—Euskal kulturaren panoramika—

Jose Antonio Loidi:
nobela botikarik onena denean

        Zoritxarreko gerra ondoko urte gogorrenak igaro eta gero, errepresio giro estu eta zorrotzenean ere, aire berri batek hartu zuen Irungo bizitza eta aurpegi berriak agertzen hasi ziren, gainerako sektore guztiak xehakatu eta mututu ondoan, frankismoari lotutako pertsonek erabatean okupatzen zuten hiri giro sozialean. Errenteriarra bazen ere, Irunek bazuen bere euskal idazlea, bere euskal akademikoa, eliz jendeaz gainera, euskararen inguruko gaietan argi egin zezakeen pertsona egokia. Jose Antonio Loidi Bizkarrondo botikari eta idazlea pertsona apala eta langile ugaria da. Inork ez du Irungo iturri, erreka, ibai eta urak berak bezain ongi ezagutzen eta, garai ilun haietan uraren arazoari heldu zion moduan, Irunen inork ez dio luzaroan Loidik bezainbeste prestijio eman euskarari.

        — Ni Errenterian jaioa naiz. Nire familia euskalduna zen, eta etxean euskaraz egiten genuen. Ama errenteriarra nuen, eta aita oriotarra. Kalean ere euskaraz egiten genuen, Errenterian, orduan, pranko egiten baitzen euskaraz. Baserri bat bagenuen, Zamalbide alde horretan, eta bertan udara pasatzen genuen, eta han dena euskanaz egiten zen. Gero, zazpi urterekin hasi nintzen eskolara joaten, garai hartan ez baitzen orain bezain gazte hasten eskolan, eta eskolan dena erdaraz, garai hartan oraindikan bizi zen zorioneko "eraztuna" zelako hura, nik ezagutu dut hori. Gero, batxilerra marianistetan egin nuen, Donostian, eta han ere dena erdaraz, gainera oso espainolistak ziren. Batxilerra bukatutakoan, gerratea hasi zen. Gerratean hor ibili nintzen, Bizkaia aldean eta, batetik bestera korrika, eta, azkenean, Orion egon nintzen bizpahiru urtez konfinatua. Gero Pasaian ere bizi izan nintzen... Orduan euskara piska bat nahastua dut, Errenterikoa, Oriokoa, Ispasterren ere bizi izan nintzen beste urte bete... eta, azkenean, euskara piska bat nahastua.

        Geroago, karreran hasi nintzen Madriden. Karrera bukatuta, ezkondu nintzen eta Irunen hasi botikarekin. Baina hogeitamar urte inguruan, hasi nintzen lotsatzen euskaraz hitz egiten bai, baina ez irakurtzen eta, gutxiago oraindik, idazten nekielako. Garai hartan oso gauza gutxi zegoen euskaraz irakurtzeko, eta nik irakurriak nituen, soilik, ba Pernando Amezketarra, Garoa eta horrelako ale batzu. Orduan hasi nintzen alfabetatzen, eta horretarako erosi nituen orduan zeuden liburuak: Azkueren Morfologia, Altuberen Erderismos delakoa, Zabalaren Gramatika, Lopez Mendizabalen Hiztegia eta horrelako ale batzu, eta horiekin hasi nintzen irakurtzen eta idazten. Ikasteko pentsatu nuen era ona izango zela itzulpen bat egitea, eta horretarako hartu nuen Simenonen nobela bat, eta topatu nituen oso pasarte zailak, adibidez "el brigadier llegó a la comisaría con unos botines con botones de nácar", eta hori euskaraz jartzen zaila zen, ez bait nekien ez "brigadier", ez "botines" eta ez "botones de nácar" euskaraz esaten; eta, orduan, hori utzi eta hasi nintzen nerekasa nobela bat idatzen. Eta piskana-piskana sortu nuen "Hamabost egun Urgainen" delako hori. Aurkeztu nuen Euskaltzaindiko lehiaketa batera, 1954ean, eta saria Etxaideri eman zioten, "Joanak Joan"-ekin, eta niri aipamen berezi bat.

        Horren ondoren, hartu-emanetan hasi nintzen Donostian biltzen zen euskaltzale talde batekin, Arrue, Lojendio, Irigarai, Etxaide bera, eta horrelako jendearekin, ia hilero biltzen ginen. Horrela hasi nintzen, piskana-piskana, idazten.

        — Zer ezagutzen zenuen, nobela hori idatzi zenuen garaian, jenero poliziakoaz?

        — Ba, Agatha Christie, Simenon, Conan Doyle eta horrelako batzu, ez asko... Mitxelenak berak esan zuen, Egan-en argitaratutako nire nobelari buruzko kritika batean, harritu zela, zeren eta bera, gaztetan, nobela irakurle amorratua zen, eta ni, berriz, matematika, fisika eta natur zientzien alorreko gauzak irakurtzen zituena, eta horregatik harritu zela nik nobela bat idatzi izanaz, bera gauza serioagoetan ari zen bitartean.

        — Zu bezala errenteriarra zen Mitxelena aipatu duzu; hark ere Irunen eman zituen urte batzu, ezta?

        — Mitxelenari aita hil zitzaion bera jaio baino lehenago, edo berak urte bat edo bi zituela, eta amak lanak izan zituen estudioak emateko. Batxilerra egin zuen, eta ezin izan zuen gehiagorik egin, eta jarri zen, eskribiente bezala, Pekin deitzen dugun Errenteriko fabrikan. Handik gutxitara gerratea hasi zen, eta bera boluntarioa zen, eta ibili zen hor, lan asko egiten, eta kapitain edo komandante, ez dakit ziur, izatera iritsi zen. Santoñan harrapatu zuten, eta heriotz zigorra eman, gero barkatu zioten, baina, hala ere, zazpi urtez egon zen kartzelan. Kartzelako zazpi urte horiek ikasten pasa zituen, eta garai hori bukatu zuenerako, ikasia zuen Filosofia eta Letretako karrera osoa, eta bazekien ingelesa, frantsesa, alemana, latina, grekoa, arabea eta ez dakit zenbat gehiago. Karrera bukatutakoan, Irunen egon zen Fuertesekin, bere akademian, Filosofia eta Letrak, Historia, Etika, Zuzenbide eta era horretakoak irakasten. Fuertesek esaten zuenez, Mitxelena zen komodin bat bezala, zeren eta fisika edo matematika irakasleren bat falta zitzaionean, Mitxelenak ematen zituen klase horiek, aurretik batere prestatu gabe... Horrela pasa zituen hiru urte edo, eta oso gaizki zebilen diruz, eta lehiaketa batera aurkeztu, eta Institutoko katedra atera zuen, Logroño aldean edo. Hortik aurrera, piskana-piskana igo zen, eta gero Salamancara joan zen, eta handik Euskal Herriko Unibertsitatera.

        — Izan al zenuen harremanik hemen "El Bidasoa"ko jendearekin, garai haietan?

        — Bai. Lagun gutxi ginen: Balentin anaia; Emilio Navas; Valverde edo "Aialde" eta ni ginen, gehien bat, euskara kontuetan genbiltzanak. Horren ondonioz, hasi ginen "El Bidasoa"n lehendabiziko aldiz euskaraz idazten. Hasieran agertzen zinen Satarka (Sagantzazu zena) eta Bordariren (Artola) olerkiak, eta Mas-ek ere idazten zuen zerbait (honek "Platero y yo" euskaratu zuen), Balentin eta Aialdek ere zerbait egin zuten: baina gehien bat ziren olerkiak eta horrela. Geure artean pentsatu genuen olerki haiek jendeak ez zituela asko irakurtzen, eta idatzi behar zela jendearentzako zalegarriago izan zitekeen zenbait. Urte hartan —l950ean edo hon nonbait— Real Unión bigarren mailara igotzekotan zen, eta baita igo ere, eta herri guztia zegoen erabat zaletua horrekin, eta guk pentsatu genuen horretaz zerbait idaztea, eta niri enkangatu zidaten kronikak egitea. Ni ez nintzen partiduetara joaten ere, baina besteek egiten zutenetik kopiatuta osatu nuen kronika, eta azaldu zen. Euskal Herrian, ganai hartan, euskaraz agentu zen lehendabiziko knonika peniodistikoa hura izan zela uste dut. Tituluak, beti ere, ba "Real Unión, 2; Touring, 3" edo horrelakoak jartzen nituen, jendeak ikus zezan zertaz zen. Gero, sartzen nituen jokalarien izenak, eta jendea hasi zen, tabernetan eta, "Oye, ¿qué dice este crítico del partido del domingo?", eta irakurri nahian, eta zekienak besteei esaten zien zer jartzen zuen. Benaz, lehendabiziko kronika hori azaldu zen "El Bidasoa"n; hurrengo astean beste bat egin nuen, eta hura ere azaldu zen; hirugarrena egin nuen, eta hura ez zen azaldu. Galdetu genion Navas-i, bera baitzen zuzendaria, ea zergatik ez zen azaldu, eta esan zigun Donostiako zentsurakoak —Ugarte, Ugalde edo horrelakoren bat zen— esan zuela "que podemos escribir en vascuence poesías sobre mariposas y palomitas, pero dar noticias, no" eta debekatu zuen.

        — Garai horren inguruan, Irunen ikastola sortzeko lanetan ere aritu zinen...

        — Bai. Biltzen ginen Elosegi, Muiño, Arzak, Lakabe, Goena eta beste batzu. Bilera haiek bildurgarriak izaten ziren, orduan ezin baitzen ezer egin euskararen alde. La Salletarren San Martzial ikastetxean egiten genituen bilera haietara banaka joaten ginen, eta irten ere berdin, kontu askorekin. Baina, hala ere, martxan jarri genuen ikastola, 62-63an, 15 bat umenekin. Gero ni piska bat aparte geratu nintzen, baina ikastolak aurrera egin zuen, gaur arte.

        — Lehenago aipatu dituzun Donostiako euskaltzale bilera horiek, Lojendio, Arrue eta abarrekin, Diputazioan egiten zenituzten, ezta?

        — Diputazioan biltzen ginen, bai, hilabetean behin, eta gure artekoren batek ematen zuen hitzaldi antzeko zerbait, gaia literarioa izaten zen, autore baten kritika edo horrela. Eta gero, eztabaida izaten zen. Gero, 1957an Euskaltzaindiko izendatu nindutenean, Euskaltzaindiaren batzarretara joaten nintzen, hilero, eta orduan oso gutxi ginen, 10 edo 15 bat batzen ginen.

        — Beraz, oso gertutik ezagutu duzu batuaren sorrera, zu Euskaltzaindian sartu zinen garaian hasi baitzen...

        — Oraintsu esan dudan bezala, Euskaltzaindian sartu nintzenean gutxi ginen, eta ni gaztea, gainontzeko gehienak zaharrak baitziren: Etxaide, Lojendio eta abar. Nik lana egin nuen, eta gero, piskana-piskana, jende berria sartzen joan zen, eta ni atzeratzen. Batuaren horretan, beraz, bai, ni izan nintzen Baionako batzarrean, eta nire eritzia idatziz aurkeztu ere bai. Hurrengoan ere izan nintzen, Arantzazukoan, eta parte piska bat hartu nuen. Gero, handik hamar urtetara, Bergaran izan zen, eta hartan Irigarai eta biok aurkeztu genuen zerbait idatziz. Ni hasiera-hasieran h-aren aurkakoa nintzen, aurkakoa, ez nuen ikusten horren beharra, eta beti ibili nintzen aurka bezala. Gero, piskanaka, ikusten nuen, ba, Mitxelena, esate baterako, oso aldekoa zela —eta nik uste dut berari esker jarri zela "h" honr— eta Villasante bera ere bai, eta jende asko aldekoa, ni baino jakintsuagoak, eta, bueno, amore ematen hasi nintzen. Onduan talde bat bildu ginen, Inza, Lojendio, Arrue bera, Zabala, Irigarai eta beste batzu, erdibide bat hartu nahian, zeren ikusten baikenuen bazirela erabat aldekoak, h-a alde guztietan sartu nahi zutenak, eta besteak, bat bakarrikan ere nahi ez zutenak. Gu sartu ginen erdibide batean, esanaz h-a jartzeko ahal den toki gutxienetan, esate baterako "ori" kolorea eta "hori" erakuslea ezberdintzeko, eta horrela, baina beti ere ahalik eta gutxienetan. Gero, esaten genuen ere "eñe" eta "elle" onartzeko. Horretan haserre pranko izan genuen. Ni oso paketsua naiz, ez naiz asko haserretzen, baina Bergarako batzarre hartan ia praile bat jo nuen, Intxausti gainera, oso gogor egin zidalako... Hara, sartu ginen tarteko, eta eman ziguten muturrekoa batetik eta bestetik, eta orduan alde egin nuen. Geroztik, ia ez dut ezer egin Euskaltzaindian; bueno, batzarretara joaten naiz, Donostian egiten direnean, zeren eta kanpoan direnean ezin izaten dut botika utzi. Lehen, berriz, komisio batzutan partaide izana naiz.

        Gero, bestalde, Eusko Ikaskuntza gerra ostean berrantolatzen hasi zirenean, Zumalabe eta Irigarai batez ere, haiekin ere sartu nintzen hartu-emanetan, eta hor lan pranko egin nuen, batera eta bestera joanaz, Laffiterengana, Ustaritzera, eta Barandiaranengana, Ataunera, eta horrela. Hor aritu nintzen, urte batzutan, diruzain bezala, gero diruzainordeko, eta, orain, inolako kargurik gabeko bazkidea. Hor, noski, jende prankorekin izan nituen hartu-emanak.

        — Zure nobela eta Euskaltzaindirako lanez gain, beste idazlanik?

        — Kontu batzu egin eta argitaratuak ditut, Oarso aldizkarian, Errenderikoa, eta Egan-en ere bai. Eta olerki batzu ere bai, Olerti-n argitaratuak. Guztira ehundik gora idazlan argitaratuak ditut. Erdaraz ere lan pranko argitaratu ditut, batez ere hidrologiari buruzkoak, azkenekoa, hain zuzen, "Boletín de Estudios del Bidasoa" delakoan atera dena, Bidasoako uraz. Hidrologiaz idatzi izan dut Cádiz, Madrid eta Barcelonako aldizkari espezializatuetan. Orain dela hamabi urte, edo hor nonbait, "Consejo General de Colegios de Farmacéuticos" delakoak lehendabiziko saria eman zidan. Hidrologiaz ere zerbait egina dut euskaraz, baina gutxi.

        Gero, Fitonimiaz —landare izenez, alegia— estudio bat egitea pentsatu nuen, landareen euskal izenez, eta biltzen nituen izenak euskaraz, gazteleraz, frantsesez, alemanez, italianoz, ingelesez, katalanez eta gailegoz. Horiekin egina dut ehundaka orrialde, eta ez dakit egunen batean bukatuko dudan, zeren eta hura egiten hasi nintzenean ez nuen ordenadorerik, eta dena fitxen bidez egiten nuen, eta, noski, sekulako piloa da. Ordenadorean banitu datu horiek, bukatuko nuke, ziur aski. Dena den, fitonimiaz egin nuen artikulu luze samar batengatik Gipuzkoako Farmazilarien Kolegioak saria eman zidan, eta beste behin hidronimiaz egindako batengatik.

        Bestalde, egin dudan azken lana, luze samarra, euskal aditzaz izan da. Horretan, orain dela hiru bat urte hasi nintzen. Baditut hemen azaldu diren gramatika guztiak, eta lan hori ordenadorean ari naiz egiten. Horretan ari nintzela, pentsatu nuen bibliografia bat egitea, euskal aditzari buruzkoa. Lehendabizi, hasi nintzen etxean ditudan liburuetatik (gramatikak, RIEV, Gernika, Euskal Herria, Euskal Herriaren Alde, eta abar...), eta gero Donostiako liburutegietara joaten hasi nintzen notak hartzera. Orain arte bilatu ditut mila eta ehundik gora liburu eta artikulu euskal aditzari buruzkoak. Eusko lkaskuntzakoek eskatu zidaten RIEVen argitaratzeko moduko lan bat euskal aditzaz, eta oraintsu bidali diet —eman nienean esan zidaten luzeegia zela; ez dakit zer egingo duten...—

        — Beraz, zer da? Euskal aditzari buruzko bibliografia?

        — Bai. Erdaraz da: "Bibliografía del verbo vasco". Horrez gain, egin dudan beste lan bat Irungo Euskal Jaiei bunuzkoa izan da. 1981ean, Irungo euskal jaien ehun urteak bete ziren, eta urte hartakoak antolatzen zebiltzanek eskatu zidaten jai horiei buruz zerbait idaztea. Irungo udal artxibategira eta Donostira joan, eta han zeuden datu guztiak bildu, eta liburua osatu nuen, Irungo Udalaren aginduz.

        — Eta, noski, toponimia...

        — Bai. PLAZARAn, dagoeneko, 14 azaldu dira. Toponimiaz, orrialde asko ditut beteak, eta asmoa dugu, Martin Izagirre eta biok, egunen batean biburu bat egitekoa, Irungo toponimiari buruz.

        Bueno, hor dugu Mujikaren lana. Nik oso adiskidea dut Mujika, eta horrek egin du Gipuzkoako toponimoen bilduma, eta, beraz, Irungoa ere bai, eta guri iruditu zitzaigun traketsa... Mujika hau oso langilea da, eta denetik idazten du, eta sariak irabazi ere bai; gizon azkarra da, baina, beharbada, kontu honetan, azalean geratu da, ez baitu lana garbitu. Berak egindako hori, Iruni dagokionez behintzat, orrazte ikaragarri baten beharrean dago. Gure lana handiagoa da, datu gehiago duena.

        — Ildo beretik, beharbada, Irungo euskarari buruz zerbait egin al duzu?

        — Zerbait idatzi dut, bai. Dakizuenez, Irungo euskara, baserritarrek eta hitz egiten dutena, naparrera da. Baina gero, nola Irunek betidanik izan duen Donostiarekin oso hartu-eman estua, gipuzkera ere sartu da. Hemen, gainera, bi euskalki horien arteko mugak ez dira oso zehatzak,: ez dira bizkaiera eta gipuzkeraren artekoak bezain zehatzak, behintzat. Mitxelena zenarekin askotan hitz egin izan dugu horretaz.

        Nik, esate baterako, "Hamabost egun, Urgainen" hori idatzi nuenean, Lopez de Mendizabalen Gramatika nuen ondoan, eta Zabalarena ere bai, eta Tolosa inguruko euskara politena edo zela esaten zenez, ba, "det" forma hartu nuen, eta "nuan", "dut" eta "nuen' hartu beharrean, haiek zirelako Tolosa aldean erabiltzen zirenak. Horrela atera zen lehendabiziko edizioa. Eta bigarren eta hirugarrena ere horrela atera ziren. Laugarrenean, berriz, batuaren kontuak hasiak zirenez, aldatu egin nuen "dut" eta "nuen" sartzeko. Azkenekoa, zazpigarrena —Ereinek atera duena—, batuan egin dugu, eta horretarako egin behan izan dena izan da h-ak jarri —bat bakarrikan ere ez zegoelako—, "bezela" ordez "bezala", "gerala" ordez "garela" eta horrelako forma batzu aldatu, baina ez asko.

        — Esan al daiteke, beraz, zure nobelak batuaren bide bera egina duela?

        — Bai, horrelako zerbait gertatu da. Nik hori idatzi nuenean, irakurterraza egiten saiatu nintzen. Nik erabili nuen kalean eta baserrietan entzuten zen euskara; horregatik uste dut izan zuela hain arrakasta handia, berehala agortu egin baitzen lehendabiziko edizioa. Edizio hura nire kontura egin nuen, orduan denak trabak ziren hura argitanatzeko, editorialik ere ez zegoen garai hartan; Arrizabalaga, Zarautzkoa, bakarrik. Hark ere bere kontura ez zuen egin nahi, eta horregatik egin nuen nire kontura; beraz, ni izan nintzen egile, argitaratzaile, banatzaile, propagandista eta dena. Berehala saldu zen dena, eta kitto geratu nintzen.

        — Uste dugunez, itzulia ere izan da zure nobela, ezta?

        — Bai, katalanera, Hemen ateratako lehendabiziko edizioa izan zen 55ean, eta segituan eskatu zidaten Katalanek nobela itzultzeko baimena, eta eman nien. Oso gauza xelebrea gertatu zen horrekin, zeren eta haiek katalanerazko itzulpena argitaratzeko baimena eskatu zuten, eta Madriden esan zieten "de chiripa les hemos dado permiso para publicarla en vascuence, o sea que cómo les vamos a permitir traducirla al catalán..." Katalanek denbora piska bat pasatzen utzi —urte bete edo bi— eta berriz ere argitaratzeko baimena eskatu zuten, baina oraingoan katalanerazko nobela bat balitz bezala, eta baimena lortu zuten, nahiz eta bertan jartzen zuen itzulpena zela, eta itzultzailea nor zen eta guzti... Garai haietako gauza harrigarriak...

        — Nor izan zen itzultzaile hori?

        — Bueno, liburuan agentzen zen Joxepa Agirre izeneko bat, baina bi izan ziren:

katalaneraz zekien euskaldun bat, eta euskara ikasi zuen katalan bat. Geno niri gauza batzu galdetzen zizkidaten, eta horrela.

        — Ba al duzu narrazio alorrean proiekturik?

        — Bai, badut zerbait. Hara, nobela bat idazteko bi era daude, ene ustez: bata, idazten hastea, nora initsiko zaren jakin gabe, serie edo "culebrón" batean bezala. Baina horrela ezin da idatzi nobela poliziako bat. Nobela poliziako batek behar du muga bat, trama bat, jakin behar duzu nor den erahilea, eta horretarako egin behan duzu eskema bat, eta horrelaxe egin nuen "Hamabost egun Urgainen" idatzi nuenean. Hurrengo nobelarako, eskema honi egina dut, eta zerbait betea ere bai, baina asko falta da oraindikan.

        — Ematen ahal duzu datu gehiagorik, nobela berriari buruz?

        — Bueno, batzu bai: lehenengo pertsonan idatzia izango dela —zailagoa da, eta badirudi modan dela orain—, eta botikak zer ikusirik izango duela... Eta erahilerik izango da, zeren eta "Hamabost egun Urgainen" hartan ez zegoen erahilerik...

        — Zer irakurtzen duzu, azken honetan, euskaraz?

        — Zerbait bai, baina gutxi. Hara, azaltzen diren nobela guztiak erosten ditut; irakurri, ba hamarretik bat edo... Nirea izan zen hogeigarrena, eta orain izango dira ehun eta berrogeitamar bat nobela euskanaz. Gero, eta beste modu batera, irakurri behar izaten ditut "Irun Hiria" Sarira aurkezten direnak, eta oso-osorik irakurri. Izan naiz, baita ere, beste juradutakoa: Euskaltzaindikoa, Hondarribikoa, Café Iruñakoa, Xalbador sarikoa...

        — Beraz, irakurle profesionala zara, ia... Nola ikusten duzu, bataz beste, aurkezten diren nobelen maila?

        — Aztertzaile, irakurle baino, zeren horietan ez baituzu gustoz irakurtzen, baizik eta notak hartzen eta horrela... Mailari dagokionez, maila gora doala uste dut.

        — Guzti horietan, zein izan da, zure ustez, onena?

        — Ez dakit zer esan... Onenetako bat, asko gustatu zitzaidana, Jose Agustin Arrietaren "Abuztuaren l5eko bazkalondoa".