giñake, ta ori be egoki datorrenean.
Olerkiak gizatiarra izan bear dau. Gizonetik gizonerakoa. Ta ez gizartearen egiari igesik dabillen oietakoa. Igesizko olerki orrek sekula ez dau izango ganorazko oñarririk, ta una batzuetan sujestibu txamarra bada be, denporaregaz bertan-bera eroriko dna da. Ta, au ezta nik asmatua. Diñodana, Eliot-ek nik baño askozaz be lenago esandakoa da.
Emen aipatu ditudan olerkariak nere iritzia azaltzeko bakarrik izan dira. Ze, eurogaz ez dot esan nai onenak diranik. Gaur emen, ezta nire asmoa, ezta zeregiña ere, onenak bereiztea. Ejenpluok ipintzeko eskura aukeran etorri jatazenak dira eurok; besterik ez. Baiña orain, amaitzeko, onenetako baten olerkiak daukadaz, librean egiñak, adierazi guran, olerkia olerki dala ona danean, naiz eta azalez eta mintzez orren txanbeliña ez izan. Onek dira Jose Azurmendi adiskidearen sozial olerti batetik jasotako atalak, niri barruraiño arrara eragitzen deustenak. Lenengo zaita erri-miñez dago, ta bigarrena beartsuaren alde.
|
