—Literatur kritika—

Hiru poema-liburu

Amaia Iturbide Mendinueta

1. Iluntasun garaitik

        1989.ean, Manu Erzillak irabazi zuen Bizkaiko Foru Aldundiak antolatutako olerki saileko literatur saria Ezpondetako pneuma (1) liburuarekin. Joera kultista nabari zaio, gure lehen Leizarragaren ahots-harian teink egiten diolako, aukeratutako ortografia grekoagaitik eta Greziako kulturari dion mirespen itsuagaitik. Elitearentzat idazten du.

        Krutwigen planteamenduen zalea da. Herriek, eta gure kasuan Euskal Herriak, bizi nahi badute eta ez bakarrik iraun, Greziara begira izan behar da, han bait dago kultura. Greziako eredutik ikasteko obligazioa dugu, herriaren jakintza goititzeko, bestela heriotza den berdintasun aspergarrian jarraituko dugu, ezjakintasunean. Baina Krutwigen mezuak ez du harrera lar onik izan gure artean, horregaitik bere ezkortasuna etorkizunari buruz.

        Ikuspegi apokaliptiko honen aurrean («eliza-torre hortan traumatu gintuen ethorkizunaren sperançak, 26. orr.), Manu Erzilla expresionismoan barneratu da. Ez ditu bizitzea tokatu zaion ingurunearen jazoerak eta zergaitiak aztertzen; zentzu honetan, sozialki eta politikoki expresionismoa ez da eraginkorra; soil-soilik barne-ikuspegia edo extasia (bere barne-hordialdia) proiektatzen du, horixe bait da, egotekotan, dagoen irtenbide bakarra. Ezpondetako pneuma-ren egilea goi mailako bakardadetik, dioena balizko gizarte amorfo batek ulertua ahal izateko, bortxaz expresatzen da. Hizkuntzaren elemento ahulak, adjetiboak eta adberbioak, bigarren planoan eser eraziko ditu, substantiboak eta aditzak, aurrekoan. Diakronian izkiriatzen dakien poeta honek, substantiborik eta aditzik garrantzitsuenetarako grekerazkoak aukeratzen ditu, eta horrela lehenengo planoan geldituko dira. Liburuaren tonu patetikoa bezala, naturaleza ere ituna da («Elhur dagi Naturaren begi ilhunetarat», 30. orr.). Badirudi, heriotza eta hondamendia direla oro biltzen dutenak, beti ere, bakoitzaren barnean isladatuta («eta zeruaren almena ganetik mundura so egiteak / vertigoa bait dakhar nor beraren baitharat», 90. orr.).

        Euskal kulturaren panoraman liburu bitxia Manu Erzillaren Ezpondetako pneuma hau.

2. Begirada zelataria

        Koldo Izagirrek Balizko erroten erresuma-ren (2) barne eta atzekaldean, bere poesiari buruz orohar eta azken liburuaz idazten dituen ohar juxtuei, ez dut uste askoz gehiago gaineratu diezaiekedanik, baina tira, saiatu egingo naiz.

        Hasteko bere idazkera barrokoa dela esan behar da eta baliteke, nire ustez, zehar-meharka adierazi behar horrek, hizkuntzaren barne-ibilbideak menperatzen dituela erakusteaz gain, bere ideia politikoekin zerikusirik izatea. Beste idazle abertzale batzuengan ere joera bera nabaria da. Izan ere, pentsamoldea idazmoldearekin bat egiten duenean, hitzaren artearen barruan hitzen arteko tarteak ere antzematen dira. Inguru-minguru ibiltze horrek idazkera zaildu eta, bidenabar, edertu egiten du.

        Poemok duten eduki politikoa markatua da («Ez diogu elkarri aurpegira behatzen / Hemen urkoa ezagutzea arriskutsua da beti / Mozorroturik maite behar izaten dugu / Eta isilean eragin errotarriari / Zigor zelda mugarik gabeko honetan / Ez dugu jakiten hurrengo pausoak / Oinarri hartuko duen», 55. orr.). Euskal Herria bere ikuspegi politikotik mugatu egiten du eta horrela tunelak zubiak baino ugariago dituen geografia erakusten digu, itsaso mutua, ibaia ez den ibai bat eta itsasora ez doana, hiri lumatuak, atlas galgarria, atzekaldeko kaleak... eta sintesi gisa honelako esaldia: «Erresuma honen izena ez da Utopia», 47. orr. Traizio usaineko giro hau irudi gogorrez, obsesiboez gatzatuta dago ("zerrien negarra", "zakur-haginezko ahoa zabalik", "bele samaldak", "arratoi lumadunak"...) eta hauetako batzuk leit-motiv bilakatzen dira, bele lumatuarena, kasurako. "Bele" eta "lumatu" hitzak beren posibilitate anitzetan errepikatzean, han hemenka dituen kopla zaharrekin batera, dramatismoa gehitzen du, ate itxi baten bestaldetik bezala datorren "mea culpa" dioen egilearen murmurioa ahaztu gabe. Guzti honen azpian egilearen aldetik Euskal Herriarenganako maitasun eta mina badaude ere, liburu hau min egiten duenetako bat dela esango nuke; niri behintzat, min egin dit.

        Poesibideak urtetan errekorritzen ibili denak badaki eszenatokiz aldatu beharra dagoela; horregaitik, bere hasierako poema surrealistekin apurtuz, Balizko erroten erresuma ironia eta parodiatik abiatzen da, bera izan zen poetari zuzendutako poema-gutunetan eta hiru euskal olerkariri (Lauaxeta, Lizardi eta Aresti) eskeinitakoetan ikus daitekeen bezala.

        Amaitzeko, hasierakoari berriro helduz, Balizko erroten erresuma-ri sua eta garra ematen diona, artelan bilakatzen duena, ideologia abertzale jakin batekin lotura tinkoa duen barrokismoa dela azpimarratu nahi dut. Honetaz gain, liburuak badu beste ezaugarririk ere: begirada mesfidatiaren ostean egia gordinak botatzera ausartzen da; aspaldiko esamolde jatorrak gaurkotzen ditu eta gaurkoak aintzinatasun-kutsuz estaltzen daki; maitasun-gorroto bikotea baliabide aparta zaio...

        Alderantzizkoaren eta mendeku txikien jokoaren maisu da Koldo Izagirre.

3. Keinuen islada zaharrak

        Hamar urteko isiltasunaren ondoren Juan Mari Lekuonak beste poema liburu berri batez harritzen gaitu, Mimodramak eta ikonoak (3) deritzana. Eta "berri" diot aurrenekoekin parekatuz desberdina delako, desberdina zen bezala Ilargiaren eskola (1979) Muga beroak-ekin (1973) konparatuz eta Muga beroak 1966. hartan idatzi zuen Mindura gaur-en aldean. Izan ere, Juan Mari Lekuonaren olerkigintzan aurrera pauso nabariak ageri dira, poetak poesiaren barnean egindako lan isilaren ondorioz eta lan egiteko modu hau irakurlearen mesedean izaten da, ustegabean harrapatzen duelako.

        Liburua bi zatitan banaturik dago: lehenengoa "Gruteskoak" izenekoa ("Izuen genesia", "Fantasia beltza" eta "Atabismoak" atalekin); eta bigarrena, "Planeten adar biran" ("Kalendera", "Enblematika" eta "Itzalen galeria" atalekin). "Gruteskoak" leizeari buruzkoak dira, beldur zaharrak aurpegietan gordinki azalerazten dizkigu, gizakiaren alde izkutuetan arakatuz. Sentsazio errotu eta beltzok mimodramaren bidez espresatzen dira, hitzik gabeko komunikazioaz, keinuen bidez. "Planeten adar biran"-en gizakia kulturaren lagun agertzen da eta ikonoaren bidez espresatzen da, arte munduan komunikazio plastikoa denaren bidez. "Gruteskoak" iluna bada, gizakiaren eta izadiaren arteko harremanak ankerrak badira, zibilizazioaren aurrekoak, bigarren alde hau argia izango litzateke, gizakia eta izadiaren arteko elkarrizketa orekatsua, kulturan oinarrituta, eta kristautasunean oinarritua. Gaiari dagokionez, liburua argia eta ilunaren arteko dialektikan kokatzen da, lehenengo zatia beheari, infernuari eta beldur itsuari badagokie, bigarrenak goiari, zeruari eta itxaropenari eusten die.

Mimodramak eta ikonoak berak miresten dituen bi pertsonari eskeinita dago: Jose Migel Barandiaran antnopologo eta etnologoari eta Jorge Oteiza eskultore eta euskal estetikaren ikertzaileari, Barandiaranengandik jasotzen du euskaldunon kontzientzian, totemizatuta bezala, agertzen eta desagertzen diren geruza antzekoen ideia, besteak beste. Oteizarengandik kuboaren irudia hartzen du, bere sei aurpegiez, geruzak bailiran mugituko bait dira; eta baita ere ibai isil baten modura taigabe egiten ari den intrahistoriarena (bere poesiak horregaitik ihes egiten die moda errezei) eta Quousque tandem...!-en aurki dezakegun bertsolaritzari buruzko teoria... Eskulturagintzari dagokion hiztegia nagusi da. Barandiaran eta Oteizaren eragina ez da, ordea, horretan gelditzen. Badira liburu sakon eta zail honetan bi ardatz uztarturik: jakintza eta ikerketa. Batetik, sinismen eta ohituren herri-jakintza (Lekuonak jakin badaki usario zaharren kutxan gordetako bihotza entzuten, isiltasun asabatuek ereindako baratzak begiradaz errepasatzen, oroimenaren barne-bidaietan murgiltzen, gari-usai artean pentsamenduak aletzen, so lasai eta goru-denboretako egutegiak irakurtzen...), eta, bestetik, Oteizak euskal estetika arloan egiten duen bezala, poesiari buruzko ikerketa. Juan Man Lekuonak, izan ere, denbora eta lanaren poderioz, poetika oso bat ikertzen dihardu etengabean, erregistro desberdinak erabiliz, hizkuntza eremu ezezagunetara eramanez.

        Bestaldetik, aurreko lanetan ez bezala, hemen ez dago intimismorako lekurik, egilearen nitasuna ezabatzen da, euskal kolektibitatearen mesedean eta, horra hor hirugarren pertsona erabiltzearen zioa. Euskaldunon nortasuna eta izaeraren adibiderik garbiena "Barandiaran" deitutako azken poema da eta poemaren azken ahapaldia, esanguratsuena. Ezin zitekeen hobeto adieraz hiru lerro horietan adierazten dena.

        Gaiak berak zailtasuna badakar, kontzeptuala eta abstraktua bait da, ez da gutxiago gertatzen formaren aldetik. Ilargiaren eskola-k musikalitatean igeri egiten zuen bitartean (kantatzeko, beraz, oso aproposa izanik), Mimodramak eta ikonoak irakurtzeko poesia da, kontzentraturik irakurtzekoa, kalkulu zehatzetan pentsatutako liburua bait da. Hizkuntza mugetaraino bortxatzen du eta horrela, mezuak guneka eta elipsiz isurtzen dira, egia pintatzeko ohitura duten esku lazatuak airea aitzurtzen egongo bailiran, burdinaren arnasari eutsirik, haizkoraz moztutako adierazbideak bailiran eta honek, noski, badu lotura esturik bertsolariengan gertatzen den hitz eta mugimenduen arteko mekanismoarekin.

        Amaitzeko, euskaldunok liburu honen aurrean harro senti gaitezkeela besterik ez zait gelditzen esateko.

        Eskerrik asko.

(1) Bizkaiko Foru Aldundia, Bilbo, 1989.

(2) Susa Ed., Donostia, 1989.

(3) Erein Ed., Donostia, 1990.