—Elkarrizketak—

Ipuingintza, bigarren mailako literatura?

        Euskal literaturaren inguruan ari den orok ezagutzen du gure elkarrizketatua, gaztea den arren lan ugari egin baitu dagoeneko literatur munduan.

        Ipuin liburu eta narrazio baten egile —"Azukre belazeetan" eta "Linkon"—, l990eko Ignacio Aldecoa sariaren irabazle —"Tu quoque..."—, zenbait libururen itzultzaile eta tradizio zaharraren biltzaile, astero Zabalik-eko orrietan erakusten digun bezala.

        Ezer baino lehen, hala ere, irakurle amorratua dugu Inazio Mujika Iraola.

        — Iazko Durangoko Azokan emandako hitzaldiaren hasieran esan zenuen askotan errazagoa dela ukazioaren bidez definitzea gauza bat positiboki baino, eta honela hasi zinen: "ipuigintza ez da nobelarako pausu bat, nobelaren ataria". Zergatik ikusten zenuen afirmazio hori egin beharra? Ez ote dago garbi?

        — Nik uste dut garbi-garbi beharko lukeela egon, eta nik uste anbiente espezializatuetan hori onartuta dagoela, baina, hala ere, iruditzen zait hemen hori esan beharra dagoela oraindik ere, edo behintzat presio txiki bat egin behar dela ipuia dagoen lekutik jasotzeko. Niri iruditzen zait hemen, Euskal Herrian, —baita kanpoan ere, ez pentsa— hori ez dagoela oraindik onartuta, ipuia nobelarako pausu bat dela. Nik kazetariekin esperientzia hori izan dut eta lehenengo momentutik, neure lehenengo liburua atera nuenean, guztien galdera izan zen: noizko nobela?... eta, azkenean, zuk zerorrek ere jaso egiten duzu, esan nahi dut... "nobela bat egin behar dut" pentsatzen duzu eta gero konturatzen zara astakeria dela.

        — Zuk uste duzu oraindik ere jendeak "ipuina" hitza entzuten duenean, printze edo printzesekin, fantasia eta fabulazio munduarekin edo haurren munduarekin identifikatzen duela eta ez helduen munduarekin?

        — Bai, nik uste dut hori, eta batez ere Euskal Herrian, oso nabarmena dela. Zuk herriko jendearekin eta ipuia hitza aipatzen duzu eta bi zentzutan jasotzen dute: batetik, gezurrezko gauzak kontatzen dituena da ipuia; bestetik, haur-ipuiak ulertzen dira eta esan egin behar zaie: "ez, helduentzat dira". Ipuiak egiten ditut esaten baduzu, "bai, haurrentzat" esango dizute, eta ezetz esan behar duzu. Egia da Euskal Herrian helduentzako lehenengo ipui liburua oso berandukoa dela, 61ean egin zen, eta Venezuelan. Nahasketa bat dago, seguraski beste gainontzeko literaturetan ere gertatu dena, baina haiek lehenago izan dute.

        — Lehen esan duzu inoiz pentsatu duzula nobela bat idaztea, eta hitzaldian komentatu zenuen zerbait bazenuela, baina, azkenean, ipuin bat atera zitzaizula. Nork aukeratzen du: idazleak ala testuak?

        — Biek erdibana. Nik uste dut badaudela idazleak baterako zein besterako aparteko abilezia daukatenak. Nire ustez, hala ere, gehienetan idazleak batean hobeto dabiltza bestean baino, normalean. Badaude salbuespen oso ohoregarriak, Cortazar bat adibidez; baina normalean, batean bestean baino hobeto moldatzen zara. Ni, kasu hartan jarri egin nintzen, baina lehenengo folioa egin nuenean konturatu nintzen hura ezin zela puztu, orduan nire buruarekin haserretu eta esan nuen: "ez, ez, ipui bat egin behar dut". Momentu batean Rulforen artikulu batez gogoratu nintzen eta hartan esaten zuen, berak aukeratu zuela ipuia. Orduan neronek esan nion neure buruari: "zer puñeta, zergatik egin behar dut nobela bat?". Nobela baterako gaia etortzen bazaizu... ba, nobela egin beharko duzu. Baina ez nahi eta nahiz ez. Konplejorik gabe aritzea da kontua, batean edo bestean. Azken finean, nominalismo kontua da, badirudi kontua kartel bat ipintzea dela: Hau ipuina da, hau nobela. Ez da serioa...

        — Behin, Martin Ugaldek esan zizun: "ipuinak egiteko gai dena gai da nobela bat egiteko ere". Teorian ados zeunden arren, praktikan? Zer gertatu zaizu praktikan?

        — Beno, berak alderantziz esan zidan, nobela egiteko gai denak ipuian ere ondo ihardungo duela. Bere ustez indiferentea zela, azken batean idazle izatean zetzala kakoa.

        Mire esperientzia murritza da eta esan behar dut momentu honetan ipuiaren zabalera, mundua, hobeto dominatzen dudala, horrela uste dut behintzat. Eta dominatzen duzuna, normalean, gehiago gustatzen zaizu. Gauzari bere neurria hartzen diozunean, seguruago sentitzen zara, bestean galduago edo sentitzen zara, hori horrela da niretzat. Uste dut, gainera, euskal literaturan nobelagintzari ez zaiola neurria hartu oraindik behar bezala, oso gutxik hartu diola neurria hobe esan. Askotan nobela deitzen zaie halako gauza intermedio batzuei, ez ipui, ez nobela... horretan dabiltza. Horrekin ez dut esan nahi txarrak direnik, baizik eta beste zera batean dabiltzala... halako muga difuminatu batean.

        — ...Edota askotan nobela gisa azaltzen direnak ez liratekeela nobela kontslderatu behar, agian puztuta daudela edo...

        — Hori, hori, edo puztuta ez baldin badaude ere, ipuiaren egiturarekin hobeto doazela... ez dakit.

        — Ipuina eta nobelaren arteko bereizketaren definizio bat ematea zaila dela esan zenuen arren, zerbait apuntatu zenuen: ipuina sujerentzia narratiboa da eta nobela adierazpen narratibo zehatzagoa. Zer esan nahi zenuen?

        — Nik uste anbiguetate kontua dela; munduak sujeritzea dela ipuia, gehiegi zehaztu gabe. Nobelan detaileetan sartu behar duzu. Horrek ez du esan nahi ipuietan detailerik ez denik sartzen, ez, baina sujeritu egiten dira zehaztu baino gehiago. Hortik joko nuke nik. Neronek ere, hori bota nuenean, egia esan, gehiegi zehaztu gabeko gauza bat ikusten nuen. Ni teorizazioetan galduta sentitzen naiz, baina adierazteko gauza majoa iruditu zitzaidan, alde batetik sujerentzia, bestetik zehaztapena.

        — Nik definizio batzu emango dizkizut, ipuina eta nobela bereizteko, ea ados zauden. Alfredo Conde idazle galegoak, adibidez, nobela ez dela bakarrik istorio bat kontatzea, horren inguruan mundu bat eraiki behar dela dio. Ipuina, aldiz, poematik hurbilago legokeela.

        — Azken hori Rulfok ere esaten du. Antzeko zerbait pentsatzen dut nik ere, eta hori da nire bigarren partean azaltzen zen gaia, ipuiak lortu behar duela beste maila bat, poemak lortzen duen bezalaxe. Poema bat izan daiteke oso majoa eta liluragarria, baina kontua da poemario batean dagoela eta horrek batasun bat duela, "unidad de intención" esaten dena, helburu jakin batekin eginda dagoela alegia. Nik uste dut ipui liburuak ere halako zerbait behar duela. Ipui bilduma deitzen badiogu, ez dadila izan ipui solteen kopilazioa. Nik ipui liburua eta ipui bilduma bereiztu nahi nituen hitzaldi hartan.

        Oso konforme nago asunto horrekin, igual exajeratzea da poematik hurbilago dagoela esatea, baina bai egitura mailan eta baita pixka bat... bai, poemak ere pixka bat sujeritu egiten du, edo niri behintzat gustatzen zaidan poema sujerentzia mailatik gertuago dago gauza zehatzetik baino. Anbiguetatea ere hortik doa.

        — Vicente Verduk ere antzeko definizioa ematen du: "nobelak unibertsoa bilakatu nahi du; errelatoa, aldiz, dosi bat besterik ez litzateke". Beno, berak errelatoa aipatzen du eta ez ipuina, gero ikutuko dugu hori ere.

        — Hori esan nahi nizun lehen. Unibertsoa lortu daitekeela ipui diferenteen bidez. Unibertso hori lortu behar dela, bai poemario baten bidez eta bai ipuien bidez ere. Hori zen nik adierazi nahi nuena hitzaldi hartan. Ez, noski, nobelaren eskema kopiatuz, baina bai helburua hori izatea, polifonia desberdinak josi, puzzle batean bezala, edo kaleidoskopio bat bestela.

        — Orduan, alde horretatik, ipui bilduma hurbilago legoke nobelatik eta ipui soltea poematik?

        — Nolabait esateko, bide desberdinak dira leku berera heltzeko. Azkenean, beti ez da berdin gertatzen. Esan nahi dut: ipui liburuak edo ipui bildumak badu beste gauza bat, autonomoki irakur ditzakezu, beren arteko loturarik gabe. Nobelak zailago du honi, nahiz eta saioak egin diren. Baina, lehen esan bezala, azken batean, bide desberdinak dira leku berera heltzeko. Eta nik ez dut ukatzen ipui liburu batasun gabeekin ere unibertso bat osatu daitekeenik, hori ere posible da.

        — Marina Mayoral idazle galegoak, adibidez, metafora bat erabiltzen du biak definitzeko: nobela gutxinakako pozoi bat, ipuina labankada bat. Zer deritzozu horri?

        — Pozoia eta labankada,... bai. Ipuiak badu momentu algido bat, dela bukaeran, dela erdialdean edo hasieran besterik gabe... Beti du halako lilura bat, bestela... Beno, izan daiteke bestelakonik ere. Oraintxe gogoratzen ani naiz Kathenne Mansfield-en ipuigintzaz eta han ez dago inolako labankadarik, dena mantxo doan gauza da. Baina normalean, nik gogoan ditudan ipuiek beti daukate halako puntu algido bat, bai, eta hori izango litzateke labankada. Eta labankada ondo hartuz gero, bihotzean sartuz gero, ondo egongo da ipuia, eta labankada iztarrean sartuz gero... bada, hor gelditzen da, erdipurdika.

        — Lehen ipuina eta errelatoa aipatu ditugu. Zuk egingo zenuke bereizketarik bien artean?

        — Nik hitzaldi hartan ez nuen bereizketa hori egin. Batzuk bereizten dute, nik ez dakit. Errelatoa eta ipuina? Nik hitzaldi hartan ipuia eta nobela bereizi nahi nituen. Ipuigintza bera definitzerakoan ere jendeak azpisailak egiten ditu. Nik, oraingoz behintzat, ez nuke egingo. Igual narrazioa deituko nioke haurren ipuiekin ez nahasteko, baina ez nuke bereizketarik egingo. Narrazioa izan daiteke nobela bat ere.

        — Agian kritikoen kontuak dira gehiago.

        — Nik neure espenientzia pertsonaletik enfokatu nahi nuen gaia, azken finean besterik ezin dut kontatu. Teorizazio mailan ni ez naiz kritikoa, nik ez dakit zer egin dezakeen kritiko batek. Nire kasua kontatu nahi nuen, nik ipuiak egiterakoan zein bide jarraitu nuen, horregatik esaten nuen imajina baten inguruan sorturiko ipuiak zirela. Niri asko gustatzen zaidana da, lehen labankada aipatzen genuen, ezta?,... bada horren antzeko zerbait da Quirogak dioena. Berak esaten zuen ipuiak geziak direla eta ez dutela txoririk onartzen gainean. Geldirik dagoen arbola batek txoriak ametitzen ditu, baina gezi bat bere "blanco" horretara doa, eta kitto. "Blanco" horretan jotzen ez badu... lilurak ez du funzionatu.

        — Ipuiak imajin baten desarroiloak direla esan duzu, Garcia Marquez ere bat dator zurekin.

        — Ni nentorren bat harekin, hobe esan, zeren eta nik irakurri nuen berari egindako entrebista liburu batean "El olor de la Guayaba"; uste dut, nola sortzen ziren ipuiak galdetzen zion entrebistatzaileak, eta berak "La siesta del jueves" izeneko ipuin bat egitean zer imajin zeukan buruan kontatzen zuen, imajin obsesibo bat zeukala, beste ezerekin loturarik ez zuena eta hortik osatu zuela ipuia. Niri ia guztietan gertatu zait hori, imajin bat eta imajin horren inguruan eraikitzea ipuia.

        — Baina imajin bat izan daiteke nobela baten abiapuntua ere, ezta? Horrela zioen behintzat Rosa Monterok "Temblor" liburuaz aritzean.

        — Kontua da imajin horrek ze funtzio betetzen duen ipui edo nobela horretan. Gauza bat da idazten jartzeko motibazioa zergatik datorren, azken finean hori ez da inportantea. Esate baterako, nire azkeneko ipuia. Ni momentu batean Madrilen obra bat ikusten eta obra horretan okurritzen zait: eta honek gezurretan hil beharrean, benetan hilko balu? Eta hor sortu zen ipuiaren gaia, ipuia idazteko motibazioa, gaia, txispa, edo nahi duzuna; baina hori ez da gero izan ipuia osatzeko erabili dudan imajina. Imajin horrek bete behar du lehen aipatu dudan puntu algido hori. Imajin hori zentrala izatea da inportantea edo, behintzat, funtzio inportante bat betetzea.

        Imajin batek nekez bete dezake nobela batean puntu algido hori, nobela gauza pausatuagoa delako, punto algido gehiago ditu... beno, horrek ez du esan nahi ipuiak bat baino gehiago izan ez ditzakeenik... agian bi imajin kontrajarriak edo kontraste egiteko beste bat sartzea da posibilitate bat. Bi ideiak bietan dira posible, eta salbuespen asko dago. Nik ez dut araunik eman nahi, nik neure esperientzia kontatzen dut, besterik gabe.

        — Azkenean zailago egingo zaigu bereiztea hasieran baino.

        — Bai, askotan gertatzen da hori.

        — Hitzaldian Quiroga aipatzen zenuen, berak: "lehenengo hiru lerroak eta azken hirurak nolakoak izango diren jakin gabe ez zaitez idazten hasi" aipatu zuen behin. Bertsolarien antzeko teknika dirudi.

        — Uste dut bertsolarien kontua ere aipatzen nuela... nik uste dut inportanteak direla biak, bai hasiera, bai bukaera. Berak hamar arau ematen ditu, eta arau guztiek bezala beren salbuespenak dituzte hauek ere. Gauza hauetan arauak ematea zaila da. Baina ni jarri naiz idazten bukaera zein izango zen jakin gabe, aitortzen dut. Ona da, normalean, bukaera zein den jakitea edo, behintzat, bidea zein den jakitea, baina batzutan sorpresak ematen dizkizute pertsonaiek; agian sortzen zaizu pertsonaia bat, hasiera batean kontenplatzen ez zenuena eta horrek indarra hartzen du eta ipuia bigarren momentuan sorturiko pertsonaiak salbatzen dizu. Oso zaila da neurtzea. Oso inportantea da bukaera. Baina hasiera ematen diozunean, hasiera ona, askoz errazagoa doa ipui guztia. Hasieratik asmatzea... hori izaten da. Eta bukaeraren kasua gehiago da funtzionala irakurlearentzat. Bukaeran halako lilura lortu behar da irakurlearengan. Bukaerak izan behar du irakurlearentzat halako destello bat, tak! Bai, destelloa delako, edo ez delako... batzutan zintzilik geratu delako, besterik gabe tragedia edo espero zenuenean, ez delako horretan gelditu. Horregatixe izan daiteke destelloa. "Por defecto o por exceso" esaten dena.

        — Askotan gelditu naiz ni hasieran liburu batzukin, edo oso hasiera pobrea edo bat ere erakargarria ez zutelako, ez dakit... oso arrunta, lilurarik gabea. Beste askotan hasierako esaldi batek animatu nau bukaera arte.

        — Arrunta izan daiteke, baina beti ere erakargarria izan behar du.

        — Zure ipuinetan, bai gai aldetik, bai hizkuntza aldetik ere, badirudi ahozko tradizioari eman diozula lehentasuna. Aukera puntuala izan da, ala hortik abiatuko zara hemendik aurrera ere?

        — Puntuala da, baina ez. Puntuala da kasu honetan. Nik liburu bakarra daukat oraindik kalean "Azukrea belazeetan", eta hor beharrezkoa nuen aukera hori gaiak eta giroak eskatzen zuelako, alde horretatik puntuala da. Niri iruditzen zait mundu hori, euskal ahozko mundua, oso inportantea dela beste gauza batzutarako ere. Horregatik aipatzen nuen hitzaldian "Auspoa"ren altxor hori aztertu beharra zegoela edozein errejistrotarako, hiri erdian kokatuta dagoen ipui baterako ere. Kontatzeko modu bat dago aspaldikoa eta hori norberak integratu behar du bere eskemetan, pixka bat egokitu, nolabait esateko. Gauza desberdinak kontatzeko ere. Nik uste dut kontatzeko modu hori dela asimilatu behar duguna, geureganatu, puskatzeko hartara ezkero, eta gero gauza asko egin daitezke, esate baterako ipuitxo horretan "Tu Quoque..." seguraski hori izango da nire bidea hemendik aurrera. Beste maila batzuk ere badaude, idatzia, klasikoak... baina, nire ustez, ahozko altxorra jasotzea oso inportantea da. Puntuala izan zen, nire lehenengo liburuan nahitaezkoa izan zelako, bestela ez zelako sinesgarria izango. Aurrerantzean transformatu egingo da, baina hor geldituko da. Itsasoan kresala bezala. Bagaje bat da, eta bagaje horri eutsi egin behar zaio, nahi eta nahi ez.

        — Tradizio idatzia aipatu duzu eta badakit irakurzale amorratua zarela; ahozko tradizioaz aparte, zein iturritatik edaten duzu? Normalean ipuinak irakurtzen dituzu ala edozer?

        — Nik literatura irakuntzen dut, autoreak. Ni autore batekin liluratzen naizenean, autore horren beste lanak irakurtzen hasten naiz. Hori da gustatzen zaidana. Esate baterako, gogoratzen dut Antonio Tabucchi deskubritu nuenean, bere lan guztiak irakurri nituela. Hor ipuigintza sartzen da, baina baita nobela txikiak ere. Poemak baldin baditu, poemak irakurtzen ditut. Denetatik irakurtzen dut, ez bakarrik ipuiak. Hala ere, zu ari zaren esparruan besteak nola moldatzen diren ikusteak badu halako morbo bat. Baina niri irakurtzea gustatzen zait, beraz, bai nobela, bai ipuiak, bai poemak eta batzutan saiakerak ere irakurtzen ditut.

        — Badituzu momentu honetan gogokoen dituzun idazleak, benetan inpaktatu zaituztenak edo gauza berriak irakatsi dizkizutenak?

        — Hor zaila izaten da eta, gainera, lilura oso aldakorra da. Tabucchi izan zen orain dela bi edo hiru urteko deskubrimendua. Bestalde, orain dela bi edo hiru urte ezagutzen nuen autore batek sorpresa handiak eman dizkit orain, Italo Calvinoz ani naiz. Nik ezagutzen nituen "El barón rampante" eta beste batzu ere, baina nik uste dut Calvino asko daudela eta orain ari dira ateratzen, pixkanaka, bere obra guztia, eta... beneten Calvino asko daudela esan behar dut. Hasierako Calvino, adibidez, eta bukaeran dagoen "El palomar"eko Calvino, edo "Las ciudades imaginanias"ekoa oso desberdinak dira eta denak erakargarriak. Calvino izan da, beraz, deskubrimendu bat hamaika epetan. Zein esango dizut gehiago Amerikanoak... baina ez azken boladakoak, baita aurreagokoak ere. Ambroise Bierce ezagutu dut eta liluratu egin nau, Hawthorne. Italianoak asko gustatzen zaizkit, Sciascia, Pratolini eta Pavese, adibidez Bufalino. Azkeneko lilurak ekialdetik etorriak izan dira, txekoak asko, Kunderarena bagenuen aspalditik, baina Kunderaren atzetik ere etorri dira beste idazle batzu; gainera, harresi famatua bota dutenetik, gehiago sortu dira guretzat: Hrabal, Holan, Seifert... Kadaré albaniarra... Orain irakurtzen ari naiz, adibidez, lehengoan jaso nuen liburua, presidentearena, Havel-en kartak, Olga bere emazteari. Gauza berriak deskubritzen dira biografietan beti...

        — Kanpoko idazleak aipatu dituzu, batipat italianoak eta ekialdekoak, baina azken boladan ingelesak ere ari dira famatzen.

        — Ingelesak ere ari dira, bai. Oraintxe gogoratu naiz Chatwin uste dut galesa dela "Colina negra" eta "Utz" idatzi zuena, hemen, Donostiako Zinemaldian, bere nobelan oinarritutako pelikula bat eman zuten orain hiru edo lau urte. Bi bizkiren historia zen. Baditu bidaia liburuak, etab.

        — Eta horietaz aparte, hemen egiten den literatura... Espainiakoa, Euskalerrikoa?

        — Bai, hemengoak ere jarraitzen ditut, ez denak, baina... bai, segitzen ditut. Adibidez, Luis Landero asko gustatzen zait, Llamazares eta Mateo Díez ere bai, Gil de Biedma, ezagutzen ez genion diario zoragarri hori: bestalde, Sanchez-Ostiz dut oso gustokoa, Muñoz Molina. Kanpokoak aipatu ditut, baina aipatu nitzakeen hemengoak ere. Euskalerrikoetan zailagoa zait izenak esatea, gertuegi dauzkat...

        — Zure liburuan agertzen diren zenbait ipuinek Rulfo gogorarazi didate. Bere eragin zuzena duzula onartuko zenuke? Beste inoren eraginik?

        — Eragina bai, noski. Zaila izaten da normalean gainera, eraginak ez bait dira konszienteak izaten askotan. Ni konsziente izan naizenean, behin egin eta gero, zita bat jarri izan dut ipui hasieran, idazle horri errekonozimendu aitortza bat egitea gustatu izan zait. Dylan Thomas-ena dago, adibidez, "Azukre bila" izenekoan eta Rulforenak uste dut bi daudela, Paveserena ere badago besteren bat, M. Yourcenar-ena ere... hori konszientea izan naizenean, gero igual sortzen zaizkizu beste batzu ere, agian urrutiagokoak izan daitezkeenak... baina, bai, beti dago nolabaiteko eragina, eta hori nahitanahiezkoa da. Niri momento hartan okurritu zitzaidan aitortzea, agertzea ipui bakoitzaren hasieran. Guztiek ez daukate, baina ia denek daukate halako ohar bat.

        — Eta honako hau azken galdera izango da, neuk daukadan duda bat eta beti izan dudana zuri galdetzeko gogoa: "Burutik behera" ipuinean, zer gertatzen da Migelek kontatzen duen historiarekin? Zeren eta hildakoaren historia kontatzen hasi eta azkenean konturatzen zara bere bizitza dela. Horrela da, ezta?

        — Bai, halaxe da. Hirugarren pertsonan ari da hilaren aurrean, baina, azkenean, lehenengo pertsonara pasatzen. Bai, arrazoia duzu, oso gutxik harrapatu dute hori.

        — Baina erabiltzen duzun teknika arraro samarra da, ezta?

        — Kasu honetan ez da teknika, ikuspuntuaren gauza bat da, baina hemen ez da hori ere. Nik, narradore moduan, ez nuen esan nahi bere historia kontatzen ari zenik; nik nahi nuena zen irakurleak jaso zezala inpresio hori ipuia irakurrita, bere ihardunetik ateratzea ondorio hori. Eta hori zen bide bakarra. Tranpa ttiki bat da irakurleak despistatzeko. Argi dago hemen protagonista gezurretan ari zela.