Etxahun'en bertsoak gipuzkeraz emanik

Aldapeko

Gaztalondo'ko prima

Gaztalondo'ko alaba oiñordekoa

                     I

Gaztalondo'ko prima anderia,

Zure senharrak erran ba'dü egia,

Bost urthez eztiala hunki emaztia,

Haren obratik ba'da zük düzü frütia,

Aberti ezazü kumai haitatia,

Xatharraren plazan eros dezan abitia.

Gaztalondo'ko andere oiñordia,

Zure senarrak esan badu egia,

Bost urtez ez dula ikutu andria,

Zuk duzun frutua da arrigarria!

Yakiñean jarri bere amautsia,

Troxa ordez eros dizaion jazkia!

                    II

—Ereta'ko barberaren zaldia,

Gaztalondo'n gaiaz ebiltzalia,

Hanko zerrallü petan itzalin gordia,

Eia nurat juiten zean bürüzagia

Ezpa'deikük erraiten hik zerbait egia,

Primak izanen dik aitarik gabe frütia.

—Ereta'ko medikuaren zaldia,

Gaztalondo'n gauez ibilli-zalia,

Esi illunpetan loturik gordia:

«Nora joaten uken ire nagusia?

Ezpa'diguk esaten garbi egia,

Aurra jaioko duk aitarik gabia».

                    III

—Ebili niz Gaztalondo'n esklabo

Nahigorik egon establian lo.

Nausia juiten zen prima ganat gero,

Ni gaxua ützirik etsai dener so,

Hurak denak oro adar ezarteko,

Zeren ni nintzan egilien lekhaio.

—Ibilli naiz Gaztalondo'n zigorpeko,

Ukulluko loa nuela naiago.

Nausia joaten maiteagana gero,

Ni bertan utzirik etsaien mendeko;

Ainbat iskanbilla adarra jartzeko,

Ni bainintzan egilleen morroitzako.

                    IV

Primak ba-zin jaun barberarentako

Aiharitan kapu eta ollasko.

Senhar miserablia batin ohian lo,

Eta bestin aldiz ajütaren galtho.

Primak ordin hur xahakinak bero,

Eta harez ajüta eman gero.

Andre-oiñordeak kapoi ta oillasko

Medikuarekin gogoz afaltzeko.

Senar gizajoa batzutan oian lo,

Bestetan berriz zai labatiba artzeko.

Andreak orduan ur zikiñak bero,

Eta artaz labatiba eman gero.

                    V

Zure senharra adjüent egon zenin,

Balentia handirik zizün egin.

Ezarten zitizün unestak gaztelin,

Ustez adar egiler fabore egin.

Orai berak ba-dütü borontin,

Laket beitira txapel ziratien pin.

Zure senarra alkate-ordekotzan

Panparroikeria franko egiñik zan.

Bertutetsuak sartzen zitun kartzelan,

Adar-egilleei on-egin ustetan.

Orain orra nun ditun bere aurrean,

Atsegin beitira zaldun txapel-pean.

        I

        KUMAI HAITATIA, ageri zaigu ahapaldi onen boskarren neurtitzean. Gipuzkeraz: amautsi aukeratua. «Kumai» itzaz dio Larrasketa'k: «marraine (mot bearnais)». Eskiula'n eta Jeruntze'n erabiltzen omen da batez ere. Madrina adierazteko itz oek daude gutxieneko euskeran: ama-ponteko, amandre, amautsi, amabitxi, amaidin, ozama, ameder, ama-besotako.

        Seigarren neurtitzeko XATHARRAREN PLAZAN, gipuzkeraz «aur-oialen partez (edo ordez)» itzuliko genduke. «Xathar»onela itzultzen du Lhande'k: «lange des enfants»(pañales de los niños) eta sinonimutzat «troxa» ematen du. Itz au Benaparroa'n, Laphurdi'n, Zuberoa'n eta apika Naparroa Garaian eta Erronkari'n edatua dago, bainan, Gipuzkoa,n ezta —nik dakidalarik— esangura onekin erabiltzen, «faja de niños» bezala baizik. Bertsolariak aditzera eman nai duenerako dituen zentzuak Jon Mirande gure adiskide onak aditzen emango dizkigu. «PLAZA»: itz orrek esan nai du komunzki, 1º. «(erriko) plaza», frantsesez eta espainolez bezala, bainan ez, zuk uste bezala, «denda» edo «sal-toki», erriko plazan saltzalleak dauden

arren, merkatu egunean; 2º. «ofizio, lanpide», bigarren zentzu au frantsesetik jesana: «plaza hun bat ediren dizü» = «il a trouvé une bonne place, id est, une bonne situation»; «plazatürik»esan oi dugu morrontzan edo neskametzan ari den baten gatik. Alaz ere, Etxahunek emen irugarren zentzu batekin erabiltzen du: «xatharraren plazan» = «xatharraren ordez», frantsesaren irudira: «à la place de lange»; ez dakit Barkoxen nola den, bainan Sorhütan beintzat, ez degu galizismu ori usatzen, naiz guztiek ulertuko luketen; guk «xatharraren phartez»esango genduke.

        Neurtitz berberako ABITIA'z, onela dio Larrasketa'k: «l'habit (d'un enfani de cinq ans). Gazteleraz: vestido.

        II

        ERETA, Baretos araneko Arette uriaren euskal-izena. Apika lenago ARETA oguziko zuten euskaldunek, izen ofizialak salatzen digunez. Aldakuntza berbera dugu ARANCOU uriaren izenean. Oraingo euskaldunek ERRANGO oguzten dute, baiñan seguru aski antziñakoek ARRANGO esan bide zuten.

        ZERRALLÜ (irugarren neurtitzean), Larrasketa'k «haie»(seto), itzultzen du. Lhande'k, ZERRAILÜ, clôture (cerca), mur (muro), haie. Sinonimutzat: hesi, zerraki.

        Laugarren neurtitzeko ZEAN aditz-jokoaz onela idazten nion Jon Mirande jaunari: «Bigarren ahapaldian, laugarren neurtitzean, ZEAN ikako aditz jokoa ageri zaigu. Ene ustez, ZEA-N'en bereizi bear da, azkeneko -N ori aditz-jokoz kanpoko erlativua delako. Gipuzkeraz ZITZAIKAN esaten duguna da noski, bertsoaren zentzuak aditzera ematen digunez. Baiñan, Campion'ek gure «zitzaikan»en ordezkatzat «ZEIYA» ematen du, ez «ZEA». Dena dela, eztago bien artean alde aundirik eta uste dut biak legezkoak izanen direla. Zer derizkiozu? Orra erantzuna: «ZEAN, zuk ikusi duzun bezala, «zea-n» ulertu bear da, -n erlativua izaki «Zea» berriz, zuen «zitzaikan» da. Campionek emandako «zeiya»tik dator noski Ene euskalkian, areago laburturik, «za»esaten dugu eta femeninoan, «zâ», Mirande jaunaren itz zuhur auen ondoren esan bearrean naiz neurtitz au itzez-itz onela itzuli bear litzakela: «Ia nora joaten zitzaikan buruzagia», baiñan, neurriak bearturik, tankeraz aldatu bearrean arkitu naiz.

        III

        Laugarren neurtitzean, «etsai dener so» (etsai denei begira) libre xamar itzuli dugu puntuaren eskabidez.

        Boskarren neurtitza onela ulertzen nuen: «Gauza aiek guziak egiten zituztela senarrari adarrak jartzeko», baiñan, DENAK ORO esaeraren zentzu bereizia ezaguna etzitzaidalako, Mirande jaunari galdetu nion. «DENAK ORO intensivo bat da —erantzun zidan ene adiskideak—, «todos sin excepción». Alaber «güziak oro»esaten dugu komunzki, naiz «güzi»Zuberoan ez dugun geiago usatzen. Neurtitza zuk bezala konprenitzen dut».

        IV

        Lenengo neurtitzeko BA-ZIN, «ba-zian» laburturik da, ots, gure ba-zuen edo ba-zuan (guk ere, laburtuz, ba-zun esaten dugu geienbat).

        Bigarren neurtitzeko AIHARITAN gure «afaritan» da. Puntuaren eskabidez, ordea, «afaltzeko» itzuli dut.

        Irugarren neurtitzeko BATIN eta laugarreneko BESTIN, gure «batean»eta «bestean» zirela uste nuen eta ezin arkitu nien bi neurtitz abei zentzu egokirik, baiñan, Jon Mirande jaunak esango digun bezala gure «batzuetan» eta «bestetan» da beroien zentzua. Ona bere itzak: «IV-garren ahapaldiko azken bertsoak onela itzultzen ditut: «le malheureux époux parfois endormi dans son lit, d'autres fois demandant le lavement. Alors la maîtresse de maison (stricto sensu, l'héritière) faisait chauffer les eaux de vaisselle, et avec cela elle lui donnait ensuite le lavement» (senar doakabea batzutan bere oean lo, bestetan labatiba eskatuz. Orduan etxekoandreak (stricto sensu, oiñordeak) berotu-azten zituen bajilla garbitzen erabillitako urak eta arekin ematen zion bereala labatiba). «Batin» (batean) «parfois, a veces, batzuetan», eta «bestin»(bertzean), «d'autres fois, bertze aldiz», itz oso ezagutuak eta erabilliak ditugu».

        Laugarren neurtitzeko AJÜTAREN GALTHO, «labatibaren eske» da. Lhande'k AIUT eta AJÜT itzak ematen dizkigu «lavement» eta «seringue à lavement» izak adierazteko eta ÜRÜTXISTA euskal-itz jatorra «seringue pour jeter de l'eau» itzultzen du. Larrasketa'k oarrean auxen dio «ajüta» itzaz: «fait image.. de même que kapu, ollasko..., adar...».

        Boskarren neurtitzeko XAHAKINAK edo Lhande'k dakarrenez XAHUKIN(AK), saletés, malpropretés que l'on enleve d'un objet», ots, zernai gauzetik kentzen den zikinkeria. Mirande'k, ikusi dugunez, bajilletako ur zikiñaren zentzu bereizia erantxi dio.

        V

        Lenengo neurtitzean agertzen den «ADJÜENT» itza frantzeseko «adjoint au maire» dela igarri nion (gazteleraz «teniente de alcalde»), baiñan segurutasun oso bat eduki naian Mirande jaunari konsulta egin nion eta onek baiezkoa eman zidan eta gaiñeratu, euskeraz «auzaphez-ordeko» esan genezakeala.

        Bigarren neurtitzeko BALENTIA (balentria), «fanfaronnade» (panparroikeria) itzultzen du Lhande'k. Dena balentria da gizon hori, cet homme est tout rodomontades (fanfarronadas).

        Neurtitz bertan ZIZÜN alokutivoa darabil «zuen» aditzera emateko.

        Berebat irugarren neurtitzean ZITIZÜN alokutivoa (zizkizun), «zituen» aditzera emateko.

        Boskarren neurtitzeko BORONTIN (borontean), gure «aurrez-aurrean» da. Lhande'k onela itzultzen du BORONTE (boronde): front. Gazteleraz «en frente» litzake borontean.

        Azken neurtitza Larrasketa'k onela ematen du «Laket beitira txapel ZIRATIREN pin». Delako «ziratiren» orrek zorazi ninduen, futuroko aditzaren tankera artzen baitu eta ZIRA itzetik deribatua izatez, infinitivuko forma «ziratü» litzake eta genitivoan «ziratien». ZIRA itzari Lhande'k iru interpretaziño ematen dizkio: 1º. cire, impermeable; 2'gn. lierre (hiedra); 3'gn. cirage (enceramiento/ betún), cire (cera). Mirande'k onela interpretatzen du «ZIRATIREN»: «ziur asko «ciré» esan nai du: dakizu lenago, joan den mendera artean, kargudunek (funcionarioek) uniforme hat zutela, frantzian beintzat; eta Etxahunen bertsotik agiri zaidanaz, «adjüentek» oial ziratuzko ginbaillak edo burutakoak ba zituzten. Bainan ba da graphia uts bat: «txapel ziratien (= ziratü-en)» bear zan». Nik uste Mirande jaunak «hulezko» txapela esan naiko duela, «toile cirée» gaztelerazko «hule» baita frantzesez. Itzulpena libre emana dago.

        PIN azken itza, «pean» edo «azpian» da.

Defis

                    I

Felicitatzen zütüt, Defis Jaun Jüjia,

Departamentüko süjeten lilia!

Irus estima nirozü, Jauna, ene büria,

Eman ahal ba'nezazü merexi uhuria.

Beiondeizula Defis, gure Yaun Yuez altsu,

Errialde ontako lore baitzaitugu!

Neu izango nintzake gizon bat doatsu,

Al ba'zinduket kantuz aunitz goraipatu.

                    II

Uskal-Herri huntan ba'litz moda

Pozesen üztekua Defis'en eskila,

Elio lüzaz prezia prauben arrazu txarra,

Haier elio ez idek beraiek jan beharra.

Modak aginduz-edo, erriak nai ba'lu

Auziak epaitzeko Defis aukeratu,

Pobren arrazoi txarrez obe ez beta galdu,

Bestela aiengandik nola zurrupatu?

                    III

Defis'en tendrezia maleruski

Presutegin diren kriminel haieki!

Kundenatzen tü eztiki, nahiz korrejierazi,

Nigarrez daguelarik her dolüz bihotzeti!

Defis'ek errukia dizu zorigaitzez,

Presondegian dauden kriminal «gaixoez»!

Zigortzen ditu legun onerazi naiez,

Aien kupidaz dago urtutzen negarrez.

                    IV

Defis'en sortzepenaz niz orai mintzo:

Nik entzün düdanaz da seme Tarba'ko.

Hanko amek ba'lütie sortzen haurrak holako,

Intres lizate har gintzan orok emaztik hanko.

Defis nola jaio zen nai dizutet esan,

Nik entzuna dudanez Tarbes'en sortu zan.

Olako amen aurrak istimatzekotan,

Andre artzera denok ara gaitezen joan.

        Edo beste aldakuntza au, ene ustez ez ain egoki:

Defis nola jaio zen dizutet esango,

Nik entzuna dudanez omen da Tarbes'ko.

Ango amen semeak ba'dira olako,

Ara bear genduke andreak artzeko.

                    V

Jauna, jüje zira Donaphaleu'ko:

Damürik ez president egün Paube'ko.

Hanko khortia ba'litz zure boronthateko,

Bertan prest nündükezü etxerat ützültzeko.

Jauna zu zaitugu juez Donaphaleu'ko:

Ez, ordea, lastima! maiburu Pabe'ko.

Ango kortea ba'litz zure esaneko,

Bertan prest nindukezu etxera joateko.

                    VI

Umilitatia eder nubleki

Eta karitatia aberatseki.

Dohañ horik arrarozki dirade alkharreki,

Bena Defis'ek ba-dütü unestatiareki.

Apaltasuna eder aitonen semetan,

Eta garitatea aberats jendetan.

Doai oiek alkartzen zailla da benetan:

Onestasunarekin Defis'ek ba-zeuzkan!

                    VII

Musde Defis denian promenadan juaiten,

Andere gaztiak oro aitzinila partzen.

Zunbaitek ba'lekie inkantin dela saltzen,

Dama franko ba-lizate antxeraren phusatzen.

Musde Defis denean pasiatuz ioaten,

Andre gazteak aren parera urbiltzen.

Ba'lekite diru-truk salgai dela jartzen,

Dama franko litzake nork geio emanen.

                    VIII

Paube'ra ba-nauzü gaxua trixterik,

Nahigorik libratü Donaphaleü'rik.

Bena ezarten naizü, Defis, korajatürik,

Han edirenen nizala zützaz librerazirik.

Pabe'ra ba-nijoa, gaixoa trixterik,

Libre atera naiez Donaphaleü'tik.

Baiñan, Defis, zuk nauzu jarri beroturik,

Ars arkituko bainaiz zutzaz libraturik.

                    IX

Etxahun Barkoxe doha gabia,

Emaztiagatik malerus jarria,

Zunbat ehio estima hik ba'hü uhuria,

Defis jüjiari esker ükhenik libertatia.

Etxahun Barkoxeko aur doakabia,

Emaztearengatik sufritzen iarria.

Zenbat istimatuko ez ukek grazia,

Defis juezari esker libre izatia!

                    X

Hau da berset azkena egiten düdana,

Zure felizitatzez, Musde Defis jauna,

Dakidalarik hartako inkapable nizala

Ene ispiritiaren eskaza dela kausa.

Au da azken bertsoa egiten dudana,

Zorionak emanez, Musde Defis jauna;

Bai-baitakit lan ontan ni gutxi naizena,

Izpirituan baitut falta argitasuna.

        Amargarrenaren beste tankera:

Au da azken bertsoa dudana egiten

Musde Defis jaunari zorionak ematen,

Bai-baitakit lan ontan zeiñen eskax naizen,

Izpirituan baitzait argia faltatzen.

        I

        Bigarren neurtitzeko SÜJETEN LILIA arraru xamarra egiten zitzaidan, nik, manexen artean beñepein, gaia bezala erabiltzen ikusi izan baitut, «hau edo hura kantatzeko suyeta hartu» esaterako, baiñan, Mirande'k dionez «süjet itzak, Zuberoaraz, ba ditu «süjet» frantses itzaren zentzuak oro», euren artean «personne, individu, «gizaki» esan nai du. Beraz, «departamentüko süjeten lilia» = «la fleur, id est, l'elite des gens du departement» edo, usnatu duzun bezala, «departamenduko bizalagunena».

        Irugarren neurtitzeko IRUS ESTIMA NIROZiU, itzez-itz «zoriontsu istima nezake» itzuliko genduke edo «zorioneko ismatuko nuke», aditzjokaera alokutivoan dagoela gogoan arturik.

        Laugarren neurtitzeko «eman ahal BA'NEZAZÜ» aditz-jokoa Campion'ek «ba'nizazü» dakar. Gipuzkeraz ere «ba'nizaizu» edo «ba'nezaizu» esan dezakegu.

        II

        Bi lenengo neurtitzak libre-xamar itzuli ditugu. «Defis'en eskila» (eskü'tik), itzez-itz «Defis'en eskura» litzake.

        Irugarren eta laugarren neurtitzak txit errezak dira itzez-itz itzultzen, baiñan, zaillak bertsolariak beroiekin esan nai duena arrapatzen. Onela errango genduke gipuzkera: «Ez lezake luzaro istima (edo «ez luke luzaro istimatuko») pobreen arrazoi txarra / aiei ez luke» eta dativoratu bearko gendukeala era onetan: «aiei ez lizaieke» eta «aiei ez lieke».

        Baiñan, bertsolariaren esangurari dagokionez barautan gelditu gera. Ni beñepein ala gelditu nintzan eta onetxegatik Mirande jaunari eskatu nion ahapaldi onen argibide eman zizaidala. Ona Zuberotar Maixuaren itzak: . «Bigarren ahapaldiko bi bertsuok «Elio lüzaz prezia prauben arrazu txarra, / Haier elio ez idek beraiek jan beharra». Onela itzultzen ditut: «Il ne resterait pas longtemps à apprecier les arguments mal-fondés des pauvres, (car) il ne pourrait pas leur enlever ce qui est nécessaire pour manger». (Ez du denbora askorik egingo pobreen arrazoi txarrak edo aulak aztertzen, (zeren) berak ez lizaiekete kendu orduan jateko bearra dena, ots, dirua). Mirande jaunak onela jarraitzen du: «Preziatü frantses «apprecier» aditzaren idurira egina da, eta aditz orrek esan nai du «aundietsi, gauza bat ona dela etsi edo estimatu», baita «gauza bat on ala gaizto den ikertu» ere. «Arrazû txarra» = oinarri gabeko arrazoia. Etxahunek (ironeiazki) goraipatzen du Defis erosgarria: ura epaile izaki txiroek zorion lukete; ez luke demborarik galduko berek aurkeztu arrazoiak txar diren, oinarri gabeko diren ikertzen, ez noski txiroen alde delako, bainan ez duelako itxaropenik auzia luzatuz dirurik kenduko liekenik».

        III

        Lenengo neurtitzeko TENDREZIA frantzeseko «tendresse» (ternura) etik artua dago, noski, baiñan emen «xamurtasuna»ri baiño «kupida»ri (errukiari) obeto dagokio eta onela itzuli dut.

        Laugarren neurtitzean HER = HAIER = HAIERI (aiei). Neurtitz bertan DOLÜ (Z) = peine, affliction, pitié (Lhande)

        IV

        Irugarren neurtitzeko BA'LÜTIE = ba'lituzte.

        Laugarren neurtitzeko INTRES = intéret (interes), Lhande'ren arabera. Neurtitz berberan LIZATE = litzake (gipuzkeraz), litzateke (bizkaieraz), liteke (laphurteraz), Campion'en arabera. «Intres lizate» esakera «probetxuzkoa litzake» esango genduke gutxi gora bera Gipuzkoa'n.

        Laugarren neurtitzeko HAR GINTZAN adizketari buruz onela idazten nion Jon Mirande adiskide onari: «Ene ustean adizkera au eztago ongi erabillia gramatika legez. Emen Etxahun'ek erabilli bear zukean aditz-jokoa GENETZAN (gip. «genitzan») da, zeren GINTZAN bai zuberoeraz eta bai gipuzkeraz (ark (h)ar(tu) gintzan) «que él nos cogiese o recibiese» da, ots, «a nosotros mismos». Guk har genetzan (genitxan), ostera, «nosotros cogiésemos o tomásemos» (las mujeres, edo lojika kontra mintzatuz, gaztelarrak kasu ontan oi dutenez, «a las mujeres»). Ba liteke, ordea, Etxahun'en GINTZAN, erri-oguzkerak biurriturik, GENETZAN laburtua izatea. Gipuzkoa'n tankera ontan biurriturik dugu GIÑUN aditz-jokoa. Jendeak bi era oetan erabiltzen du: ikusi giñun = ikusi genitu(e)n (etxeak) eta ikusi giñun = ikusi gindu(e)n (Antxiko'k). Azken au bakarrik da jatorra eta bidezkoa eta bestea nahaste kaltegarri bat besterik ez. Mirande jaunak onela erantzun zidan «GINTZAN, nik «har genetzan» esango nuke (laphurtar klas. «ginitzan»), bainan oartu naiz ene aitak (Garindañekoa da) bi formak usatzen dituela, ots, «gintzan» eta «genetzan». Dena den, azkenengoa da noski zuberoatar forma klasikoa, textu zaharretan arkitzen da-eta».

        VII

        Bigarren neurtitzeko PARTZEN «vont a la rencontre» (van al encuentro) itzultzen du Larrasketa'k oarpean eta bere «Basse Soule Orientale'n» onela interpretatzen du PARTÜ aditza: «croiser, dans la rue ou sur une route quelqu'un (cruzar en la calle o en un camino con alguien). Biarnes zaharreko «par»etik artua omen dago, paire, egal (par, igual) esan nai duelarik eta -tü atzizkia osatuz dio, «le sens est donc, arriver à même hauteur», ots, «pareratu».

        Irugarren neurtitzeko INKANTIN, «à l'encan, aux enchères (subastatu, subastan jarri), au plus offrant», itzultzen du Larrasketa'k bertso-oarrean. Beraz, geiago eskeintzen duenari bere burua saltzen duena. Mirande jaunak Larrasketa'ren interpretaziñoari konformetasuna ematen dio eta gaiñeratzen du: «Defis epalle jaunak auzia erabakitzen omen zuen diru geiago eman zion pleteiatzallearen alde (ala dio beintzat Etxahun mingain gaiztoak).

        Laugarren neurtitzeko BA-LIZATE, laugarren ahapaldian aztertu dugu aurrizki baikorrik gabe. Larrasketa'k ordezkotzat «ba-lizateke» ematen du eta «il y aurait» itzultzen eta Peetarra'ko (Zuberoa behereko) forma dela aditzera ematen.

        Neurtitz bereko ANTXERAREN PHUSATZEN esakeraz Larrasketa'k ez dio deus ere, nunbait, Bidaso'z bestekoentzat zentzu gorderik ez duelako. Nik, ordea, ez nuen arrapatu eta Mirande jaunak eman zidan oi bezala argitasuna. «ANTXERAREN PHUSATZEN, berriz, frantsesetik artua da «pousser les enchères». Zerbait «à l'encan» edo «aux enchères» saltzen denean, commissaire-priseur («tasador de subasta pública», dio ene fr. esp. iztegiak...) delako kargudunak, salgai bat aurkeztean, prezio gorago bat eskeintzen du; gero beste batek are gorago bat —ori da «pousser les encheres»— eta azkenean preziorik gorena proposatu duenak salgaia eramaten du (barkatu otoi xeetasun luzeok, bainan ez naiz segur Espainian eta Espainiar Estatuan «inkantean» salpenik epiten dela)».

        VIII

        Lenengo neurtitzeko PAUBE'RA BA-NUAZÜ, «Pau'ra ba-nua» itzuli bear da. Paube, ene ustez Zuberotarrek esaten dute eta Pabe Mañexek. Guk itzulpenean Pabe erabilli dugu, forma zabalduago delako ustean. Aditza forma alokutivoan erabillia dagoela igarriko zion noski irakurleak.

        IX

        Irugarren neurtitza onela itzuliko genduke gipuzkerara itzezitz: «Zenbat ez ezakek istima (edo «ez ukek istimatuko») ik ba'u onoria». EHIO aditz ukakorraren forma osoa EZ HIRO dela igarri nion, baiñan H'kin ikusteak zerbait arritu ninduen eta Zuberotar Maixua'ri galdetu nion orrela oguzten ote duten. Ona bere erantzuna: EHIO: «ez hiro» da, bai. Bainan esan bear dizut h- ori zuzenki ipiñia dela, eta zuen «ezakek» monstruoskeria bat dela. Alabainan, orainaldian euskarak atzizkiak erabiltzen ba ditu (dezaket, dezakek e.a.), joanaldian aurrizkiak usatzen ditu (nezakean, hezakean), bai eta, alaber, joanaldiko formetatik eratutako beste formetan, ala nola nezake, hezake e.a. Ala diote manexek, eta guk, -eza-'ren ordez -iro- baitarabilagu, niro(ke), hiro(ke). Bainan zuen alderdiko euskalkietan «h» galdu baitzan, Erdimendeetan noizbait, eta ondorioz h- bigarren pertsunako marka ere, beste bigarren pertsunako marka (-k/-n) asi ziñaten erabiltzen bear ez zan garaian ere.

        Irugarren neurtitz ontan, Larrasketa'k eztu «uhuria» ipiñi, «ukuria» baizik. Mirande jaunari galdetzen nion: Uhuria'ren utsaldi bat al-da? Lhande'k ordea, ba-dakar Ükütü (K ondoren H'rik gabe) itza «tranquille» itzulpenez: Ükürü egan adi, ago Ükürü», reste tranquille. Ukhüratü, berriz (K ondoren H'kin), s'arreter. Eskertuko nizuke itz onen itzulpen zeatza emango ba'zenit. Bestalde, ez dut garbi ikusten zer «libertate» iritxi bear zuen Etxahun'ek Defis «jüjiarengandik».

        Ona, orain, Zuberotar Maixuaren erantzupen zolia: «UKURIA erratum bat da, dudarik batere gabe, eta ikusi duzun bezala, «uhuria» bear da. «Ükhüria» alde batetik -kh-ekin oguzten da, nik dakidanaz, Zuberoa guztian, eta bestalde bi ü-rekin, ez U. Gainera ba da beste variante bat, «ekhürü», «ekhüratü», ene ustez Barkoxen eta ingurunetan usatzen dutena. «Ükhüratü = s'arreter, eta ükhürü = tranquille, iztegiak dion araura. «Ago ükhürüa askotan esaten zaio, adibidez aur bati, eta «tiens-toi tranquille!» esan nai du (Onela aguzten dugu esakun ori: «aukhü», -ü luze azentudun batekin). Bainan berriz diot, Etxahunek «uhuria»ezarri zuen noski. Diozu ez dugula garbi ikusten zer libertate iritxi bear zuen gure bertsolariak: nik uste, Etxahunek kantu ori jarri zuenean, presondegian zegoen, Paueko juje batek artara kondenaturik; eta esan nai du Pabeko jujeen ordez Defisek juzgatu ba lu, diru zerbait oni eman eta, askatasuna utziko ziola».

        Bukatzeko gauza bakartxo bat esan nai nuke alegia, «uhuria» gipuzkerara itzuli bearrez «grazia»ezarri dugula. Batetik «ohore» ezpaita giputz-itza eta bestetik «onoria» zatar eta ongi gureganatu gabea iruditu baitzaigu. Bestetik, bertsoaren zentzuari jarraiki «grazia» primeran dator eta itz onek badu gure mintzairan gazi-geza eta «grazia».

        X

        Azken neurtitzeko «eskaz(a)», eskas edo eskax'en aldakuntza da.

Bi berseten huntzera

Bertso berri batzuek

                    I

Bi berseten huntzera niz abiatzen,

Donaphaleü'ko jaunik erraruenen,

Egün hurak beitira jinik Barkoxe'n,

Ahargo gañian aidiaren hartzen;

Han denetik sortzen ba'dire bizitzen,

Sanorik beitira etxerat ützüliren.

Bertso berri batzuek asi nadin jartzen,

Donaphaleu'ko jaun batzuek aipatzen,

Barkoxe'ra baitira oiek gaur etortzen,

Ahargo mendi puntan aize ar dezaten;

An sortu gauzetatik ba'dira bizitzen,

Etxerakoan dute osasun izanen.

                    II

Jüstizia, jin zira egün Barkoxe'ra,

Hanko atenterek plazer beitzien hala.

Bena jüja izezü, haien prozesa,

Bakia ükhen dezen Udoi'en gogula,

Lürrez aserik hel dadin zelüko borthala.

Ahargo zabala, mendi komünala, oro dezen zerra.

Justiziak Barkoxe'n ba-dauka lan franko,

Ango erri-gizonak deitu dutelako.

Auzia dute orain erabakitzeko.

Pakea izan dadin Udoi'en gustoko,

Mendi komunal dena bear beretzako,

Lurrez ase ondoren zerura eltzeko.

                    III

Udoi'en aizuez niz estunatzen,

Nulaz beren deseñian diren trublatzen;

Utzi ükhen ba'lie, harek betzeitzen

Haien atendak oro phezuez zerratzen,

Ezarten betzeitzen bildürik aratsen kabalik emen,

Eta phakü hura haiek ez estimatzen!

Udoi'en auzoez naiz benetan arritzen,

Nola beren asmotan diren ikaratzen;

Utzi izan ba'liote nai zuna egiten,

Aien lur-sail guztiak itxiko zituen.

Abereak arratsez danei etxeratzen,

Ala're esker onik iñork ez gordetzen!

                    IV

Donaphaleü da egün florisan,

Zeren jüstizia abitatzen den han.

Han ba-da President bat eztenik izan

Ez holako süjetik kumarka horietan;

Lagünak ber gisan ditizü akitan bere kargietan.

Ezta holako erregelarik jüstizietan.

Donaphaleu da gaur aberats benetan,

Yustiziak baitauka bizileku bertan.

An ba-da Maiburu bat ez duenik izan

Iñor alderatzeko inguru auetan.

Lagunak ere zintzo beren karguetan:

Auxen da miraria Justiziarengan!

                    V

Felizitatzen zütüt, Musde Vivie,

Donaphaleü'n zira aspaldian jüje.

Estatü horrek dereizü hanitx uhure;

Haboro ükheiteko zirade kapable.

Aberats zirade, banitate gabe, jenteki afable

Ordenariz jente handik holako zirade.

Zorionak ar itzazu Vivie jaun prestua,

Donaphaleu'n zaudena juez izentatua.

Kargu ori zaizu txit omen aundikua,

Geiago izateko duzu baliyua.

Aberatsa zera-ta, tratu onekua,

Eskuarki aundikiak diren gixakua.

                    VI

Musde Vivie jaunak hartü zin espusa

Parise'ko depütatü baten arreba:

Nahi ba'litz izan kargian gora,

Hura han belüke, ai! zer hegala!

Bena hura sobera abilla, beitaki segida,

Anbizione gabe dena dela irusa.

Musde Vivie jaunak du andrea arturik

Paris'ko diputadu baten famelitik;

Kargutan gora iñoiz igo nai izanik,

Ezin arkitu ura bezin egal onik.

Baiñan arek iaioki pentsazen besterik:

Aundinaikeri gabe bizi dela pozik.

                    VII

Musde Vivie jauna ba'litz andrekari,

Aisa egin lirozü hanitxi erri,

Zeren figüraz beita ilüsigarri

Eta domenanta profetak üdüri

Bena eztü egin nahi desplazerik Madamari,

Ez eta, hari laido egitez, Jinko Jaunari.

Musde Vivie zalduna ba'litz andrezale,

Eginen lioke noski edonori parre,

Zeren gorputzez baita ederraren jabe

Eta iztun bikaiña igarleen pare:

Baiñan ez nai andreak ar dezan naigabe,

Ez eta Yaungoikoa ipiñi asarre.

                    VIII

Felizitatzen zütüt, Musde Frederik;

Donaphaleü'n ez ezta defensür hoberik.

Zurekila dütüzü Barkoxe'ko tritik;

Zuri gomendatürik komünaren altik;

Zure ispiritik ba'dira sendorik bere phenetarik,

Udei'ek eztikezü zure axurkikarik.

Zorionak biotzez, Yaun Musde Frederik,

Donaphaleu'n ezpaita letradu oberik.

Barkoxe'k du auzia zuregain utzirik,

Erri-eskubideak zuri fidaturik

Adimenez ba'zaude ongi argiturik,

Udoi'ek eztu izango zuretzat bildotsik.

                    IX

Musde Bazterretxe, zer defensüra, zü!

Arrazu gaxtua ere zük huntü gei düzü

Orai ere hala egin behar düzü,

Udoi'en intresa maite ba'düzü,

Partidak ba'zaitzü jarri nahi khexü, gorago mintza zü,

Emazte gaxtuak ere senharra hala goitzen dizü.

Yaun Musde Bazterretxe, defentsore faltsu!

Arrazoi txarrak era ontzen ba-dakizu:

Orain ere jokatu bear orrelatsu,

Udoi'en interesa onesten ba'duzu.

Kontrakoak austeko gorago mintza zu,

Andre txarrak gizona ala ezten dizu.

                    X

Berset horik egin tit ahal bezala,

Enilakoz süjetek zien eskola.

Bena haiek ba-die bonür harekila,

Huntarzünak handirik, kargütik arranda,

Ni hütsik sakola, nahigorik lüis bat süjet haier beha,

Berriz ere egin neikie nik haier kobla!

Bertsuok egin ditut neregixa jarri,

Aiek duten eskola ezpaitut ikasi.

Oni eskerrak dira zorionez azi,

Ontasun ta errentak aixa irabazi.

Ni jaun auei entzuten naiz diru-mixeri,

Baiñan bertsotarako beti nago argi.

        I

        Larrasketa'k, «Le Poete Pierre Topet dit Etchahun et ses oeuvres» deitu liburuan, itzuli ditugun bertsoei izen au eraxten die titulutzat: «Sur un procès entre la commune de Barcus et un proprietaire». Guk, izen luze ta arrotza baztertuz, Larrasketa'k berak zenbait aldiz egin duena egin dugu; alegia, lenengo bertso asiera ipiñi titulutzat. Egia, bertso asiera onek nortasun urria ematen diola ahapaldi saillari eta nunbait orregatik komentalariak frantzeseko titulu luzea ezarri zion, zer gai darabillen aditzera emanaz. Gure artean bertsuok iñork argitara nai ba'litza, Larrasketa'ren titulua euskeraz emanik egin dezake. Onela: «Barkoxe'ko Udaletxearen eta lur-jabe baten arteko auziaz». Gaiñera, oi bezala, Etxahun'ek «bi berset» esaerarekin, bertso batzuek esan nai ditu eta guk tankera ontan itzuli dugu.

        Bigarren neurtitzeko ARRARU itzaz Larrasketa'k onela dio oarretan: «arraro, rare; ici des plus distingués». Iztegian chéri zentzua ere ematen dio. Lhande'k exquis osatzen dio. Eztut uste distinguido, querido eta exquisito alkarrengandik oso urruti dabiltzanik. Irurek zerbait komuna ba-dutela esango nuke.

        Ahargo mendia Barkoxe'n dago eta 611 metro ditu. Larrasketa'k, okerrekoz, 700 dituela dio. Eskiula'ko partean dagoen Kanbillu'k ostera 660 metro ditu. Bi mendi bixkiok ezin bananduzkoak gelditu dira Etxahun'ek kantatu zuen ezkeroz: «Ahargo eta Kanbillu, ardüra da hetan lanhü».

        II

        Bigarren neurtitzean ageri den ATENTERE itzaz onela dio Larrasketa'k: «Atenterek, mot inconnu aujourd'hui, à Barcus tout au moins. Le sens est les representants de la commune. Il faut peut-être lire «atenderek»: les ayanisdroit du voisinage d'Udoia». Guk, Larrasketa'k damaion lendabiziko zentzuaren arabera «errigizonak» itzuli dugu, ots, erriko etxea edo udaletxea aurkezten dutenak, baiñn, «les ayantsdroit du voisinage» (los derechohabientes de la vecindad) izatekotan, «auzoko eskubidedunak» litzake, nunbait, lurrak maiztertzan edo kondizio bereizi batzuetan eramateko eskubidedunak. Ikus dezagun Jon Mirande jaunak zer derizkion ontaz. «ATENTEREK, ATENDAK: bi itzok ez ditut sekula entzun; ene aitak ez dazaguzki eta ez ditut ez euskal-erdal iztegietan, ez frantses zaharraren iztegian, ez eta ene biarnes iztegitxoetan idoro. Alaz ere uste dut biarnesetik datozela; eta, irugarren ahapaldiko laugarren neurtitzaren zentzutik agiri dana «atendak» = «lurrak» diren ezkero (Larrasketek oar batean dioen bezala), ene ustez «atenderek» bear du, eta itz orren zentzua «lur-jabeek» litzake. Bearbada itzok «ategne» (latin «attingere») aditzetik datoz; frantses «attenant» «contiguo»-en askazi litzake, beraz, eta zentzua: auzo, auzo-lur (??)». Irugarren ahapaldia komentatuz mintzatuko zaigu zabalago gai ontaz Zuberotar Maixua. Oraingoz, bego ainbestean.

        Irugarren neurtitzak ala dio: «Bena jüja izezü, haien prozesa». Ontaz idazten nion Mirande adiskideari: «Izezü, Campion'ek dakarrenez, gure zaiezu da, baiñan, «juzga ZAIEZU haien auzia» ez diteke esan. Zuzen, «Juzga ezazu» litzake, edo bestela, «juzga zaiezu aiei auzia». Orrela ez izatekotan nik eztut batere ulertzen neurtitzaren zentzua». Mirande jaunak onela erantzun zidan: «IZEZÜ zuen «zaiezu» da, lapurtar klasikoz «aiezaiezu». Bai, esan bear litzake: «...jüj iezü haier prozesa» edo «jüja ezazü haien prozesa» eta orrengatik ain zuzen, ene ustez, argitaratzalleak «haien prozesa» bi kommaren arten ipiñi du: orrela esakun sail ori «incidente» hat da, au da, gaineratiko zerbait, emparauko esakunari lotua ez dena, gramatikaren aldetik beintzat».

        Laugarren neurtitzeko «ükhen dezen»= izan dezaten. «Gogula»= gogora. Boskarren neurtitz luzea, besteen neurrian eman naiez, xehetasunez urritu bearrean arkitu gera.

        III

        Larrasketa'k bigarren neurtitza onela ematen du «Nulaz beren deseñian DIEN trublatzen». Nik, Mirande jaunarekin kontsultatuta gero, «dien»en ordez DIREN ipiñi dut, aditza pasivoa baita emen eta «dien»ek gramatikaren arabera «duten» esan nai du. Lenago ere esanak gera izkera mintzatuan aktivoa eta pasivoa berdin oguzten direla, azken onek ezpaitu tarteko -R- gordetzen.

        Ez nuen garbi ikusten irugarren neurtitzeko lenengo hemistikioaren joskera edo zer ikusia ondoren datorrenarekin eta Zuberotar adiskideari argitasuna eskatu nion. Nik eskatutakoaz gaiñera, «atendak» itzaz xehetasun geiago ematen dizkigu. «Irugarren ahapaldiko «ützi ükhen balie» hemistikioak ba du bai zer-ikusia atzetik datorrenarekin: (Atenderek) utzi ukan ba lute (Udoi, nai zuena egiten), onek beren atendak (lurrak) mugarriz itxiko zizkien. Irudi zait orain ba dakustala zer diren «atendak», lur komunaren zatiak izan bear dira, Erriak etxalde batzueri arrendatzen edo prestatzen dizkienak. Lur komunok mendian izan oi dira; beraz, Udoien etxaldearen auzo, au Ahargo mendian bizi baita. Eta jakiña, iñork ez du zuzenik lur-komun-zatiak mugarritzeko («phezuak»ez dira egiaz mugarriak, bainan (leenago) lurrez egindako muño ttikiak, bi etxalderen arteko mugatzat; orain alambrez egiten da mugatze ori. Eta «atenderak» dira «atenda» baten zuzena (eskubidea) daukatenak.

        Bigarren neurtitzeko DESEÑIAN (atzizkia kenduta «deseiña»), frantzeseko «dessein»etik artua dago eta gaztelerazko designio, intento da. Itz au, aspaldidanik sartua egonarren, euskal-kantuetan beñepein, ez dakarte Lhande'k eta Larrasketa'k beren iztegietan.

        TRUBLATÜ (testuan «trublatzen»), frantzesezko «troubler» (turbar) itzetik artua. Ez Lhande'k eta ez Larrasketa'k ez dute aintzakotzat artzen beten iztegietan.

        Irugarren neurtitzeko «ützi ükhen ba'lie», itzezitz «utzi izan ba'lute» da. Gure aldakeran «utzi izan ba'liote» eman dugu, zazpi silabetan irakurriz. Baiñan, beste era ontara ere eman diteke zazpi silabetan: «utzi izan ba'lie», i-i vokal alkartzeaz edo io (lio-te) diptongoaz baliatu gabe. BETZEITZEN = baitzizkien.

        Laugarren neurtitzeko ATENDAK, «les terres», itzultzen du Larrasketa'k oarrean. Zabalki eman dugu Mirande-Aiphasorho jaunak diona gai ontaz.

        PHEZU itzaz Mirande jaunak aditzera eman digu «lurrez egindako muño ttikiak» direla, «bi etxalderen arteko mugatzat». Larrasketa'k bere iztegian onela itzultzen du itz au: «tranchée, bordant un talus en terre situé du coté interieur (zanja o trinchera bordeando (sosteniendo?) un talud de tierra situada del lado interior). Lhande'k, zenbait aldakizunez, (pezo, phezo, phezoin, phezu, phezuin), «baradeau, tranchée ou mur de pisé qui soutient un terrain elevé» (vallado, zanja o muro de tierra apisonada que sostiene un terreno elevado). Ez dut uste Mirande'ren eta bi iztegigilleen ikusmirak berdiñak direnik gai ontan, baiñan bai alkarren antzekoak.

        Boskarren neurtitzean ARATSEN (arratsean) ageri zaigu eta itz au ez dute -R- batekin ematen iztegiek. Mirande'k dio: «ARATSEN, erratum bat da noski, Zuberoan «arratsen» baitiogu. Bainan B. Nafarroan «arats» forma ere ba da eta oartu naiz batzuetan (gutxitan) manex-formak arkitzen direla Etxahunen euskaran».

        Boskarren neurtitzeko KABAL-IK onela itzultzen du Lhande'k: «toute sorte de bétail domestique» (toda clase de ganado doméstico). Larrasketa'k KABALE aldakizunari itzulpen berdiña ematen dio eta gaiñeratzen du: «les animaux domestiques sont: ahate, canard; antzara, oie; ardi, arres, brebies; asto, âne; behi, vache; bohor (behor), jument; ergi, jeune boeuf non châtré (novillo, buey joven sin castrar); aritxe (aratxe, aretxe), veau d'un an (ternero de un año); gathü, chat; hor (zakur), chien; idi, boeuf; ollo, poule et sa famille; xahal (txal, txekor), jeune veau ou genisse (ternero o ternera joven); xamalko (moxal), poulain; zamari (zaldi), cheval; zezen, taureau».

        Boskarren neurtitzaren zentzua, osorik artuta, bitxi xamarra egiten da: «Ezarten betzeitzen bildürik aratsen kabalik etxen», itzez-itz onela emango genduke gipuzkeraz: «Jartzen baitzizkien bildurik arratsean abereak etxean». Arritzen ninduen benetan nola ar zezakean Udoi'ek beregain etsaitzakoak serbitzeko lantegi au. Ontaz dio Mirande jaunak: «Udoiek ez zituen bearbada atenderen (arrendatarios) abereak etxera eramiten, bainan atendak zerratuz, piska baten buruan belar guzia alatu ondoren abereok ez baitzuten beste atendetara (Udoienetara) joateko posibilitaterik, berak beren etxeetara ba zioazan... eta orrela jabeek ez zuten biltzeko lanik izaten... bainan abereak gaizki alatuak izanik eta, ez zioten Udoieri eskerrik». Beste interpretaziño bat ere eman ditekeala uste dut: alegia, Udoi'ek etzituen atenderen etxetaraiño eramaten auen abereak, baiñan, uxatzen zituen etxeruntz eta ene ustez, abereak etxe bidean jarri ezkero, bertaraiño joan oi dira senez.

        IV

        Lenen neurtitzeko FLORISAN, frantzesezko «florissant» da, gazteleraz «floreciente».

        Boskarren neurtitzeko DITIZÜ, «dütü»ti dagokion tankera alokutivoa. Azken onen senidea gipuzkeraz «ditu» da.

        AKITAN itz bitxiari ezin igarri nion zer izan zitekean, iztegiek ezpaitute aipatzen. Mirande-Aiphasorho jaunak dio: «AKITAN itza oso arrigarri da (eta alaber «florisan»= florissant); biarnes uts izan bear da. Ene ustez frantses aditz «Acquitter» en (1) ahide da; ots, aditz ortatik (edo biarnes aditz korrespondentetik) eratorritako adjektivu bat (frantsesez «acquittant» litzake, bainan ez da adjektivu bezala erabiltzen), errez «akitatzen» duena esan nai baituke, au da (juje baten gatik, garratzegi ez dena), edo bestela zentzu au dauka —egiantz geiago du—: frantsesez esaten baita «s'acquitter de son devoir, de sa charge» = «bere eginbidea, bere kargua betetzea»; «akitan» dateke bere eginbidea ongi bete oi duena... gauza bakana jujeen artean (Etxahunen araura)».

        Azken neurtitzeko ERREGELIA, «règle» (regla, norma) itzultzen du Lhande'k. Itzulpenik urbillena «jokalege»edo «jokabide» genduke gipuzkeraz. Naiago izan dut ordea neregixa itzuli.

(1) Acquitter: pagar, saldar, satisfacer (cuenta). S'acquitter de ses devoirs = cumplir con sus obligaciones. Acquitter un accusé = absolver un reo. Acquitter une dette = pagar una deuda (Rafael Reyes'en iztegitik).

        V

        Lenengo neurtitzeko ZÜTÜT = zaitut.

        Irugarren neurtitzeko DEREIZÜ, gipuzkeraz «dizu», Campion'ek dakarren forma: deizü.

        Boskarren neurtitz luzea laburtu bearrean arkitu gera, oi bezala zazpi eta sei silabako hemistikioz bertsoa osatzeko.

        VI

        Laugarren neurtitzean: BELÜKE = beit lüke = bait luke (bailuke).

        Boskarren neurtitzeko BEITAKI SEGIDA, gipuzkeraz «bai-baitaki segida» esango genduke eta Naparro-Laphurditan «baitaki segida». Boskarren neurtitza onela erraten du Jon Mirande'k bertsolariaren esangura osaturik: «Bena hura (Vivie) sobera abilla (ambizionerik eukitzeko), beitaki segida (ambizione norbaitek daukanean, goragotik eroritzen dela, alegia)».

        VII

        Bigarren neurtitzeko «egin lirozü, «egin lezake» edo «egingo luke» itzuliko genduke gipuzkerara, gogoan edukirik zuberotar adizkera alokutivoa dela. Baiñan, bertso au itzez-itz itzultzekotan ez lizkigukete balioko eman ditugun adizkerak, «dezaioke»edo «lioke» erabilli bearko genituzke, esaldia dativoan baitago.

        Bigarren neurtitzean HANITXI ERRI, aunitzi irri edo askori parre. Nik «edonori parre»itzuli dut.

        ILUSIGARRI (irugarren neurtitzean), Lhande'k «illusoire» (ilusorio) itzultzen du. Zalantza egiten nuen ordea, bertso ontan zentzu au ote duenentz eta Mirande'ri bere iritzia eskatu nion. «ILÜSIGARRI ez da emen illusoire —erantzun zidan—, bainan «zoragarri, lilluragarri», au da, «plazent, erakargarri». Ez uste izan Etxahunek esan nai duela Vivie bere figuraz arrotuta, ilusimenduz beterik dagoela. Aitzitik: Vivie jaunari komplimenduka ari zaio, ironeiarik batere gabe, ezen Vivie «atenderen» alde da Etxahun bera bezala; aldiz Bazterrexa (1) ri, Udoien zaintzalleari, iseka egiten dio... ez baitio Etxahunek auzi orretan Udoieri arrazoi ematen». Ala ere, esango nuke ba-dela ironeia mehe bat boskarren ahapaldian beñepein, azkeneko bi neurtitzetan: Aberats zirade, banitate gabe, jenteki afable / ordenariz jente handik holako ziradie. Ezpaitut uste, iñundik ere, aundikiez iritzi onik zuenik gure Etxahun'ek.

        Laugarren neurtitzeko DOMENANTA «le talent de parole» itzultzen du Larrasketa'k oarrean, itz ederraren doaia duena, alegia.

(1) Lhande-Larrasketa'k Bazterrechea idazten dute (deitura onen frantzes formari-a bat erantxi baitzion Etxahun'ek), gure egunetan Bidaso'z goitiko beste euskaldun batek Ayalde -e otsik gabea zelakoan- Ayalda egin duen bezala.

        VIII

        Bigarren neurtitzean «defensür oberik», defensore oberik litzake itzaz-itz, baiñan, silaba batek gaiñezka egiten zidan eta onetxekatik «letradu oberik» itzuli dut, ideia osoa «abogado defensor» baita.

        Irugarren neurtitzeko ZUREKILA = zurekin. Neurtitz beronetan ageri zaigun TRITIK itzaz galdegiten nion Mirande iaunari: Larrasketa'k «les titres» itzultzen du. Bainan, zalantzan gelditzen naiz «título» edo «ley» bezala itzuli bear den. Eta titulu izatekotan, nor dira Barkoize'ko tituluak? Aristokratak? Aundikiak? Erri-kargudunak? Edo denak nahaste? Ona Zuberotar Maixuaren erantzuna: «TRITIK frantzes «titre», espainolez, «título». Bainan itz oriek ez du emen jende-mota bat adi erazten (aundikiak, aristokratak edo, oriek frantzesez «gens titrés» deitzen badira ere), ez eta «lege». Etxahunen euskaran, geienetan «titre» oriek dokumendu, agiri ofizialak dira; emen, Barkoxeko erriak atenden gainean dituen zuzenak (eskubideak) sendotzen dituzten agiriak».

        Laugarren neurtitzeko KOMÜNAREN ALTIK esaldiaz egindako kontsultari onela erantzun zidan: «Komünaren altik» ez dira, ez, erriaren lur komunalaren partea. «Komüna», substantivu bezala, Erria bera da; beraz, «komünaren altik»= erriaren aldea (normalago litzake «komünaren altia» esatea, singularrean; Etxahunek plurala darabil rima gatik, noski)».

        Boskarren neurtitza itzez itz itzulirik onela emango genduke Gipuzkeraz: Zure izpirituak ba'dira sendaturik bere penetatik (Zure ispiritik ba'dira sendorik bere phenetarik), baiñan, Vivie'ri izpiritu bat baiño geiago aplikatzeak txunditzen ninduen. Ontaz dio Mirande'k: «Zure Ispiritik», pluralean ulergaitz zaizula diozu; bainan frantzesez esaten da korrientean: «il a retrouvé ses esprits» = «bere baitaratu da»; les esprits dira «les facultés intellectuelles».

        Azken neurtitzeko AXURKIKA zer da? Ezagun du «axuri»tik artua dena, baiñan ez Lhande'k eta Larrasketa'k ez dakarte beren iztegietan derivaziño au. Azken onek, bertso oarretan «axurkika» edo «auxurika» agneau (cordero) itzultzen du soilki. Ontaz dio Jon Mirande'k: «Iduri zait «axurika» egokiago dela, Larrasketa'k oarrean ematen duen araura; «axurki» da axuri-aragia; «axurika», enetzat, axuri oso bat ematea adi erazten du; «axurkika», aldiz, axuri-aragi-zati bat.

        Neurtitz berberan EZTIKEZÜ (ez dikezü) aditz-jokoa futuroa eta alokutivoa da bidebatez: Gipuzkeraz «ez du izango» itzuli bearko genduke. Onela irabiatzen da: dikezüt, DIKEZÜ, dikezügü, dikezie. (Campion'en arabera).

        Azken neurtitzaren zentzua ongi ulertzeko (Udoi'ek eztikezü zure axurkikarik) bearrekoa dugu «zure» ordez «zuretzat» irakurtzea, au baita kasu onetan daukan zentzua.

        Azkeneko lau neurtitzak onela itzultzen ditu Zuberotar olerkariak: «C'est vous qui conservez les droits de Barcus, c'est à vous que sont confies les intérêts de la commune; si vous avez pu remettre vos idées en place (Udoiek eta onen defentsurrak sortutako naspillen ondoren, auziaren kursuan), Udoy n'aura pas lieu de vous faire cadeau d'un agneau (ezen zure erabakia aren kontra eta erriaren alde emango baituzu, egiak eta zuzentasunak eskatzen duten bezala). (Es Vd. quien mantiene los derechos de Barkoiz, a Vd. han sido confiados los intereses del municipio; caso de que Vd. haya podido ordenar sus ideas, Udoi no se verá obligado a regalaros un cordero).

        IX

        Etxahun'ek eta Bidaso'z andiko euskaldunak oro Bazterretxe deituraren frantzes formari -a bat eraxten diote eta orrela Larrasketa'k Bazterrechea (Bazterrexa) ematen digu iskribaturik. Ene euskal-sentimentuak, ordea, ezin onar dezake orrelako deformazio mingarririk eta jatorrizko euskal-tankeran ematen dut deitura eder au.

        Bigarren neurtitza onela itzuliko genduke itzezitz: Arrazoi gaiztua ere zuk ondu gai duzu. Esakera polit au («ondu gai duzu», alegia) euskera komuna dugu, baiñan eztakit gaurko giputz euskaldun geienak jasoko luketenik eta argitasunaren amodioz —naizta penetan-, baztertzea erabaki dut.

        «Partidak ba'zaitzü jarri nahi khexü»= etsaiak asarrekor jartzen ba'zaizkizu.

        Azken neurtitzeko GOITZEN (goitü), onela itzultzen du Lhande'k: vaincre (vencer), l'emporter sur (superar a; llevar ventaja a). Gipuzkeraz ere ulertzen da zentzu au, baiñan nik naiago izan dut «ezi» aditza erabilli.

        X

        Lenengo neurtitzean «egin TIT» (ditit) forma alokutivoa ageri zaigu. «TIZÜT» (ditizüt) ere zentzu berberarekin erabiltzen da. Ba-dirudi lenengo forma bigarrenetik sortua dela -zü- alokutivoaren ezaungarria galduz. Ikusi ontaz esandakoak Musde Tiraz'en.

        Bigarren neurtitzeko ENILAKOZ (ez-ni(a)lakoz), gure «ez nuelako» da.

        Bigarren neurtitzeko «süjetek» —idazten nion Mirande adiskideari— ba-dirudi «pertsunak» dela; orobat boskarren neurtitzekoak. «Ongi ikusi duzu «süjetak» emen pertsunak direla, ots, auzitegian zeuden lege-gizonak: jujea eta abokatua».

        Neurtitz berberan ZIEN = zuten. Onela irabiatzen da Campion'en tabulen arabera: nian, zünian, zian, günian, zünian, ZIEN.

        Irugarren neurtitzean, BA-DIE = BA-DUTE. Irabiaketa onela da: dut, duzu, dü, dügü, düzie, DIE. Ba-dirudi —idazten nion ene adiskide Zuberotarrari—, «ba-die = ba-dute» afirmativo dela eta ez «ba'die = ba'dute» baldintzazkoa (condicional). Erantzuna: «BA DIE ez da baldintzakoa, baiezkoa baizik; zuberoeraz, geienetan, bi formok ez nahasteko BA izkia ez dugunean aditz-izen batekin erabiltzen (orduan ez baita konfusiorik «ikhusten düt»eta «ikhusten ba düt» biga dira), baldintzako BA ez dugu soilki usatzen, BALINekin baizik: «BA DIE BONÜR = «tiene suerte», bainan, «BALIN BA DIE BONÜR =- «si tiene suerte».

        Laugarren neurtitzean ARRANDA = errenta.

        Boskarren neurtitza laburturik eman dut zazpi ta seiko neurrian sartzearren. Itzez-itz onela itzuliko genduke: «Ni utsik sakela, irrikitzen luis (txanpona) bat (edukitzea) jaun aiei entzuten». Gurean «na(h)i(a)gorik» —idazten nion ene adiskide onari— queriendo más, prefiriendo da, baiñan emen, ba-dirudi, «nahirik», nahiez», esan nai duela, ots, diru zerbait naiez. Ba-da ere «na(h)igo» itza Azkue'k «anhelo» itzultzen duena eta Lhande'k «volonté», bainan ala izanik, eztut uste onart dezakeanik -rik atzizkia. «NAHIGORIK —erantzun zidan—, gurean ere «queriendo más, prefiriendo» da = nahi-ago-rik, au da «nahi»adjektivua komparativuan eta adverbialki erabillirik. Azkuek eta Lhandek emandako «nahigo»= anhelo, volonté» ez dut sekula entzun; dena den, bizi ba litz itz eratorri ori, «nahigoa» litzake, itz-erroko -a batekin (cf. aphezgoa, guk aphezgoa oguzten duguna determinaturik ez denean, eta aphezgua determinaturik denean). Neurtiz ontan, ordea, baldin «nahigorik» formaren aldetik komparativua ba da, ez da ala zentzuaren aldetik; esan nai du soilki «j'aurais bien aimé» (nik nai izango nuke gogoz edo benetan)».

        Neurtitz berberako BEHA itzarekin ba-nuen zalantza pittin bat, Lhande'ren iztegiaren arabera bi zentzu nagusi eta zenbait idurikor baititu. Nagusiak «regarder» (mirar) eta «écouter» (escuchar) dira. Bigarren maillekoak: considérer, réfléchir, concerner / attendre (esperar). Erabaki bat artzen ausartu eziñik, argitasuna eskatu nion Mirande jaunari. Ona bere erantzuna: «Lapurtar-benafarrez bi zentzu ditu itz orrek: 1º. «behatzen diot» = «begiratzen diot, so egiten diot»; 2.° «behatzen natzaio»= «entzuten ari natzaio»; Zuberoan azkerengo zentzua baizik ez du; «beha» adjektivu verbal bat da, behatü-tik eratorria eta bi formak erabiltzen ditugu: «behatzen nitzaio» edo «beha nitzaio»(bien artean ba da berezkuntza tttiki bat, bainan ez munta aundikoa; «beha» usatzeak adierazten du behatzeak irauten duela, dembora apur bat bederen). Beraz, dudako neurtitza onela itzul dezaket: «Moi, j'étais là, les poches vides, bien désireus d'avoir un «louis», en train d'écouter ces messieurs» (Ni an nengoen sakelak utsik, «luis» baten jabe nola egingo, jaun aiei entzuten).

        Azken neurtitzeko NEIKIE aditz-jokoa irregularra da dudarik gabe —idazten nion Mirande adiskideari—. Ene ustez gipuzkerazko «nizaieke»ri dagokio, bainan, aditz-joko oni zuberoeraz dagokion forma, Campion'en tabuletan, «nizakie» da. Ba-dirudi, «neikie»au eta «Bi berset horiez» delakoaren boskarren ahapaldian ageri den «leikienik» (Laphurtar klasikora zerorrek itzulirik «liezaguketenik») enbor batekoak direla. Beraz, emen ere zure laguntasunaren bearrean natzaizu.

        «NEIKIE, zuen «nizaieke»da, dudarik gabe zentzuaren aldetik; lapurtar klasikoan «niezaieke». Formaren aldetik, Campion'ek emandako «nizakie» askoz zuzenago da noski; Zuberoako parte zenbaitetan usatzen dukete oraino; bainan ene euskalkian, kondizionalean, -eza- formak oso gutxi erabiltzen dira, eta are gutiago dativuan; positivuan «egin nezake» baino, «egin niro(ke)» esango genduke. Bainan -iro- formak nekez onartzen dituzte dativuaren atzizkiak; eta orrengatik, noski, asi gera «neikie» bezalako formak usatzen, naiz gramatikaren aldetik ez diren zuzen; -erei- (lap. kl. -erau-) aditz-errotikoak baitira, subjunktivuan edo subjunktivu-antzeko garaietan erabiltzen ez dena».

Khantoren khantatzeko

Bertsoak kantatzeko

                          I

Khantoren khantatzeko ba-da süjet berri,

Urdiñarbe'n diela hüllan ükhen xagri:

Prima batek erosi funts bat berririk;

Krearzier zaharrek abantzü ideki.

Bertsoak kantatzeko begiz jo dut gaia,

Urdiñarbe naigabez jantzi dela ia:

Andregaiak erosi landa bat berria,

Diru-artzaille zarrek arrapatu naia.

                          II

Omize-Gañe'tik Urdiñarbe'ra

Jaun gazte bat juan da espusatzera;

Xalanda zahar bat oposatzera:

Berak eraman dizü sakolan papera.

Galaia eskontzera Omize-Gañe'tik

Urdiñarbe'ra joan da goizean goizetik;

Maitari zarra, larri, kontra egin nairik,

Abitu da papera sakolan sarturik.

                          III

Espos horrek letera jaun erretorari

—Musde Behiagoiti'k hau deizü igorri.

—Haren arrapostia huntan da ageri,

Zure espusatzia etzeitala sori.

Galai orrek eskatzen karta apaizari;

—Musde Behiagoiti'k au dizu bidali:

—Aren erantzupena dago oso garbi,

Etzaitela zurekin ezkontzen zillegi.

                          IV

Espos horrek behala, süjet zian bezala,

Jaun Erretorak ziala traditü gisala.

Jakin ba'lü zer eman zeon sakolala,

Urthükiren ziala ühaitzian behera.

Galaia mintzatu zan mutibu onekin,

Erretoreak ziola traizio egin;

Zer sartu zion patrikan garaiz ba'lu jakin,

Botako omen zuen irriora arin.

                          V

Espos hori behala zaldiz hiriz hiri

Arranjü egitera andre zaharrareki;

Diharü franko ba-zizün sakolan iruski,

Prima kuntentatü; bena dihariak ützi.

Galai ori orduan erriz-erri zaldiz,

Oaide zarrarekin konpondu al-ba'litz!

Zaldun iauna zelako aberatsa guziz,

Maitea gozatu du diru franko utziz.

                          VI

Prima horrek ba-zizün ordian bihotz min,

Haren marraketarik aisa dügü jakin.

Bi-hogei ezteliar jarririk mahañin,

Eta harek arratsen senharrik ez ohin.

Maitari orrek ba-zun biotz-min orduan,

Bere antsietatik diogu antzeman.

Berrogei ezteiliar maikide ba-ziran,

Eta arek arratsean senarrik ez oian.

                          VII

Basila Olivero, entzün dit batzare

Zük ba-düzüla bost-pa-sei amore.

Ni edireiten nüzü batere bat gabe

Bat eman izadazüt khantoren jornale.

Basilio Olivero, edonork ba-daki

Nolanai dituzula bospasei maitari;

Ni berriz arkitzen naiz orren gose-egarri,

Bakar bat emaidazu kantu ordaingarri.

        Bigarren aldakizuna, ene ustez exkaxagoa:

Basilio Olivero, nik ba-dut entzute

Nolanai dituzula bospasei amore;

Ni berriz arkitzen naiz ezertxore gabe,

Bakar bat emaidazu kantu-lanen truke.

        I

        «Khantoren khantatzeko», gipuzkeraz «kantuak kantatzeko» litzake itzez-itz, baiñan Etxahun'en esangurari jarraiki «bertsoak kantatzeko» obeto dago. Lenengo neurtitzeko «süjet», bertsogaia, kantagaia da emen.

        Bigarren neurtitza (Urdiñarbe'n diela hüllan ükhen xagri) onela itzuliko genduke itzez-itz gipuzkerara: « Urdiñarbe'n dutela urbil izan pena (naigabea)». Gurean ezta oitzen, ordea, izkera-modu au. Lhande'k, ez «hüllan»ekin, baiñan bai bere senide «hurran»ekin ematen digu tankerako esaldi polit bat Axular'engandik arturik eta frantzesera onela itzultzen du: «presque, sur le point de, au moment de». Hemengo aldia egin hurran dut (Axular), je suis sur le point d'avoir fait mon tour ici. Emengo aldia ia egiñik dut edo emengo aldia egitear dut, emango genduke gipuzkeraz. Jon Mirande jaunak onela dio: « Hüllan ükhen xagri. Ene euskalkian naturala da izkera ori, eta oso polita gainera nere aburuz. Emen, «sur te point d'avoir du chagrin». Askotan, ondikotz, «hüllan»-en ordez, «abantzü» erdal itza usatzen dugu (Etxahunek berak dagien bezala ahapaldiko azken neurtitzekan)».

        Irugarren neurtitzeko «Prima» andregaia itzuli dugu. Itz au beti oztopogarri zaigu itzulpenean. Izan ere, Bidaso'z goiko euskaldunek bi silabetan esaten dutena, guk bi itz luzetan aditzera eman bear baitugu, ots, «emakumezko oiñordea» edo «emakumezko maiorazkua». Bestalde, «prima» ez daiteke dagoenez utzi, emengo euskaldunek «lengusiña» obeto ulertuko bailukete.

        Bi azken neurtitzok, geroago esplikatuko digunez Jon Mirande jaunak, antz-irudiz edo metaforan emanak daude. Aurrez, ordea, azter dezagun itz bakoitzaren arrazoia. «Funts bat berririk» esakerari buruz onela idazten nion Mirande adiskide onari: «Ene ustez, emen «berririk», arestian, aspaldi gabe, da. Guk, berririkberri dagoena adierazteko erabiltzen dugu soilki. FUNTS, «fonds de terre»(fundo, heredad o finca rústica) itzultzen du Lhande'k. Badirudi emen, soro, landa, alor, barruti (terreno acotado) edo orrelako zerbait, izanen dela. Baiñan, gerta diteke ere landetxe edo «finca rústica»(proprieté), «granja» (ferme) izatea».

        M. Aiphasorhoko jaun adiskideak onela erantzun zidan: «FUNTS BAT BERRIRIK. «Berririk» ez du gurean «arestian, aspaldi ez dala» esan nai; «funts bat berririk» esan nai du, besterik gabe, «funts berri bat», «berri» adjektivua epitheto bezala erabilia izateko ordez atributo bezala ipiñirik, «izan» aditza sous-entendu: «funts bat, berririk (zena)». Konstrukzino ori rimaren gatik usatzen du Etxahunek. «Funts», aldiz, «etxalde» bat da; baita «jabetasuna, ukangoa». Emen, esan gabe doa Etxahun irudika mintzo zaigula: primak erosi duen funts berria, bildu duen senarra da. Kreanzier zaharrak, aldiz, senar orren aintzineko amore edo maitaria da, ondoreak agertuko dizun bezala».

        Azken neurtitzeko KREANZIER, frantzeseko «créancier» = acreedor. ABATZÜ, «presque» (casi) eta IDEKI (idoki) = kendu. Irakurleak igarriko zion azken neurtitzean zaulitasun apurtxo batez baliatu naizela, itzez-itz bailitzake «diru-artzaille zarrek kendurik ia».

        II

        Omize-Gañe edo Onize-Gañekua, ofizialki Abense-de-Haut, Atharratze'tik urbil-urbilleko irixka. Ez bedi nahas Maule'tik iparraldera dagoen Omizepe edo Onizepe'rekin (Abense-de-Bas). Urdiñarbe edo Ordiñarbe (aldera bitez forma auek Bizkai'ko Urduña-Orduña'rekin), Maule'tik Larzabale'rako bidean dagoen irixka, (ofizialki Ordiarp).

        Irugarren neurtitzeko XALANDA itzaz idazten nion Mirande adiskideari: Itz au eztakarte iztegiek. XALANT'ekin zer ikusirik ote du? Au, «galant» (galán gazt., galai eusk.) itzultzen du Lhande'k Etxahun'engandik artuta. «Client» ere bai, bainan emen eztu orrelako tajurik. Ona Zuberotar Maixuaren iritzia: «XALANDA itza ez nuen ezagutzen; ene euskalkian ez da usatzen bainan segur naiz «xalant» itzaren femeninoa dela: xalant = gizon maitaria; xalanda = emakume maitaria; forma oriek biarnes dira».

        «Oposatü» (testuan «oposatzera»), frantzesezko «opposer» (oponer) da zalantzarik gabe. «Xalanda zahar bat oposatzera» neurtitzean aditza ulergarritzat ematen da, alegia «sobreentendido» dago eta aurreko neurtitzeko «juan» berbera delakoan nengoen. Ots, jaun gazte bat JUAN DA espusatzera eta xalanda zahar bat (JUAN DA) oposatzera, ari kontra edo oposizio egitera, iñolaz ere, edo beste itzez, eragozpenak jartzera. Baiñan, uste onek sendotza bear eta ona Mirande jaunak bialdutakoa: «Chalanda zahar bat oposatzera»: pentsatzen duzun araura, neurtitz onetan «joan» sobreentendido dago; aurreko neurtitzean aditz ori ipiñia zegoen, eta orregatik Etxahunek ez zuen berriro esan bearrik; bestela ere, aditz-gabeko esakuneak euskara mintzatuan oso oituak dira».

        «Eraman dizü» = eraman du, alokutivo eran.

        SAKOLA = sakela, (poche, bolsillo).

        III

        LETERA (edo «letra»), lettre, missive (carta, misiva), Lhande'ren arabera.

        Bigarren neurtitzeko DEIZÜ aditz-jokoa gipuzkerazko DIZU da zalantzarik gabe. Campion'ek onela konjugatzen du: deizüt, DEIZÜ, deizügü, deizie. Onekin esan nai dut aditz joko au eztela «dü» (du)'ren alokutivo forma, onen konjugaziñoa beste era onetan baita Campion'en arabera: dizüt, DIZÜ, dizügü, dizie. Beraz, neurtitz onetan galaia rnintzatzen zaio bere andregaiari esanaz: «Musde Behiagoiti'k au dizu bidali», alegia, galaiak karta eskatu zion Musde Behiagoiti'ri eta onek bere andregaiari eskuratzeko eman zion. Urrengo ahapaldian argi ta garbi ikusten da aipatutako erretoreak mutillaren bitartez bidali ziola karta andregaiari.

        Azken neurtitzeko « etzeitala sori» gure etzaitela zillegi da dudarik gabe, baiñan, Campion'en arabera «etzaitala» bear luke izan, napar idazle aundi onek bere gramatikan, Zuberoa'ko aditz joko literariotzat ZAIT (gurean bezala) ematen baitu eta ez «ZEIT». Zalantza auek agertu nizkion Mirande adiskideari eta orra bere erantzupena: «Zure espusatzia ETZEITALA sori: bai, zuen «ez zaitela»da, lap. kl. «ez zaidala». Forma jatorra ETZAITALA da, dudarik gabe, Campionek ematen duen bezala; bainan Zuberoako leku askotan (ene euskalkian ere) «zait»en ordez «zeit» esaten dugu (eta alaber zeik, zein, zeio, zeiku, etc.) eta igaroaldian ere bai «zeitan», «zaitan»-en ordez (zuen «zitzaitan»), ala non forma au «zeitan»(= zereitan) forma transitivuarekin konfundintzen baita (zuen «zidan»)».

        Ona, orain, Jon Mirande jaunak nola argitzen dituen bigarren eta irugarren ahapaldi dudakorrak: «Xalanda ori da Urdiñarbeko primarekin ezkondu nai den Omize-Gaiñetiar gaztearen maitale oia; joan da oposatzera, au da, nik uste, erretorari esan dio mutil gaztea Urdiñarbeko neskarekin ezin ezkon ditekeala, berari ezkontzea itz eman ziolako. Chalandak «berak eraman duela sakelan papera» dio Etxahunek: nik ulertzen dudan bezala, paper ortan idatzi ditu Omizetar mutiliarekin izan dituen relazione xehetasunak, eta paper ori erretorari eman dio. «Espos horrek letera jaun erretorari», sobreentendido «eskatu dio»; eskutitz ortan jaun apaizak bear zion emaztegaiarekin (Urdiñarbetarrarekin) ezkontzeko baimena eman. Eskutitza artu-ta, mutillak irakurri gabe (bearbada ez zekielako) bere emaztegaiari erakusten dio («Musde Behiagoiti» apaizaren deitura da noski), eta neskak irakurtzen du bertan apaizak, baimena emateko ordez, ezkontza ezinezko dela idatzi duela, mutillak jadanik relazioak ba zituelako beste emakume batekin».

        Mirande jaunaren argibideari ongi derizkiogu, baiñan emen, gure adiskideak pentsatu baiño prolema korapillatsuago bat dugu aurrez-aurre. Izan ere, apaizak debekatu ote zizaiokean Urdiñarbe'ko andereñoarekin ezkontzea sentipenezko eta aragizko artu-emanak izan zituelako lenagoko xalandarekin? Nik ez dut uste, naiz-ta maitaria bere egitez izorra eduki. Moralki, kristau-erakuspenaren arabera, oaidearekin ezkondu hearra zuen, noski. Au, ezin uka, baiñan apaizak ezin zizaiokean orretara beartu. Gizona emen libertade osoaren jabe da bere obligazioarekin betetzeko ala ez betetzeko eta bere eginbidea bete nai ez baldin ba'du, Eliza-Katoliku'ko apaiz batez ezin dizaioke uka edo galerazi beste batekin ezkontzen, naiz-ta izorra utzitako emakumea indarpean artutakoa izan. Oker ezpa'naiz, au da Erroma'ko Eliza'ren dotriña. Obea litzake, noski, ain kalte aundia egindako emakumearekin ezkon ba'ledi, eta apaizak, segurki, ortara bultza eta eragingo dio. Baiñan ala ta guziz ere mutillak beste batekin ezkondu nai baldin ba'du, Elizak ezin dizaioke uka bere Onespena eta ola jokatzen duen gizasemeak aski du Jaungoikoa'ren aurrean egindako pekatuaren egiazko damua.

        Beraz, apaizak kontseju eman ote zion soilki Omizetar galaiari, Urdiñarbetearrarekin ez ezkontzeko, bere eginbidea izorra utzitako —edo aragizko artu-emana edukitako— emakumearekin ezkontzea zala esanaz? Ala, Etxahun'ek dion bezala («Zure espusatzia etzeitala sori») Urdiñarbetarrarekin ezkontzeko baimena ukatu zion? Orrela baldin ba'da, gauza bat dago garbi, alegia, Omizetar galaia, delako oaidearekin edo beste emakume batekin ezkondua zegoela. Nik ala irizten nion Mirande'k bere iritzia eman baiño len eta ene ustearen sendogarritzat neukan Etxahun'ek «Espos» deitzen diola Omizetar galaiari eta onetxegatik lerro auek idatzi nizkien nere adiskideari: Zergatik deitzen dio galaiari ESPOS, ezkondu gabea baldin ba'zen? Apika, Zuberoa'ko bazter ortan «espos» itzak ezkongaiaren zentzua ote du? Eztut uste posible denik. Omizetar jauna ez ote zegoen «xalanda zaharra»rekin ezkonduta? (Gogoan eduki dezagun boskarren ahapaldian «andre zaharra» deitzen diola maitariari). Jakiña, Urdizarbe'ko andregaiari (primari) etzion jakin-eraziko, kasu ontan, ezkonduta zegoenik. Ontaz onela erantzuten dit Zuberotar adiskideak: «ESPOS itzak frantzes korrientean (époux) ezkondua esan nai ba du ere orain, gure euskeraz senargaia ezkon-egunean, edo ezkon-gaiaian, esan nai du, etymologiak nai duen bezala: lat. sponsus = (ezkontzeko) itza emanik. Beraz, Etxahunek zuzenki deitzen du «espos» omiztar mutilla, au, ezkondua ez izanik ere, ezkontzeko baitzegoen».

        IV

        Lendabiziko ahapaldiko «süjet», motivo, causa, bezala erabillia dago ene ustez, frantzesezko «sujet»en zentzu ontatik artuta.

        ZIAN = zuen. ZIALA = zuela.

        GISALA, Lhande'k «parait-il, dit-on», itzultzen du. Beraz, bigarren neurtitza onela itzul diteke «Jaun erretoreak omen zion traizionatu». Jon Mirande'k sendoesten dit zentzu au, gure «ba dirudi» edo «omen» bezalatsu dela esanaz.

        Irugarren neurtitzean ageri zaigun ZEON aditzjokoaz onela idazten nion Paris'ko Zuberotarrari: «Ba-dirudi Gipuzkoa'ko ZION'en kidekoa dela, baiñan, onen ordezkoa Zuberoeraz Campion'ek ZEYON ematen du eta baita intransitivoko ZITZAION'en ordez ere. Nik uste aktivoari dagokiola ZEON'ek, ots, ZION'i, baiñan gogoan eduki dezagun kasu ontan pasivoan ere eman ditekeala. Alegia «Jakin izan ba'lu zer eman ZION sakelara» edo «Jakin izan ba'lu zer eman ZITZAION sakelara». Mirande jaunak erantzun zidan: «Forma au zuen ZION da, ots, aktivua. Adizkera onen jatorria auxe da: zereion = zeion = zeon (eta, korrientean ene euskalkian, = zon). Dudarik gabe ez da «zitzaion».

        Azken neurtitzeko «Urthükiren ziala»(= botako zuela) esakerari buruz onela idatzi nion nere adiskideari: Ene ustez, delako papera da botako zuena, baiñan, apaiza ere izan diteke, naiz-ta zentzu zabalean (lato-sensu), alegia, gogoz botako zukeala aditzera emanaz bezala. Orra erantzuna: «Botako zuena berdin papera edo apaiza izan diteke. Izkuntzaren aldetik, ezin erabaki diteke bi posibilitateon artean. Bainan ziur izan zaite, Zuberotar mutil gazte askok ez luketela beldurrik apaiz bat urera botatzeko, mendekatzea gatik, legeak ez ba leza orrelako egitatea debeka... Beraz, nai dezun araura itzu dezakezu».

        V

        Bigarren neurtitzeko «Arranjü» = arrangement (arreglo) da, noski, baiñan ez Lhandek eta ez Larrasketa'k ez dakarte beren iztegietan. Irugarren neurtitzeko «ba-zizün»= ba-zuen da, alokutivo tankeran.

        Azken neurtitzeko «Prima»k sekulako naspilla sortarazten digu. Orain artean, «prima» Urdiñarbetar andregaiari deitu dio eta maitariari «xalanda». Baiñan, orain eta seigarren neurtitzean nori deitzen dio «prima»? Beti bezala Urdiñarbetarrari deitzekotan, bere «andre zaharra»rekin moldatu da eta andregaiari (primari) diru-ordain bat eman dio desohoreturik utzi duelako, baiñan «prima» orain arteko xalanda'ri esaten ba'dio, orduan, diru-ordaiña oaideari eman dio, Urdiñarbetarrarekin ezkontzeko libre egon dadin.

        VI

        Dakiogun arain lendabiziko neurtitzeko «prima»ri. Omizetar galaia Urdiñarbe'ko pimarekin ezkontzeko asmotan atera baldin ba'zen etxetik, guztiz naturala da onek ezteiak prest edukitzea eta apaizaren debekuagatik, berrogei ezteiliar maieratu ondoren, senarrik gabe gelditzea. Beti ere gogoan eduki bear da eztela itzez-itz artu bear ezteiliarrak maian jarri zirenik, Etxahun'ek dion bezala, elizkizuna debekatu ondoren ezpaitzen iñor maiera urbilduko. Izketa onekin esan nai du soilki, emakumezkoak berrogei ezteiliarrentzat zeukala bazkaria prest, ots, berrogeitsu zirela gomitatuak. Baiñan, interpretaziño au lenengo ahapaldiaren kontra dijoa, emen esaten baitu Urdiñarbe'n naigabea urbil izan zutela, baiñan ez izan zutela, eta maitari zaharra ia berearekin atera zela, baiñan ez atera zela. Bestalde, boskarren eta seigarren ahapaldiko «prima» xalanda zaharra izatekotan, ez da batere naturala pentsatzea Omizetar galaiak bi ezkontza batean prestatuak edukitzea, maitariarekin eta Urdiñarbetar andregaiarekin.

        Jon Mirande'k ordea, segurantzi oso batez uste du boskarren eta seigarren ahapaldiko «prima» oaidea, maitaria, dela eta ez Urdiñarbe'ko andregaia. Orra gertariaren kontaketa Zuberotar olerkariaren ustez: «Seigarren ahapaldian Etxahunek aipatzen duen prima, ene ustez, Omizetar mutillaren lenengo andregaia da, au da, «chalanda zaharra». Ordura artean, chalanda orrek uste izan zuen azkenean mutilla arekin ezkonduko zela; eta beraz, ezteiak atondu zituen, eta ezteiliarrak gonbidatu. Bainan fitsatutako ezkon-egunean bertan mutillak «arranjü» bat egin du arekin, diru emanaz, bere esperantzak, eta mutillak nai duen ezkontzari jarritako eragozpenak, utzi ditzantzat. Bainan, alaz eta guziz ere, damu du, dirua irabazi arren, senargai bat galdu duelako».

        Arrazoiketa onen ondoren, beste korapillo baten aipakizun egin nion, alegia, boskarren eta seigarren ahapaldiko «prima» xalanda zaharra baldin ba'da, zergaitik deitzen dion Etxahun'ek, batere bearrik gabe eta nahaspilgarri, «prima». Oni erantzun zion: «Etxahunek zergaitik deitzen dion «prima» xalanda zaharrari? Galdetzen duzu. Bainan zergatik ez ziokean deitu bear, prima ba'zen? Ezen prima esaten da emakume baten gatik etxalde baten jabegai denean, zernai adinetako izan dadin ez du muntarik. Eta xalanda zahar ori bere jatorri etxearen jabegai izan zitekean, anairik ez ba zeukan, Zuberoako Oituren araura».

        Lenengo ahapaldiko «ba-zizün»= ba zuen forma alol;utivoan.

        MARRAKETARIK = marraketatik. Lhande'k bost zentzu erasten dizkio «marraka» itzari. Laugarrenari dagokio emen ezpairik gabe, «cri de douluer», oiñaze karraxia, ots, antsia, aiezka.

        VII

        Lenengo neurtitzeko «Basila» pont-izena irakurriz, uste izan nuen, azken -a letraren pixuak eraginda —eta ezer geiagotan pentsatzen jarri gabe—, emakume izen bat zela. Ona emen Mirande jaunaren erantzupen zorrotza eta pipertsua gai ontaz: «Basila ezta emakume izen bat, gizon izen bat baizik: frantzes Basile izenetik eratua da, euskara errikoi berrian gertatzen den bezala (adibidez: Pierra, esaten degu geienetan Pette edo Pettiri-ren ordez. Gainera Basila Olivero neska ba'litz, Etxahunek ezin eska zezaiokean «amore» (= maitari) bat bertsoen saritzat... bestela, naitanaiezko ondorioa litzake edo prima ori «lesbostarra» zela, edo Etxahun «paiderasta»! ... Ba-dirudi, Basila Olivero Omizetar galaiaren izena eta deitura dela.

        Lenengo ahapaldiko «entzün dit»= entzun dut (det) da, alokutivo eran. Gai ontaz zabalki mintzatu giñan Musde Tiraz'i jarritako bigarren ahapaldian. Irakurleak xehetasunik nai izatekotan ara jo beza. Iñoiz esana naiz, nere kaxa, «dit» aditz-jokoa «dizüt» alokutivoaren ondakin ez ote den, tarteko -züori galduta (di(zü)t). Mirande adiskideari bere iritzia eskatu nion ontaz eta orra bere erantzuna: «DIZÜT eta DIT, zentzuaren araura, berdin balio dute: DÜT-en forma alokutivoak dira, zukan. Bainan jatorriaren araura, ez dakit «dit» ote den «dizüt», -zü- galdurik; galtze ori oso bitxia litzake Zuberotarren phonetikan. Nik uste dut bi formak -i- aditz-errotik moldatuak izan direla, «dit» forma utsa, eta «dizüt» forma allokativua izalki; bainan delako forma utsa ere allokutivo-gisa erabiltzeko oitura artu dugula. Nik dakidanaz, «dit» askoz biziago ta erabilliago da bestea baino».

        Neurtitz berberako BATZARE itzaz idazten nion Zuberotar jakintsuari: Nik darabilzkidan bi iztegiek (Lhande-Larrasquet) ez dute itz onen berri ematen. Lhande'k «batzarre» dakar esangura auekin: 1) Assemblée. 2) Bon accueil; baiñan, ez batak eta ez besteak eztute gure kasuan balio. Egille berberak «batzarri» itz senidea onela itzultzen du: 1) Bon accuel. 2) Recontre. Itz au Lhande'k Oibenarte'ri arturik dauka. Azkue'k, ostera, «batzarri» (Zuberoa'ko Santa Garazi'n jasorik) acogida itzultzen du eta «batzari» (Oihenarte'ri jasorik), encuentro. Guztiontaz nere adiskide onak erantzun zidan: «BATZARE: nik «batzarri» itza baizik ez dut ezagutzen zuberoara bizian; iztegiek emandako zentzua dauka: «abegi, errezebitze on». Beste euskalkietako «batzarre» itz berdiña da, zentzuak diferenteak izan arren; «batu» (zub. «bathü») aditzetik dator eta aditz orrek bi zentzuak baititu: 1º. «norbait bathü» = «norbaitekin kausitu, norbait errekontratu», eta beraz «batzarria» errekontratzen dugunari egiten diogun abegia izan bear da, jatorriz; 2º. batu = elkarrekin bildu, elkartu. Bigarren zentzu au ez da ezagutzen Zuberoan; ala ere, uste dut Etxahunek neurtitz orretan delako itzari ematen dion zentzuak zer-ikusia duela bigarren zentzu korriente orrekin: «batzarre», emen, izan bear da jende-batzarre batean esaten dena, eta ondorioz jende-oztearen esamesak. Bainan ori —naiz bertsoa ulergarri biurtzen duen— ene suposizio bat baizik ez da, sekula ez baitut itz ori zentzu orrekin erabillirik entzun. (Batzare, r bakun batekin, erratum bat da noski; dakizun bezala, Zuberoan r bakuna ia osorik galdua da; beste euskalkien rr bikuna,-berriz, askotan r bakun bat bezala (edo apenas indartsuago) oguzten dugu; ortatik datoz askotan graphia-utsak, batez ere itz gutxi ezagunetan, alakoa brita «batzarri»)».

        Irugarren neurtitzeko «batere bat gabe» esaeraz idazten nion: Ene ustez «redundancia» bat da, aski bailitzake «bat ere gabe». Gure entzukiei, oitu gabe gaudelako noski, bitxi eta gogor egiten zaie, baiñan, jakin nai nuke Zuberoa'n ontzat emana dagoen erriaren erabilkizunez, ala Etxahun'ek asmatua den neurria osatzeko. Erantzuna: BATERE BAT GABE: bai, ori redundancia bat da, eta guretzako ere bitxi egiten zaigu entzutean. Dena den «batere gabe» aski litzake; enphatikoki, «batño ere gabe» esango genduke, korrientkiago».

        Laugarren neurtitzeko IZADAZÜT ez da literatur-adizkera. Campion'ek IZADAZÜ dakar (gipuzkeraz (i)zaidazu). Ba-dakigu, ordea, Zuberoa'ko adizkeran dativu gaiñezkako bat ez-ezik bi ere onartzen direla batzutan. Ikusi ontaz «Bi ama-alhaba», bigarren ahapaldiko bigarren neurtitzean ageri den «zitazüt» aditz-jokoaren komentaria.

        Azken neurtitzean «khantoren jornale» eman duguna, Larrasketa'k «khantoren jorhale»dakar. Baiñan, itz onen aztarnarik ez nuen iztegietan arkitu. Antzekoena «Joare» (sonnette, clarine = campanilla, cencerro) da eta «joralde» (BN), «joralte» (Z), «coullier auquel est suspendue la sonnette des bestiaux (collar del cual se suspende la campanilla (cencerro) de les bestias)». Itzulpenok Lhande'renak dituzute. Baiñan bixtan da itzok ez dutela zer ikusirik bertsoaren zentzuarekin eta uts baten ustea agertu nion Mirande adiskideari. Onek, berealaxe baieztu zidan. «JORHALE: irar-uts bat da, nik uste, JORNALE-entzako. «Jornale», aldiz, frantzes zaharretik edo biarnesetik jesandako itza da: etymologiaren araura, «egun bateko lanaren saria edo pakua» da; bainan demborarekin, «edozein lanaren saria» zentzua artu du». Gaiñeratu dezadan «jornale» Zuberoa'n bakarrik erabiltzen den forma dela, beste euskalkietan «jornal» esaten baita. Baita ere uste dugu neurtitz orretan «jornalez» obeto legokela, ots, «bat eman zaidazu bertsoen jornalez», baiñan puntuak ez dio lagatzen bertsolariari «-z»ori eraxten. Arrazoi auegatik «jorhale»ren ordez «jornale» ipiñi dugu gure zuberotar textuan.