Federico Krutwig-ekin hizketan

Iñaki, Josu eta Mikel

        Lehen mementutik —telefonoz hasi ginen hartemanetan— amabilitate handiz hartu ginduen. Bere Zarauzko pisua aurkitzeko pasa genituenak eta gero, aurrez aurre agertu zitzaigun hain polemikoa den pertsonai hau, eta bere azkengabeko hizkera bereziaz mintzatu zitzaigun —tarteka gu— kultura eta literatur mundua gomentatuz, etxea eta biblioteka erakutsiz eta bere "roman"txoari buruz esplikazio batzu emanaz. Liburuak ikusi eta gomentatu genituen, euskal literaturaren egoeraz usteak eman genituen, grekera eta sumerio pixka bat entzun ere egin genuen, eta denborak elkarrikuste horri bukaera ematara behartu ginduen. Eguerdiko hiruretan bukatu behar izan genuen, sabela garrasika hasten bait zitzaigun. Federicoren hitzegiteko era noizpait ezagutu duenari zaila egingo zaio nerbiotasun eta esaldi moztu hoiek ahaztutzea. Guri hori gertatu zaigu, aitortu behar. Liburutegi galdu baten bazter galdu batean aurkitzen dugunean, eta berarekin hitzegiten hasten garenean, ostiral hartan ezagutu genuen gizon kurioso eta interesgarria datorkigu burura. Orain aurkezten ditugun hitz hauek, elkarrizketaren zati bat duzue. Ez inportanteena noski, baina hurbiltze bat bezala, aski dela deritzogu.

        (sartu, eseri eta berehala hasi zen mintzatzen Europako kulturaz eta Frartzia zilborra dela ustea kritikatuz, kulturaz jeneralean hartuta hasi ginen hitzegiten)

        — Kultura zertarako?

        — Ba dakizu, lehenago Aristotelesek erran zuen gizona "zoon politikon" zela. Gaur ikhusten da gizonari buruz emandako definizione txarra dela. Orain, anthropologiak dio gizonaren ezaugarria "créteur de culture" dela. Gizona beraz kultura kreatzen duen gizaki bat da. Eta hau da gizonaren diferentzia. Gizon batek kultura kreatzen ez ba du, animal alogo bat da. Animaliak ere "zoon politikon" dira; elkarrekin bizi dira. Beraz gizona diferentzitzen duen karakteristika bakarra kultura kreatzea da. Eta kultura beti hizkuntzaren bidez kreatzen da. Gizon batek hizkuntza bat du eta hizkuntza horren bidez kultura kreatzen ba du, orduan gizona da. Gizon guztiok dute bere hizkuntza, baina egiazko gizonak soil-soilik kultur kreatzaileak dira. Zoritxar proporzione hau gizonetan oso ttipia da. Gizateria osoa bere baitan sortzen den milako bati esker zerbait da.

        — Eta zure ustez, literaturak zer funtzio izango luke kultur horren barruan?

        — Literatura kulturaren "glandula pineal" da. Literatura da kultur baten elementu kreatzaileena. Eta batez ere, prosa.

        — Zuretzat zein izango litzateke literaturaren kontzeptua, idazten den guztia ala...?

        — Ez, ez, literatur kreazio bezala, "fiction"' erraiten dena. Eta hau da "l'homme imaginaire" horrek kreatuko lukeena; gizonaren kharakteristika imaginazioa da, irudipena; eta irudipena ez duen gizon bat ez da gizona, animalia da.

        (kultur kontzeptuari buruz bueltak ematen ari gara, eta kultura piramide bat dala ustea azaltzen digu behin eta berriro).

        — Orain Euskal Herrian pyramide bat eratu behar dugu baina basea ez dugu eraikia. Askotan pertsatzen dugu pyramideko puntan ezartzea, baina pyramideko punta oraindik ez dugu.

        — Eta nola egin beharko lirateke piramide horren baseko obrak? Adibidez, nolakoa izango litzateke oinarri hortako poema edo nobela bat?

        — Ba dakizu; ez dut erran nahi orain Petrarkismo osoa hartu behar dugunik; hori ez, eszesorik gabe. Hemen Euskal Herrian adibidez Patri Urkizuren "Sekulorum sekulotan" liburua zerbait gehiegikeria da. Nahi eta ez zuk horrelako gehiegikeriarik gabe gauza bat izkiriatzen ba duzu zure gaurko problemak tratatu behar dituzu. Beraz, zuk orain Kixotea izkiriatzen ba duzu, halabeharrez Kixote hori gaurko Kixotea izanen da. Zuk jakin gabe, zure buruan problematika hori bait duzu. Ezin dugu futurismo bat egin, futurismo hortarako basea ez ba dugu. Ez dut erraiten gauzak oso zaharrak izan behar direnik. Berdina gertatu zen Frantzian eta bertze herrietan Greziako literatura berpiztu nahi zutenean; berpiztu nahi zuten baina sortzen zena berria zen. "Renaissance"n Italian eta bertze tokitan Greciako literatura halaber berpiztu zuten. Hala era gauzak berriak ziren; ez ziren zaharrak.

        — Orduan, zure ustez klasikoen renazimiento bat egin beharko litzateke?

        Gauza batzuetan bai. Huni buruz, gaur egun ba dago hurrelako antiklasizismo bat, eta ni gogoratzen naiz Italian zar gerthatu zen telebisionean. Norbaitek hartu zuen Odisea, eta egin zuen film bat Odiseaz; bota zuten eta hori izan zen suzeso handienetako bat telebisionean. Beste tokitan ere bota nahi zuten zeren publikoak hori ikusi nahi bait zuen. Orain ere literatura zaharreko obrak biziaz betherik dagoz. Nire adiskide batekin gerthatu zitzaitana kontatuko derautzuet. Gizon hunek egun batean erran zerautan: "Federico, eman iezaidazu liburu lista bat; nik neure burua kultibatu nahi nuke". Gizon hunek ba ditu orain hogeita hamahiru urte. Ez nekien zer eman. Ba dakizu, guk gauzak irakurten ditugunean, eta batez ere gauza berrietan, lasto gehiegi —demasiada paja— eta alerik gutti. Eta orduan emanen derautzut hogei bat izen, obra hoberenak; zein izan diea? Adibidez teatroari buruz, Antigone, Hamlet eta Faust. Orduan lista bat eman eta hastekotz irakur ezazu Eskilo, Sofokles, e.a. Eta gizon hori hasi zen Eskilo irakurtzen eta orain, entusiasmatuta dago!! Eta kultur gabeko pertsona zen; gizon popular bat. Beste literatur gauza berri batzu irakurten ari da eta ez du entelegatzen. Askotan esaten da "herriarengana", "herriaren alde", "herriari", eta zer egiten dute? ez herriak nahi dukena, baizik bere aburua edo bere pertsonaren gauzak azaltzen ditu. Hau ez herriak nahi dukena baizik zure sektako bitxikeria bat. Herriarengan pentsatzen ba duzu ez ezazu eman horrelako sektazko bitxikeriarik.

        — Orduan, literatura egiterakoan herriak nahi duena ehin behar al da? Ala zuk pentsatzen duzuna?

        — Dudarik gabe, egileak pentsatzen duena. Zuk herria onartu behar duzu. Bainan ez sektazko ezpitituz. Ba dakizu, Alemanian "folk" erraiten denean, eta Espainian "pueblo" edo Euskal Herrian "herria" erraiten denean, gauza diferenteak dira. Alemanian "folk" erraiten denean beti pyramide bat presoposatzen da, bainan ebaki gabe. Frantzian "peuple" edo espainolez "Pueblo" esaten denean beti ebakita suposatzen da, bata bertzearen kontra, burua basearen kontra. Orduan "pueblo es la base contra la aristocracia". Hau ez da gertatzen Euskal Herrian "herria" kontzeptuarekin; osotasun bat da eta ez duzu hemen horrelako ebakitzerik. "Herria" erraiten duzunean, pyramide bat da, batera doa dena. Eta hori nire aburuz, germaniko hizkuntzetan ere gerthatzen da. Basea ba dago, basea bainan ebaki gabe. Ebaki gabe eta goratzeko. Nik sarritan entzuten dut irazleek behar dutela "herriarengana" jetxi... ez!! Herria goratu behar da. Zuk egin behar duzu pentsatzen duzuna, bainan orduan zuk pentsatzen duzuna ondo pentsatuta baldin ba dago, ba dago hurrelako mezu bat, guztiok goratzen dira; bainan zuk gizartea ebakitzen ba duzu... hori ez!! Hurregatik ni berdinkerien kontra nago. Gauzak strukturatu behar dira, eta hierarkhia batekin. Hierarkhiarik gabe, ez dago strukturarik, eta strukturarik gabe ez dago bizirik. Struktura bat egiteko kriterio strukturatzaile bat behar dugu, eta orduan hierarkhia sortzen da. Gorputzean ba dituzu oinak, eskuak eta burua; beraz, denak beharrezkoak dira. Baina gorputzean gauza batzuk besteak baino inportanteagoak direnak, eta gizonen artean berdin gerthatzen da. Nahi eta ez hala ere batasun bat dira. Nik ez dut ezer ebakitzen, dena beharrezkoa baita. Hala ere, eskua moztu dezakezu bainan burua ez. Guztiak diferenteak direla erraiten dut. Zoritxarrez gaur egunean intelektualek ba dute halako rnea kulpa konplexu bat eta nire aburuz hortan gerthatzen ari da Europaren suizidioa. Ez! nik ez dut mea kulpa konplexurik, ni intelektuala naiz eta europearra naiz eta pozik naiz. Nik pentsatzen dut: orain gizartean buruko muinaren zelula bat naiz, nik ez dut oineko zelula bat izan nahi. Ni buruko muinaren zelula bat ba naiz, nire obligazioneak egin behar ditut... eta deretxoak ere. Zu ere ez zara baserritar bat; hori baino inteligenteagoa zara, eta hortik deretxoak eta obligazioneak datoz. Orduan ni gizartearen strukturazionean buruko zelula baldin ba naiz, handik datozkit deretxoak eta obligazioneak.

        — Herria goratu behar baldin bada, gorputz hori burua bihurtu behar al da?

        — Ba dakizu, haurra sabelean dagoenean lehen burua egiten da eta gero beste guztia. Orduan, orain burua egin behar dugu, eta buruaz arduratzen ez ba zara, orduan herria tonto gelditzen da betiko. Bainan nik askotan ikhusten dut Euskal Herrian gorputza eraiki nahi genukeela. Huntaz uste dut pithekokrazia bat egiten ari garela. Ba dakizu "pitheko" griegoz tximinoa da. Hemen Zarautzen ikhusten ditut jendeak kirola egiten pithekoak bezala, eta hortarako ba dute astia. Bainan hemen Zaraintzen hamabi sozietate gastronomiko dagotza eta soil-soilik liburudenda bat. Eta liburu bat erosteko, euskaldunek "buh, oso garestia da; mila pezeta" diote, bainan egun batetan futbolean mila pezeta pagatzea garestia ez da. Hemen nik egun batetan kalkulu bat egin nuen. Hunen kalkulatzek herri osoa hirur taldetan zatitu behar dukegu: a) irakurten dutenak, b) zerbaixka irakurten dutenak eta c) ezer ez dutenak irakurten. Orduan, lehen taldea, aristokrazia intelektuala da, bigarrena herria, eta hirugarrena ezer egiten ez bait dute, txusma. Lehen taldean munduan %15 sartzen da eta bigarren taldeak %65 suposetzen du. Beraz hurrelako eskema baten aurrean zer da gizon kultibatu bat? Alemanian gizon kultibatu bat astero liburu bat edo bi irakurten duena da. Urtero litzateke —kalkulua eginaz— 75 liburu. Gero kalkulatu nuen Euskal Herria, herri kultibatu bat izango balitz, urtean zenbat liburu irakurri behar lukete euskaldunek...? 28 miloi!! Zenbat irakurten da Euskal Herrian? 2 miloi ez. Eta hori Europako herri baten mailara iristeko...

        —Elkarrizketa batean —testu-ingurua begiratu behar noski— "Hay una ineptitud innata del euskotarra a la literatura". Zer esan nahi izan zenuen?

        — Neuk Cirerari emandako interviewan "euskotar" eta "euskaldun" hitzen artean diffentzia bat egin dut. Euskal Herriko denak, gure herriko egiazko tradizonean bethi euskaldun izena eduki ukhan dute. Euskaldun terminak, bere erraiten duen bezala kulturari dagokion hitz bat da, zeren-eta hizkuntza berri guztien kultur bidea bait da. Hitz huni aitzi Arana Goirik "euzkotar" hitza inventatu zuen. Hitz hunen bidez Arana Goirik konzeptu arrazial bat jakin-arazi nahi zuen. Erraiten zuen "euskal odola" zuten pertsonak. Konzeptu hau geroz politikan applikatua izan denetik, konzeptu arrazista bat bilhakatua da. Beraz "euskaldun konzeptuarekin herri baten kultur-sphaina ari gara, eta "euskotar" hitzaren bidez arrazakerian sartzen gara.

        Hauxe hunela baldin ba da... Euskal politikan, "arraza"ren kharakteristikak finkaratzeko bethi "Deithurak" aiphatzen dira. Bainan "deithurismo" hauxe pseudo-jakintzakoa baino are guttiago da, eta soilik ignorante elukubrazioneak dira. Eta nola euskaldunen Alderdi politiko baten khideentzat hunelako equazionea egiten bait da, non euskaldun etheotypoa batera deithurekin bait dioa, halatan ere ongi da erraitea, eta ikhertzea, ezen euskaldun literaturan ari izan direneatan, gehienek, edo behintzat proporzione handi-handian kanpotar izenak eduki ukhan dituztela.

        Lista bat egin ezazu eta begira: Mogel, Tartas, Duvoisin, Lapeire, Zaldubi-Aldenazen, Jean Barbier, Pierre Lhande, Otsobi-Moulier, Jean S. Pierre, Lafitte, Laffon, Lacombe, Brousain, Etxahun-Topet, Xalbador-Aire, Novia Salzedo, Campion, Eleizalde Breñosa, Unamuno Jugo, Baroja Nessi, Olabide Cardeña, Emeterio Arrese, Bernardo Garro, Louis Davant, Labayen Toledo, Alvarez Enparanza, Akesolo Olivares, López Mendizabal, Monzón 0rtiz, Villasante, J. San Martín Ortiz da Zarate, e.a.

        — Eta euskotarren artean ez al dago idazlerik? Bai, ezta?

        — Osotara hartzen ba duzu proportzio oso ttipia da. Totalean gehiago dira bertzeak. Euskotarrismoa arrazaz, apedilloz, neurtuz hartzen ba duzu euskal literatura, euskaraz minoritatea dira euskotarrak.

        — Gaia pixka bat aldatuz, lehen esan duzu literaturan batez ere prosa baloratzen duzula. Zergatik? Poesia bigarren mailako literatura al litzateke?

        — Herri guztitan hasten da lehen mailan poesia, eta hizkuntza hori egiazko hizkuntza bihurtzen denean orduan prosa da. Nahi eta ez zuk poesia izkiriatzeko ideiak bortxatzen dituzu, bainan zuk ideiak benetan dituzuenean orduan prosa izkiriatzen duzu. Ba dakizu, Indiako literaturan erraiten zen prosa bertsoaren forma difizila zela. Aresti datorkit burura. Arestik batez ere bertsoak izkiriatzen zituen eta oso onak; Arestiren prosa ez zen hain ona. Niretzat azken literaturan behintzat hiru poeta izan dira inportanteenak: Aresti, Mirande eta Iratzader. Eta niretzat Arestik ba du merito bat: lehanago Euskal Herria Bilbon sarthu baino lehen Bilboko atheetan amaitzen zen: "hauk kanpotarrak dira" eta euskaldunak bethi soil-soilik baserritar ttipi ziren. Bainan Arestirekin Bilbo euskalduna bihurtzen da. Bilbo zentzu batean euskalduntzen da. Orduan, eta gaira berriro itzuliz, herri guztitan gerthatzen da lehendabizi bertsoz izkiriatzen da, Indian ere bai, eta benetako artista bat prosaz izkiriatzen duenean nabaritzen da. Izkiriatzen den prosa literarioan ikhusten da hizkuntza bat bizirik dagoen. Eta hortik datoz bertze gauza guztiak.

        — Zertan oinarritzen zara nobela edo idazki bat baloratzeko? Zabalean, teknika, mamian?

        — Zuk izkiriatzen duzunean obretan inportanteena mezua da, zer erraiten duzu, zure ideien bidez zer kreatzen duzu, nola goratzen duzu gizon baten aberastasun izpirituala; hau da mezua. Eta gero, mezu hau nola erraiten duzu. Lehenik zer, gero nola. Bainan lehenik zer. Eta ba dago orain Frantzian, batez ere, tendentzi berrietan, nola ezer erraiteko ez bait dute, bethi gauzak nola erraiten diren begiratzen dute. Bainan kreatzaileak ez dira "nola" kreatzaileak, baizik "zer" kreatzaileak. Eta gaur Frantzian adibidez krisian dagotza eta kritikoek ez dute ezer erraiten, soil-soilik nola delakoari bagiratzen diote eta ez zer dekoari. Ni hala ere esthetykoa naiz, eta gauzak ongi erranak baldin ba dira, beren osotasunean balore handiagoa dute. Hala era, gaur "nola" tendentzi hori dela eta askotan esthetyzismoan gerthatzen dira. Gauzak bere esthetyka ba dute bainan ez bakarrik "nola"ri begiratzen. Eta hau gerthatzen ari da orain Parisen zer erraiteko ez bait dute. "Nola" erraitea inportante da bainan inportanteagoa da "zer" erraitea.

        — Azkenik, zure "roman" hortaz hitzegin dezagun. Zeintzuk lirateke zure ustez zure "roman" hortan euskal prosarako egiten dituzun aurrerako pausoak?

        — Nik gaur arteko prosa ez dut asko estimatzen. Orain arte egin denari europar kriteriona aplikatzen ba diot, hobe da ez hastea. Bertze kriterio apalagoak aplikatu behar. Ba ditugu adibidez Txillardegik izkiriatu dituen lau nobela; ez dira europar kategoria batera iristen. Hala ere, euskaraz izkiriatu diren nobela hoberenak dira. Nobelaren saio antzeko, Patri Urkizurenak, gauza ttipi onak dira bainan hala ere...

        Bertsolariak? ez dira poesia. Ni pozten naiz beraz Arzek hurrelako gauzak izkiriatzen dituenean. Ongi ikhusten ditut hurrelako gauza berriak ere, bainan hauek egiazko literatura ez dira. Pozten naiz zeren eta pausu bat den. Bainan ez da gauza seriosu bat, e? Gauza seriosu bezala nahiago ditut Txillardegiren gauzak...

        — Baina esan nahi dut zure liburuan zein pausu ematen dituzun euskal prosa-literaturan...

        — Nik lehenbizi euskaraz, "memorias" bezala izkiriatu nuen, ba dakizu nobelista batek bere esperientzia izkiriatzen du, orduan gauza batzuk hartuaz, besteak aldatuaz, nahasmendutik hurrelako nobela bat sortu zen. Egiazko nobela, zentzu berrian, ere, nahasmendu bat da, gauza batzutan epopeya da, hymnoak eta bertsoak ere sartzen dira, leyendak eta gauza mythikoak ere; nik "roman" deithu dut. Saiatzen naiz hizkuntzaren nibel berria eratzen. Nola eratzen ditut? Hymnoetan sumeroa sartzen dut. Hizkuntza dionisiakoa eratu nahi nuen. Gu, orain giristino bilhakatuentzat sexu gauzak tabu dira; hizkuntza dionisiakoan, sumererentzat, ez. Nik zaharrek bezala hartu ditut, batzurentzat pornografia izango da, bainan nola griegoz esaten den... hartu egin dut.

        — Zein irizpide erabili dituzu grekeratik eta sumereratik euskarara hartutako hitzeekin?

— Behar ditudan hitzak euskaraz ez dagozenean, alemanek edo anglesek bezala, grekotik hartu ditut, ez españoletik. Batzuk ba dute hurrelako populukeria bat, eta españoletik euskarara sortzen dituzte. Mundu guztian kultur hitzak grekotik hartzen dira. Influentzi gehiena eman duena da. Grekera zaharraren elemendu prehelenikoek (beharbada %50) eta euskara zaharrak ba dute antzarik; hitzetan eta gramatikan ere. Sumererazko eta grekozko hiztegi ttipi bat ipini dut liburuan (bigarren alean) hitz bakoitzak une bakoitzean duen adierazi zehatzarekin.

        — Norentzat idatzi duzu zure "roman" hori? Populuarentzat?

        — Ez, ez dut populuarentzat egin. Populuskoak ez duke entelegatzen. Dudarik gabe, nik ba dakit ez duela entelegatzen, eta españolez hunelako gauzak ere ez ditu entelagatzen. Ba dakit gizon prosaikoen aurrean eta batez ere populusko zaleen aurrean kritika asko jasoko dudala, bainan halako gizonen kritika kontutan hartzeko ez dut gogorik eta interesarik. Erosi nahi ba dute eros bezate liburua, neri berdin zait. Ez dute erosi beharrik bainan hori hor dago, e?

        Nire aburuz orain pyramidearen burua kreatu behar da, euskal pyramidea sortzeko, haren bidez sortuko da guztia.

        Nik askotan pentsatu dut euskaldun jakintzaren zalduntza baten kreatzea, ez diruaren bidez, jakintzaren bidez baizik. "Aristocracia de la inteligencia" bat. Nire aburuz kultura bethi minoritateek kreatu dute. Zeinentzat izkiriatu behar dut? Neuk irakurten duen minoritatearentzat izkiriatzen dut; minoritate hori oso goran ezarri nahi nuke.