—Elkarrizketak—

Xabier Lete,
bere baitan ibiltari

        —Disko berria plazaratu duzu...

        —Bai. Azken bolada honetako kantak dira, Anttonekin kantaldian kantatu nituen batzu, eta, gero, azken hilabete hauetan egin ditugun lau gai berri, kantatu gabeak, eta musika Karlos Gimenezek jarrita. Horietatik bat nire aitari dedikatu diot, "Eskeintza" deitzen dena eta diskoari ere izena ematen diona. Azken boladako kantak direla esan dut, baina lehenagoko bat edo beste ere sartu dat; esate baterako, "Haizea dator" esangarria iruditu zait, eta gaurko kontestuan ongi sar daitekeena.

        —Entzuna daukat bertso inguruan ere zerbaitetan ari zarela.

        —Joserra Garziak lan bat proposatu dit telebistarako: bi ordutako grabazio bat egin behar dugu bertso zaharrekin, eta berak, gero, bere programan sartuko ditu egun bakoitzean sei-zortzi minutu.

        —Zure kantagintzan hiru aro bereiziko nituzke: lehendabizikoan —hasierakoan— joera "esistentzialista" erakutsi zenuen; bigarren batean —aurrekoaren segidakoan— kanta arinagoak eta, beharbada festa girokoak —bertsoak barne— ziren nagusi; hirugarrenean —azken boladako kantaldietakoan— kutsu barnerakoiagoko kantak erabili dituzu, joera "intimistago" batean. Zer deritzozu banaketa honi?

        —Nik esango nuke kantatzen hasi nintzenean oso gaztea nintzela, poesia idazten ere hasi berria..., ezjakina nintzen, oso. Ez bakarrik letra aldetik ezjakina, baizik eta bizitzari buruz ere. Egia da eginak nituela irakurketa batzu, autodidakta modura, literatura dezente irakurtzen bait nuen momentu hartan, eta ba nuen halako joera bakarti batetatik zetorren harrobi bat bezala. Nire burua eta kanpoarekiko harremanak saiatzen nintzen aztertzen. Zilegizkotzat kontsidera genezake jendeak garai batean esaten zuena, joera "esistentzialista" nabarmentzen zela nire kantagintzan; beharbada, bai. Nik literatura esistentzialista, frantsesa batez ere, irakurria nuen dezente, nahikoa sartreanoa nintzen garai hartan, "El ser y la nada" liburuak eragin handia izan zuen niregan. Kontzientzia eta auto kontzientziaren problema horiek guztiek asko interesatzen ninduten garai hartan, eta joera bat banuen munduari eta neure buruari halako modu etsitu batez begiratzekoa, ilun samarra eta nahikoa subjetiboa beti nire juzkuetan eta sentimentuen elaboraketa egiten nuenean, literaturarako eta kantarako. Alde horretatik kontsideratuta, behar baldin bada, ba bai, esan daiteke hura izan zela momentu berezi bat, barruan neramatzan zenbait obsesio eta kezka hasi nintzela agertzen. Baina esango nuke, baita ere, era nahikoa primitibo, elemental batetan egin nuela hori. Askotan banituen barruan halako kezka eta gai batzu, gero, kanta bihurtzen zirenean, sinplifikatu egiten zirenak. Baina uste dut intuizio batzu izan nituela, eta gero berrelaboratu ditut sakonago. Adibidez, gaur kantatzen dudanean "Aberri iluna"ren poema, orain dela hogeitabost bat urte egindako "Euskalerri nerea"ren gai bera ikutzen ari naizela: nire burua euskaldun bezala eta euskal gizartean gaizki sentitzearen zera hori eraman nahi izan nuen kanta horretara, eta, gero, ikusten eta ezagutzen ari nintzen haustura prozesu batzuen komentario bat egin nahi izan nuela, ikusten bait nuen zenbait jende euskaltzale izatetik, abertzale izatetik piska bat desatxekimendura eta postura kritikoetara pasatzen ari zela, batzuk hemendik kanpora alde egiten zutela, aspertuta zeudelako... Nik nahi nuen prozesu hori piska bat argitu, zergatik ote zitekeen, eta orduan iruditu zitzaidan hori ez zela bakarrik zilbor-hestea urratzea, baizik eta zerbait gehiago ere bazela, kontzientzia lazeratu baten adierazpena, eta jende asko, hori zela eta, gero eta gaizkiago sentitzen zela hemen barruan.

        —Hori ulertu zela uste duzu?

        —Zenbait jendek ulertu zuen, eta beste batzuk ez: "Zergatik ezin duzu Euskalerria maite? Zer arraio gertatzen zaizu?". Gero historia horiek berrelaboratu ditut. Hasierako kantak ziren, beharbada, intuizio batetatik eta bihozkadetatik sortutakoak. Orain sortutakoak, erreflesionatuagoak direla esango nuke. Uste dut piska bat gehiago filosofatzen dudala, edo saiatzen naizela kontzeptu elaboratuago batzuetara ekartzen nire sentimentuak eta ideak orduan baino. Poesian ere, nik orduan jaso nituen influentzietatik banuen halako joera bat, gauzak esaterakoan eta imajinak elaboratzerakoan, libertade batzu hartzekoa, imajinarekin, figurarekin, eta, batzutan, gustatzen zitzaidan nire burua piska-piska bat surrealista ere kontsideratzea, eta halako gauza estrainio batzu esatea, nondik zetozen ongi ez nekielarik ere. Hori gertatu zitzaidan, adibidez, "Lore gorrien balada" kantan eta horrelako beste batzutan. Hasierako momentua oso momentu primario izan zen, bere zentzu onean eta txarrean.

        —"Euskal erri nerea" idatzi zenuen garai hark ez zuen ematen estilo horretako hausnarketetarako aproposena. Kontutan hartzen badugu "Ez dok amairu" haren garaia zela, nahikoa atipikoa gertatzen zen zurea, ezta?

        —Hor hiru elementu zeuden: batetik, funtsezko sentimentu bat; ni oso bertakoa sentitzen nintzen, oso euskalduna, oso konprometitua..., bueno, konprometitua modu hartara sentitzen ginen bezala, gure peripeziarekin, ba, makurtasun politiko bat, kultur seina batzu errekuperatu beharra, eta hori..., orduan, hor bazegoen halako atxekimendu bat, balore eta eduki batzutara. Bestetik, nik izan nituen momentu hartan halako intuizio batzu, susmo batzu, gero konfirmatu direnak: gauza hori dena ez zela hain klarua, hor argi eta itzal asko zeudela, eta norberaren harremana inguruarekin problematikoa zela oso, norbera problematikoa delako, eta ingurua ere problematikoa zelako. Nik ikusten nituen postura batzuk, baikor itxurakoak, sentitzen nuen bazutela atzetik karga oso negatibo bat, eta gero gertatu den zatiketa izugarriaren hazia han zegoen. Orduan, gaizki sentitzen nintzen optimismo faltsu harekin, eta abertzaletasun itxurazkoaren mundu harekin. Dena zen heroiko samarra, eta nik susmoa nuen hor faltsukeria asko zegoela, eta opzioak ere eztabaidagarriak zirela.

        Zuk "Ez dok amairu" aipatu duzu, eta esan behar dizut "Ez dok amairu"ko zenbait jenderen eragina ere inportantea izan zela erreflesio kritiko bat aurrera eraman ahal izateko.

        Hirugarren faktorea, kanta hartan, izan zen konturatzen ari nintzela zenbait jende oso kritiko bihurtzen ari zela, Euskalerriaz oro har. Nik ikusten nuen jende bat ari zela distantziatzen, obsesio batzutan bizitu izan zelako zenbait urtetan, militantzia batean, eta gero, kolpetik, "prap", gauzak era hiperkritiko batez begiratzen hasten ziren, eta hausturak sortzen ari zirela konturatzen nintzen. Bestalde, ideologikoki ere, sekulako nahasketak zeuden. Beti kontsideratu dugu hemen bi mundu daudela: abertzalea eta bestea; baina nik esango nuke bi mundu horien artean bazeudela, gure denboretan, anbiguedadeko terreno zabal batzu, eta hor jende asko zegoela kokatua: arazo nazionala eta soziala bereizten zituen jendea, kontziliatu ezin zituena, eta internazionalistak sentitzen zirenak, erdi marxistak, edo ez marxistak, eta horiek oso kritikoak hasi ziren sentitzen Euskalerriaren zenbait balore tradizionalekiko, eta, klaro, nik hori ikusten nuen, eta ikusten nuen, baita ere, ze historiak sortzen ari ziren. Hori zen hirugarren faktorea, nik hori piska bat kanpotik begiratzen nuela, eta barneratu nuenean, atera zitzaidan oihu bat esanez "Euskalerri nerea ezin zaitut maite / baina nun biziko naiz zugandik aparte", bigarren partea nire koda zen, baina beste batzu hor geratzen ziren, "ezin zaitut maite" horretan, edo "nazkatua nago", edo "ez dut sinisten balore hauetan"... Eta batzuk hori sufritzen zuten borondaderik onenarekin beren haragian, eta beste batzu autokonplaziente bihurtzen ziren beren buruari flagelazio hori infringitzen ziotenean..., ba, Aita hiltzea eta hori, oso edipiano den hori, gurasoengandik jasotako sinismen eta konbikzioak puskatzea.

        —Berdin segitzen al dugu?

        —Gaur, alde horretatik, harrituta nago, zeren eta iruditzen zait gure gizartea askoz ere sinplistagoa bihurtu dela; arazo ideologikoak, sentimentalak, balore eta edukiei buruzko gogoetak, eta arazo formalak ere —estetikoak, hizkuntzarekikoak, modu etikoak...— nik uste dut konplejoagoak zirela orduan, eta ikuspuntu desberdinagoetatik tratatzen zirela. Gaur ez dagoen halako konplejidade bat bazegoen abertzalego deituko genukeen mundu horretan.

        —Arazo sozialaz ere arduralu zinen, eta "Makurka eta poliki /arrastaka bidean / bizkarrezurra oker / zerbitzuko lanean...?" dabilen "Giza aberea"ri kantatu zenion.

        —Nire peripezia biografikoak badauka zerikusirik kanta horrekin. Ni hemeretzi urterekin lanean hasi nintzen, Pasaiako fabrika batetan, estudioak utzita. Bizimodu hura hain zen grisa eta iluna ninetzat, non eta nire egoera, esistentzialki, abere ilun eta eskas baten gisan sentitzen nuen, eta lanaren mundu horretan sartu nintzenean, benetan giza abere bat sentitu nintzen, eta ez abere noble bat, ez arranoa, baizik eta petroleoz hegalak zikinduak dituen kaio bat. Egia da, gainera, orduan irakurri nuela Arestiren poesia, eta hasi nintzela bi iluntasun horiek bat egiten: gizonaren esistentzia, berez —jaio garelako eta hainbeste sufritu dugulako— hain da iluna, hain da makurra..., eta, bestetik, hasten garenean bizitzarekin harreman konkretutan ere —lanean, adibidez— iluntasuna da nagusi. Bi sentsazio horiek lotu nituen eta kanta hori egin nuen, eta, egia esan, kanta hori gustatzen zait gaur egun ere. Oso erretorikoa da, nahi baldin bada, baina erretorika horrek ene badu bere alderdi positiboa. Eta kanta hori, egia esan, zenbait jenderi asko gustatu zitzaion, eta beste jende bati batere ez, azken hauek esaten bait zidaten bizitzarekiko oso ikuspegi iluna ematen nuela, batere itxaropenik gabea, traszendentziarik zipitzik ere ez zegoela hor..., hori dena iluntasuna zela, esistentzialismo hutsa..., eta nik uste dut arrazoi zutela, gainera. Hor gizonaren bizitza zama izugarri bat bezala agertzen da, Sisiforen harria bezalakoa, eta, gainera, Jainkoaren interbentziorik gabe, baizik eta destino beltzaren interbentzio bat bezala. Nik uste dut kanta hori garai hartako nireetan adierazgarriena dela, eta egunen batean berriz ere kantatzeko asmoa daukat.

        —Eta zer gertatu zaio Sisifo horri oraingo "Jaio ginen, bizi gera / eta ez dugu ezer eskatzen..." kantatzera iristeko?

        —Alde batetik, lasaitu egin naiz, edo, hobeto esanda, orain dela hamabi bat urte nire bizitza pertsonalean peripezia oso gogor batzu pasa ondoren, kantatzeari utzi ondoren, eta asko sufritu ondoren, nire bizitza urte askotan gozagaizki bizitu ondoren nolabait neure buruarekin errekontziliatzen hasi nintzen, neure buruari barkatzen hasi nintzen. Hasi nintzen sentitzen eta pentsatzen bizitza eta gure inguruarekiko harremanak, azkenean, oso mugatuak direla, eta, behar baldin bada, ez dagoela salbazio handi batzutan sinisterik eta dignidadea eta dezentziaren bitartezko salbabide pertsonal txikitan sinisten hasi beharra zegoela. Hasi nintzen, beraz, hori konpnenitzen eta neure buruari barkatu nizkion gauza asko, eta inguruko jendeari ere barkatu egin nion. Esango nuke, nobabait ere, bizitzarekin errekontziliatzen hasi nintzela. Eszeptikoa ere bihurtu nintzen, hasi nintzen gero eta gutxiago sinisten aberriaren kausan eta gizonaren liberazio orokorrean, eta zenbait ikuspegi sozial baikor eta regenenatzaileengan ere dudak nituen... Gero, behar baldin bada, handik hona bizitu dudan esperientziak areagotu egin du nigan orain dela hamabi urte gertatu zitzaidan aldaketa hori. Uste dut barnerakoiago bihurtu naizela. Asko interesatzen zaizkit, gaur egun, pentsalarien elaborazio filosofikoak bizitzari buruz, intenporalak deitzen diren horiek. Behar baldin bada, badut, baita ene, kontenplatibo izateko joera bat, ekintza-gizona izatekoa baino gehiago, eta, orduan, filosofia dexente irakurtzen ari naiz, azken bolada honetan eta horrek ematen dit posibibidade bat bizitzarekiko harremanak, intelektualki, elaboratzeko, lehen ez nuena. Horrekin ez naiz sosegatu egiten, baina bai zentratu.

        Bestetik, kanporantz, jendearekiko harremanetan uste dut bihurtu naizela pertsonalistagoa eta balore gehiago ematen diot intimidadeari, alaitasunari, adiskidetasunari. Nahikoa kezkatuta nago errekontziliazioaren ideiarekin, piedadearen ideiarekin, barkazioaren gorabeherarekin. Azkenean —eta hori nire aitarengandik ikasi nuen, eta hari azken disko honetan dedikatu diodan horrelako erreflesio bat sartu dut— norberaren bizitza ironiaz hartu behar dela eta ez dagoela abtsoluturik, eta errekontziliazio moduko baten beharra dagoela, mundu hau eramangarri bihur dadin. Nik ez dakit pentsamentu honen sustraiak kristauak diren, ala piedadearen ideia hori posmodernidadeari dagokiona den, zeren eta Gianni Battimo-k hitzaldi batetan esan zuen piedadea zela salbatuko gintuzkeen gauza bakarra —piedadea konprensiotzat ulertuta—: hain gara denok ere txikiak, non eta elkar konpadezitu beharra, soportatu beharra daukagun, ez balore abtsolutuetan oinarritutako filosofia batzu eraikitzeko, baizik eta superbibentziaren pentsamendu minimo bat birrelaboratzeko. Posmodernidade deitzen dena, behar baldin bada, horrela entenditzen dut nik: ez pentsamendu handiak; ez ikuspegi historizista batetatik erredentzio batetara eramango gaituzten pentsakerak —horiek, azkenean, faltsu eta totalitario bihurtzen direlako—, baizik eta pentsamendu erlatiboak, txikiagoak, eta gehiago begiratuz arlo pertsonalari eta gure buruaren txikitasunari. Behar baldin bada, fase honetan nago —eta zuk galdetu didazunari erantzuteko— prozesua luzea izan da, orain dela hamar-hamabi urte hasi zena. Politikari, adibidez, askoz ere garrantzi gutxiago ematen hasi nintzaion, eta lehenago asko kezkatzen ninduen. Nire inguruan —"Ez dok amairu" inguru horretan— zegoen jende askok pentsatzen zuen beti politikak behar zuela praxis bat, eta guztiz beharrezkoa zela politika zuzen bat pertsonaren realizazioa posible izan zedin, baina gero hasi nintzen pentsatzen politika marku bat besterik ez zela, eta, azkenean, jokatzen ari garen jokua edo dema, pertsona konkretuarena dela. Orain dela hamar-hamabi urte horrela pentsatzea oso gaizki ikusten zen, baina gaur egun, gertatu diren krisi guztiekin, nik uste dut denok gaudela piska bat onda horretan...

        —Aspaldi samar abisatu zenuen, gainera, zuk ez zenuela sinisten "bat bateko librakuntzan"...

        —"Nik ez dut amets handirik...", ez bait dut eskaintzen amets handirik. Hori bera esaten nuen, baita ere, orain dela zortzi urte egin nuen "Haizea dator" kantan, baina orduan intentzio politiko gehiagorekin: "Gurdi okerra zuzen dezakeen dotrinarikan ez dut nik", beraz, ez eskatu niri Euskalerria salba dezakeen dotrina edo formula bat, edo ez niri etorri teleologia baten eske... Hori, ezkerraren ikuspegitik —batez ere ezker marxistaren ikuspegitik—, orain dela urte batzu, oso gaizki ikusia zegoen, sakrilegoa zen: Historian bazegoen zentzu bat —denok ginen, gutxi edo asko, materialismo dialektikoaren suskribatzaileak—, bazegoela hor teleologia bat, Historiaren finalidadearen teorizazio posible bat, eta —Marxek predikatzen zuen modura— azkenean sortuko zen gizartearen barruan agente bat —proletargoa— gizona bere buruarekin identifikatuko zuena, lan eta autorrealizazio eta solidaridadearen bitartez, aurreko aginte eta morrontza horiek urratuz. Hori, ezkerrarengan, printzipiozko pentsamentua zen. Eta, noski, nik egiten nituenean kanta horiek, ez ziren bakarrik haserretzen katolikoak, fededunak, sabinianoak eta tradizionalistak; marxistak ere haserretzen ziren, eta guk, "Ez dok amairu"n, bagenuen oso fama txarra guzti horri buruz. Oso antimarxistak ginela esaten zuten. Sinisdunek —katolikoek, apaizek eta abarrek— esaten zuten esistentzialistak ginela zentzu ateo, edo nihilista batetan, baina ezkerrak ere esaten zuen gu nihilistak ginela —ikuspuntu dotrinal marxista batetatik— ez genuelako sinisten printzipio teoriko horietan.

        —Materialismoa dela eta ez dela, niretzako beti izan zara, bai poeta gisa, bai kantatzerakoan ere, materiari guztiz atxekituriko sortzailea...

        —Bueno, arrazoi duzu, eta esan behar dizut, horri buruz, hori horrela dela ni beti —zentzurik elementalenean, behar baldin bada— materialista izan naizelako, eta materialista naizelako. Ni urte askotan agnostikoa izan naiz, eta egia da materialista izan nintzela. Nik uste dut pertsona, aberea eta dena, materiaren eboluzioaren ondorioa dela, eta "Izarren hautsa" kantan, adibidez, hori esaten dut. Materialki hori besterik ez gara, eta, alde horretatik, materialista sentitzen naiz eta materialista naiz. Gertatzen dena da materialismo horrek baduela, baita ere, alderdi poetiko bat. Ni izadiaren aurrean kontenplatibo jartzen naizenean, urte askotan zehar ez dut sinistu izan Jainkoaren printzipio sortzailearen adierazpen baten aurrean egon naizenik. Izadia, niretzako, materia hutsa zen, baina hain ederra, hain maitagarria, hain hunkigarria, hainbeste kolore eta forma adierazten zituen... Materia hura materiale poetiko bihurtzen zitzaidan, eta beti izan da horrela. Nik beti sinistu dut gure esaltazio handienak materiatik sortzen direla, harreman fisikoak, seksualak, bihurtzen dira joku mental, sentsibilidade joku, harreman espiritual, baina, funtsean, horiek ere materialak dira, eta sortzen dutena esaltazio material bat da, baina gero purifikatzen den zerbait da, eta hor badago dimentsio poetiko bat, estetikoa eta espirituala. Azken denbora hauetan gertatzen ari zaidana da —oraindik razionalki ez baldin banaiz agnostiko edo sinisdun bihurtu, bihotzari edo sentimenduari edo intuizioari dagokion aldetik— zalantzan jartzen ari naizela garai bateko nire agnostizismoa. Nik ez dakit Jainkoa zer den, egia esan. Nik Jainkoa izaki bizardun bezala ezin dut entenditu, uste dut ez dela egiazkoa. Ez dut uste ez zeru, ez infernurik egongo denik, besteak beste pentsatzen dudalako gizona aski eskasa eta miserablea dela horrelako sari edo zigorrak merezi ahal izateko. Nik ez dakit guzti hori nola espresa eta irudika daitekeen, baina Jainko edo traszendentzia deitzen den printzipio batetan, ez dakit sinistu egiten dudan, baina kezkatzen nauen zerbait dela egia da. Nigan badago, momentu honetan, halako zera bat, halako bilaketa bat bezala... Materiak bere legeak ditu, eta ez dakit lege horiek norbaitek ezarri dizkion ala ez, baina ezarri baldin badizkio ere, gero materiaren legeak autonomoak dira. Eta gure arrazoia ere, autonomoa da eta librea, eta ni razionalista naiz, eta librepentsadorea izan behar dela uste dut. Materialista izaten segitzen dut, eta uste dut hori kontziliatu daitekeela, edo uztartu daitekeela, nahi baldin bada, sinismen edo fede batekin.

        —Esaten ari zaren horietan zerbait azpimarratu beharko banu, apaltasun etiko-ideologikoa azpimarratuko nuke...

        —Bai, bai. Apaltasun etiko-ideologikoa... Apaltasun hori beharrezkoa eta ona da, baina ahulezi baten adierazpena ere izan daiteke..., eta hor kontradikzio bat badago: printzipio indartsurik ez baldin badago, etika baten funtsa zertan oinarritzen da? Hori da galdera. Printzipio funtsezko batzu daudenean azpitik, sinismen batetan edo bestetan oinarrituak, ematen du printzipio horien gainean eraiki daitekeela konportamendu-kodigo bat; hau da, etika bat, eta bestela ezin daitekeela eraiki. Printzipio horiek failatzen dutenean, badirudi etika posiblerik ez dagoela, fundamentatua behintzat, eta bakar-bakarrik posible dela etika interpertsonalista eta minimalista bat: tolerantzia, errespetu eta dezentziaren etika minimo-minimo bat.

        Beste faktorea izango litzateke konprentsioa. Errespetua eta konprentsioa. Ez dakit zer den lehenago... Konprenitu behar dugu elkar, eta konprenitzeak esan nahi du konprenitu behar dugula oso eskas eta ahulak garela, eta konprenitu behar dugula abtsoluturik ez dagoela, eta, azkenean, dena oso erlatiboa dela... Baina horrek uzten du airean, zintzilik gai bat, ni aspaldidanik kezkatzen nauena: konprentsiorik eta errespetunik ez daukanarekin zer egin behar dugu? Pertsona hori fanatizatua dago, erresentitua, frakasatua sentitzen da, patologia bat sufritzen du, modu arrazional batzutan manifestatzen dena, baina, azken finean, irrazionala dena..., eta jende horrekin zer egin behar dugu? Agreditzera datorren norbaitekin zer egin behar dugu? Hor dago galdera izugarri bat, eta nik, galdera horrentzat, erantzun bakarra daukat: intolerantziaren aurka borrokatu egin behar da. Hori da, gaur egun, printzipio bat niretzat. Agresioaren aurka borrokatu egin behar da, eta, niri, intolerantziaren eta agresioaren forma guztiak iruditzen zaizkit oso-oso deitoragarriak, eta uste dut horien kontra egin behar dela, lehendabizik, predikatu, prebenitu, edukatu, eta, azken-azkenik, ezin baldin bada predikazioaren, edukazioaren, formazioaren eta prebentzioaren bitartez ezer egin, nik uste dut biolentziaren aurkako jarrera batek justifikatzen duela autodefentsa bat. Nik ezin dezaket onar biolentzia agresibo bat, inorengan, nahiz eta uste baldin badu ere munduko justifikazio teorikorik handienak dituela. Eta nik ikusten baldin badut neure burua agreditua, uste dut autodefentsa bat beharrezkoa dela, eta ez naiz abstraktoki hitz egiten ari, Euskalerriari buruz hitz egiten ari naiz. Ni, azken hilabete hauetan, predikatzen ari naiz alaitasunaren, konprentsioaren eta barkamenaren printzipioa, eta publikoki esaten ari naiz Euskalerrian errekontziliazio bat behar dugula, eta elkar ulertzeko ahaleginak egin beharko genituzkeela, eta eseritzeko mahai batetan hizketan hasteko, eta hori esaten dut beti, baina nire dudak dauzkat, eta, hori esaten dudanean, gehitu beharko nuke intolerantzia guztiak deitoratzen ditudala eta ez nagoela prest intolerantzia eta fanatismo horien adierazpenak onartzeko, inolaz ere ez, batez ere agresiboak bihurtzen direnean. Orduan, kontradikzio batetan sartzen naiz neure buruarekin: ari naiz predikatzen adeitasuna, goxotasuna, tolerantzia, samurtasuna eta elkar konprenitze bat, eta, gero, esaten baldin badut ezin dudala onartu ondoan dudan baten biolentzia, ba..., esan dizut biolentzia horren kontra zerbait eraiki beharko dudala, argudio bat, baina, azken finean, argudioekin aski ez baldin bada, ukabila edo makil bat... Eta hori kontradikzio batetan sartzea da. konturatzen naiz, eta kezkatzen nauen zerbait da. Jendeak askotan galdetzen du "gerra zibilean al gaude?", eta nik uste dut, zoritxarrez, gerra zibil larbatu batetan gaudela, eta jendeak, gerra larbatu batean sartzen bada, responsablea izan behar duela ondorioekin, eta ondorioen erruduna ez da erantzuten duena, baizik hori probokatu duena. Noski, hori probokatu duenak esango du badituela arrazoi historikoak, kulturalak eta politikoak posizio radikalak eta biolentoak hartzeko, eta nik esango dizut hori bere ikuspegia izango dela, baina ez nirea, niretzako ez direla justifikatzen.

        —Intransigentzia izango litzateke, nolarebait, Euskal gizarteak, modernitatean sartzerakoan, aduanan utzi beharreko maleta?

        —Nik uste dut baietz. Hori, lehenik: intransigentziaren maleta hori aduanan utzi; eta, bigarrena, intransigentzia hori ustez justifikatzen duten argudio historizistak, politiko-kulturalak errebisatu egin beharko genituzke. Nik uste dut roskatik pasatzen ari garela asunto honekin: beti kulpa kanpokoei bota; gure makurtasunaren erru guztia kanpokoek dute —kastilanoek, Madrilek, Frantziak, yankiek...—. Hori, behar baldin bada, horrela izango da, hemen eta Sebastopolen, historia beti hala izan bait da: dominatzaileak eta dominatuak. Hori beti horrela izan da, eta hemen ere gertatzen da egunero. Ni, askotan, indarrean sentitzen naiz, eta beste batzu sentitzen ditut, nirekiko harremanetan, nire menpean, egia da, baina egia da, baita ere, gure makurtasunaren errudunak gu geu garela. Gaur egungo egoera politikoan, esate baterako, gure makurtasun kultural eta linguistikoaren errua kanpokoei botatzen segitzea, nik uste dut faltsukeria sikologiko eta praktikoa dela, hori gezurra da. Gaur egun, egoera zail batean gaudela egia da, baina egoera hori aspalditik datorren egoera bat da. Historia ez zen hasi Francorekin, ez da bukatzen gurekin... Gaur egun posibilidade handiak ditugu geure arazoak konpontzeko, eta oso erraza eta komodoa da kulpak kanpokoei botatzen segitzea, abertzaleok askotan egin dugun bezala. Nik uste dut Euskalerri sufritu eta martirizatuaren historia errebisatu behar dela, ideologikoki eta historikoki, eta eduki sozial eta ekonomikoak berriz ere begiratu beharko liratekeela.

        —Musikatik hasi gara, eta itzul gaitezen musikara... Fase "esistentzialista" haren ondoren, bigarrena etorri zen, bertso eta jai giroko kantena...

        —Kantatzeari utzi nionean —74 edo 75 inguru horretan— hasi nintzen Antton Valverdekin kanta eta bertso zaharrak ematen, piska bat dibertitzeagatik gu ere, eta jendeari mundu zahar horren erreferentzia emateagatik, uste genuelako nahikoa galdua zegoela Txirrita eta Xenpelarren erreferentzia. Gure burua piska bat goxatzeko ere bai, gure ohizko kantu eta iluntasunetik ateratzeko. Eta, bueno, guk ere ongi pasa genuen. Hori izan zen bigarren fasea.

        —Hirugarrena ere ezagutu duzu...

        —Hirugarren fase batetan, oso modu probisional batetan aritu izan gara Antton eta biok lanean: noizbehinka kantatzen genuen, han-hemenka, ospakizun batzu bitarteko zirela, baina oso gutxi kantatu dugu. Fase hori interesgarria izan da, zeren eta kantak egiten jarraitu genuen, gaurkoagokoak, baina, beti ere, gutxi kantatuz. Orain, hori dena gauzatu da lehengo urtean Durangon eman genuen kantaldian, hor agertu dira azken bost-sei urte hauetako kanta horiek, eta nik uste dut orain laugarren fase batetan sentitzen naizela. Fase honetako kantak, nik uste, barnerakoiagoak dira, barnerunzko kantak, filosofikoagoak, kontenplazioak ere badu hor zerikusirik. Horrek ez du esan nahi ironiari uko egiten diodanik, eta azken bolada honetan idatzi ditut testu batzu, nahikoa sarkastikoak, eta beldurra ere ematen dit martxan jartzeak, zeren eta azken bolada honetako nire tajuarekin piska bat kontrajarriak dira, baina bueno..., horretan ani naiz.

        —Eta aurrera begira, proiekturik?

        —Lehen fase hartako kanten bilduma edo aukera bat egitera noa, eta horrekin disko bat grabatuko dut, hemendik hilabete batzutara, hamabiren bat kantarekin. Gero nahiko nuke, hemendik urte betera-edo, azken bolada honetan egindako kantekin eta laster argitaratuko dudan liburuan doazen poema batzurekin, disko bat egin. Kontingentziarekin zerikusi gutxi duten kantak izango dira horiek, filosofikoak eta nire gaurko ikuspegiari lotutakoak. Disko gogor samarra izan daiteke hemendik urte betera argitaratzeko asmoa dudan hori, ez da izango oso erraza, sarkorra, ez da izango ulerterraza ere, baina uste dut interesgarria izan daitekeela, eta, gainera, orain kolaboratzaile on bat badut, Karlos Gimenez, musika egiteko prest dagoena, eta poliki-poliki hasiko gara lan horretan, eta proiekto horiek ditut diskografiari buruz.

        Literaturan, berriz, poesia liburu bat bukatua daukat, eta argitaratu nahi dut. Horiek dira nire proiektuak, eta kantatzen jarraitzeko asmoa ere badut, baina nahikoa geratua dago kantaldien mundu hori, batez ere momentu honetan musika-kolaboratzaile onak ditudalako. Piska bat Antton Valverderen inkognita daukat, ez bait dakit jarraitzeko asmorik duen ala ez, susmoa dut ez duela, baina ez dago oraindik oso garbi.

        —Zure musikagintzan ere, sekulako eboluzioa gertatu da.

        —Bai. Gauzak argi eta garbi esan nahi ditut: ni behin ere ez naiz musikoa izan; musika formaziorik ez dut; nire kreatibitatea, musikaren aldetik, oso murritza eta mugatua izan da beti, eta oso konszientea izan naiz, baina gertatzen dena da garai batetan ez genuela beste tresnarik, gure sormen hori eta gure gitarratxoa besterik ez, eta hori garai batetan baliokoa izan zitekeen, baina gaur egun oso pobrea da, eta ez dut bide horretatik jarraitzeko asmorik. Nahiago dut nik testuak idaztea eta beste batek musika egitea, eta Karlos Gimenezekin oso ondo sintonizatu dut, eta, azken disko honetan ikusiko den bezala, hiru edo lau gairi berak jarri die musika, eta musikalki oso politak dira, oso diferenteak nik lehen egiten nituen kantetatik. Horrela jarraitzeko asmoa dut. Horrek ez du esan nahi noizbehinka melodiaren bat egingo ez dudanik, azkeneko disko honetan ere neronek egindako bi edo hiru melodia ere badaude, beste hiru Anttonenak dira, eta gainerakoak Karlosenak dira. Jarraituko dut melodiak egiten, baina noizbehinka bakarrik, benetan ateratzen zaizkidanean eta gustora geratzen naizen momentuetan, zeren eta obligazioz neronek musika egitea, astakeria bat iruditzen zait.

        —Aipatu beharra dago, bestalde, zugan gauzatzen den dimentsio bikoitz hori, poeta eta kantaria izatearena, alegia. Nola kokatzen duzu zure burua bikoiztasun horretan?

        —Bi mundu izan dira, gezurra badirudi ere, ez kontrajarriak, baina bai diferenteak, eta nik beti sentitu eta bizitu dut kontradikzio hori, konturatu izan naizelako kantatzeko testuak beti direla diferenteak, poesiarako idazten dituzunekin konparatuta. Zergatik?: hala ateratzen dira, jeneralki. Kantatzeko gaiek, dirudienez, ulerterrazagoak izan behar dute, gero hizkuntzaren aldetik ere libertade gehiago eskaintzen diozu zeure buruari kanturako testuak idazterakoan, hizkuntz arazoak modu popularrago edo xumeago batetan moldatzen dituzulako, eta poesian, behar bada, gehiago konplikatzen dituzu testuak. Orduan, beti egon da hor kontradikzio bat. Nik beti pentsatu izan dut poesia idatzia eta argitaratzekoa gauza bat dela, eta beste bat dela kantatzekoa, eta orain ere hala uste dut. Poeta izan naizen momentuetan, behar baldin bada, sentitu naiz konplikatuago adierazpenetan, baina kantatu dudanean konplikazio horiek limatzen eta espresio plastiko zehatzagoa ematen saiatu naiz. Kanta batetan esaten diren gauzek eta erabiltzen diren imajinek izan behar dute ulerterrazagoak, eta hori nabarmena da. Poesian, berriz, hori ez da hain beharrezkoa, zeren eta poesia leitzen da behin eta berriz, eta hasieran iluna izan daitekeen kontzeptua edo irudia, gero argitzen da. Hala ere, azken bolada honetan, entseiatu nahi nituzke poesiatik musikarako bide zuzenagoak. Azkeneko liburuan joango diren poema batzu orain kantatu ditut, eta hemendik urte betera egingo dudan disko horretan, gehienak poesia liburuan doazen testuak dira. Nahiko nuke ahalegin bat egin testu horiek kantarako balioztatzeko. Ez dakit zenbateraino lortuko dugun, baina nahiko nuke orain idatzi ditudan poema filosofikoago horiek kanta bihurtzea, eta elaborazio zehatz batekin, eta gaien aldetik ez batasuna, baina bai kidetasun bat egon dadila kanten aldetik, atmosfera berdintsu bat, lotura formal batzu... Lan hori egiteko, urte beteko epea jarri diogu geure buruari. Horrek ez du esan nahi bestelako testuak ere egiten ari ez naizenik. Testu sarkastiko batzu egiten ari naiz...

        —Narrazio alorrekoak?

        —Ez, testu poetikoak, kantarako. Tema brelianoak ere ari naiz egiten, notazio kostunbrista dutenak, azken urte honetan, eta ez dakit azkenean zer egingo dudan horiekin, baina bi mundu bezala konfiguratzen ari dira: poesiatik musikara zuzenean joan daitekeen multzo hori, eta, gero, kantuetarako izan daitezkeen testuak. Dena dela, lotu nahi nituzke gehiago poesiagintza eta kantagintza.

        —Zuk Brel aipatu duzu, eta gogoan dut nik, baita ere, "Izan ez ditudan maitale guztiak, / nere gelan dauden zapata bustiak / Eliza Amari uzten diozkat..." kanta, Brassens-ena, Anttonekin kantatu zenuena. Dirudienez, bi poeta-kantari horien eragina izan duzu...

        —Nik esango nuke bi sustrai daudela: alde batetik, bertsolariaren mundua eta bere logika urratu edo puskatu hori —garai batekoa, behintzat, zeren eta gaur bertsolaria askoz ere kartesianoagoa da—; bestetik, niri surrealismoa ez zait gehiegi gustatu, teoria gisa, eta praktikan ere ez, baina piska bat praktikatu nuen poesian, eta kantuetan ere, nondik datozen ez dakizun imajin estrainio batzu. Adibidez, "Teologia, ideologia"n esaten nuenean "Adan bota zuela Jainkoak paradisutik, eta gaueko trena hartuta Bilbora iritsi zela" hau oso polita iruditzen zait, asko dibertitzen naiz neure buruarekin hori entzuten dudanean, zeren eta uste dut oso surrealista dela. Orduan, horrelako elementu batzu badaude, espontaneoki, nigan, edo nire irudimen literarioan. Gero, badago, baita ere, kanta ironiko eta sarkastikoen eragina, eta hori, adarra jotzeko kanta —batzutan autokritikoa ere bai—, batez ere, Frantzian praktikatu da, Brassens-ek asko, eta hau ere gustatzen zait, sarkasmo piska bat erabiltzea norberari eta inguruari buruzkoa. Katalanek ere praktikatu zuten, batez ere Pi de la Serrak, Ovidi Montllorrek ere bai piska bat, Raimonek gutxiago... Eta hemen gutxi praktikatu izan da, zeren eta hemen umorearen klabeak ez dira oso onartuak izaten, umorea hemen mingarria bihurtzen bait da berehala, lesionatzen duzun elementua beti bazterrean daukazun norbait izaten delako, eta Euskalerria hain txikia izanik, segituan kolisionatzen duzu edozeinekin. Oso zaila da hemen gauza sarkastikoak kantatzea. Baina nik Brassens-en mundu han estimatu izan dut eta asko dibertitu izan naiz bere kantekin. Gero, Antton Valverdek ere izugarri maite du Brassens, eta horrela hezi izan gara. Baina badaude beste erreferentzia batzu ere. Ni, Brassens-ek baino gehiago, Brel-ek hunkitu izan nau. Brel, gaur egun, iruditzen zaigu piska bat kostunbrista, bere giroaren notazioak egiten zituen pertsona, batzutan klabe ironikoan eta oso letxe txarrarekin, eta beste batzutan oso klabe sentimental batetan —maitale zaharrei buruz, adibidez, idazten duenean—, eta, gero, harreman pertsonalen —batez ere, harreman sentimentalen— degradazio prozesuari buruz egindako kantak oso politak dira. Nik Brel asko estimatzen dut, eta Brassens-ek baino gehiago hunkitu izan nau, baina honek, beharbada, badu txispa eta letxe txar bat, grazia bat Brel-ek ez daukana.