Literaturgintzak iraultzarako ahalbiderik?

F.J. Mendiguren

        Irakurri berriak ditut Susako azken alean Txillardegik, J.A. Arrietak eta Patri Urkizuk literatura eta iraultzari buruz esandakoak, eta nik ere zertxobait esan nahi nuke gai honen inguruan. Lagun batek esan zidan gai honen mamia agortua zegoela Sartreren garaietatik; nik ordea ez dut uste inoiz ezer, eta are gutxiago gure arteko eztabaida, behin betirako bukatutzat ematea ona denik. Lan teorikoa egiteko asmoa nuen, baina azkenean parabola moduko bat idatzi dut, eta ondoren zenbait erreflexio.

        Joxe Ramonen alegia gazi-geza

        Joxe Ramonek, eman dezagun Patxiku Txikiren lehengusua edo dela hau, idazle izan nahi du, bere ego akonplexatuari satisfazioren bat eskeintzearren eta Euskal Herriak bere nortasun eta askatasunaren bila daraman burrukan, hizkuntza —eta honen esparruan literatura— bultzatuz, laguntzeko. Paper batzu —zuriak ohiz— beztu egiten ditu, boligrafoz edo makinaz, burura datorkion hainbat hitz —beste horrenbeste burutazioren islada diratekeenak— bertan ezarriz.

        Halako neurri egokia edo osatu duenean —ehunen bat orrialde inprimatu ahal izatea dugu gure artean eta azken honetan bataz besteko eta nola halako zenbateko minimoa— «egin dut»< esan dezake eta hurrengora jo. Izenburua «Ukabilei malkoak darizkienean» izan daiteke, baina ez du gehiegi axola: «Eperraren araldi eroak» edo «Zure mihiaren ezten zorrotz eta kupidagabea» izanik ere berdintsu litzateke.

        Paperak galtzarbean, argitaletxe edo halako zerbaitetara joko du. (Intziso bat egin beharra daukat: aurretik literatur sariketa batetara ere jo lezake, baina gorabehera eta katramila hauek ezagutzeko argigarriak dira Patxiku Txiki Joxe Ramonen lehengusuaren eskarmentua eta gai horren gainean egindako idatziak). Hemen, etxe horretan, jatorrago edo maltzurrago, konfiatuago edo zekenagoak izan daitezke, baina azken finean zera egingo dute: Paper horiek irakurri edo gainbegiratu eta zenbait erizpideren arabera —horretan datza sarritan gakoa, eta luzatzeko astirik ez dugun arren erizpide ekonomikoak, bere esanahi zabalean, direla baiezta genezake gehien bat, salbuespenak salpuespen—; horien arabera, esaten ari ginenez, azkenean jaun argitaratzaileak Caesar ttipi eta berri baten antzera, aurrean dagoenaren izerdi artean, hitz fatidikoa botako du: bai edo ez, aurretik edo atzetik aitzakia, argibide, aholku eta esplikazio batzu erants ditzakeelarik.

        Eman dezagun eskuzabala izan dela argitaratzailea, edo ongi zetorkiola hori bere plangintzan, eta baietz esan diola Joxe Ramoni, honen pozerako. Bi aukera ditugu: zertxobait ordaintzea mutikoari, edo lanaren, herriaren edo auskalo zeren amoreagatik musutruk egitea. Hau ere garrantzizkoa da zenbaitentzat, baina ez da hil edo bizikoa.

        Inprimatzeak ez du sekretu berezirik, ez behintzat euskal literatura bereizten duenik. Azkenik, hasierako paper beztuak liburu bihurtuko dira, Joxe Ramonen nekeen fruitu preziatua, burututako ametsa, pasatako ameskaizto eta atsekabeak ahantzaraziko dizkiona. Azken ikuituak direla eta, Joxe Ramon oso gustora gera liteke edo ez horrenbeste, baina hori konponezinezko arazoa izango da horrez gero.

        Liburuok liburu dendetan eta banatzea dator ondoren. Zera honek ere baditu bere gorabeherak, baina azkenik erakusleihoan gauzatuko da Joxe Ramonen ekoizpena. Lagun, ezagun eta ahaideek komentatu egingo diote eta berak harrotasun eta lotsaren arteko zerbait sentituko du. Hurrengo asteetan prentsan bere liburuaren aipamenik egiten den edo ez zai eta urduri egongo da idazle hau. Kritika onik agertuz gero arrai geratuko da, txarra balitz, hori nahigabea!

        Azalaren ederrari, kritiken nolakoari eta idazlearen litekeen ospeari begira eta erreparatu ondoren hainbat irakurlek liburu hori erosi egingo du, eta salako siloian lasai jarrita ondoan zerbeza bat dutela edo mesanotxeko argiaren distira ahul erromantikoaren pean edo lapitza hortzetan eta hitz ezezagunak argitzeko dikzionarioa alboan pronto, bakoitzak bere era irakurriko du —horretan my wave hura betetzen baita—, eta konklusio zorrotza, damu berankorra, erdibideko eritzi benebolentea, gomendio sutsua edo olbido justifikatua izango dira besteak beste irakurle horiexen erantzunak; ezaguna edo suertatuz gero, kontatuko dio idazleari zer iruditu zaion, eta bestela ez, jakina.

        Joxe Ramonen bibliotekan, oroimenak edertua edo armiarma sareek ilundua, hor geratuko da liburua, ilobatxoentzako erakusgarri eta epatagarri.

        Dudamudazko gogoeta bat edo beste

        Arazo honi, seguru asko, mutur askotatik hel dakioke, hari asko baititu askaturik, eta batetik edo bestetik has gaitezke tiraka.

        Esate baterako, Txillardegik dio, idazleak bizi dugun giroa isladatu behar duela. Konforme. Baina, zer da giroa edo ingurugiroa edo delako hori? Horko Avia horietako bat? Bai, eta kafe katiluaren hondarrak ere bai, amamaren ximurrak ere bai, baila eltxoak ere. Oro da giro, antza. Eta zera honen edo bestearen garrantzia aipatzen hasiz gero, jende gehienarentzat askozez inportanteagoa da Televisión Española-k eskeintzen duen programa —inork ez bait du ETB ikusten— kalean dabilkeen Avia hori baino. Beraz, ze giro isladatu behar du idazleak: hurbilen sentitu duena, bere buruarekiko konpromezua egiaztatzen duena ala herriarekikoa sendotzen duena? Bego bere horretan.

        Beste prolema moduko bat. Nere uste apala da garen guztiak garela gutxi Euskal Herria askatzeko edo euskara salbatzeko edo euskal literatura altxatzeko ahaleginetan. Beraz, «dudarik gabe Herri Batasunak ez bestek defenditzen duela» esaten bada (antzeko zerbait zioen Arrietak, eta antzeko eta gogorragoak entzun ditzakegu maiz) beste abertzale ustezko guztiak sugegorriak baino traidore gaizto eta zitalagoak dira (zarete, gara...) edo txotxolo itsu hutsak; batera edo bestera, horien idazle eta irakurleek ez lukete balioko, eta beraz Herri Batasunaren hautesle edo diren 60.000 euskaldun edo —ideiarik gabe botatako zenbakia da— geratuko lirateke idazlego eta irakurlego posible bezala. (Edo agian hiztun posible bezala, gogora baitatorkit behin batean Pablo Sastrek zioena, alegia, euskaraz mintzo bai baina MLNV delakoaren alde ez dagoena euskararen kontra dagoela azken batean, berau salbatuko duen prosezua ez baitu apoiatzen, erdaraz mintzo den MLNVzalea euskararen alde eta honentzako onuragarria den bezalaxe). Direnak direla, eta ni ez naiz politikari, elkarrenganatuko gaituzten zerak dira nere ustez beharrezkoenak, zeren eta etsaiak España eta Francia dira, eta era berean espainiera eta frantsesera, ala ez?

        Baina nik beste mutur batetik heldu nahi nion oihal zabal honi: alde batera utzirik iraultzak literaturan zenbaiterainoko eragina izan behar duen, «herri hau bere odolez idazten ari den epopeiak» (Txillardegik inoiz botatako gutxigorabeherako hitzak) literaturazko islada eta emaitzik duen edo ez, beste zera hau jarri nahi nuke mahai gainean: eta literaturak, zer dakarkio iraultzari?, azkartzen al du literaturgintzak herriaren burruka?, bultzatzen al du inor «harmen hartzera»? Nik, zinez, ezetz uste dut.

        Horretara zetorren alegia delako hori; zera ikusten baitut, hots, prozesu guzti hori, noiznahi eta nonahi ez baita ere, era beretsuan jazo ohi dela azken garaietatik hona, ezagutzen dugun munduko parte honetan behinipehin. Bide guztiz kontserbakorretan murgildua ikusten dut nik literaturgintza, edo hobe esanda kanporako dinamikarik sortarazten ez duela, ekintza kontserbakorra alegia (ez horregatio kaltegarria; izango dira berez onak diren eta erreboluzioak irauliko ez dituen ekintza eta ohiturak, ezta?). Berdin egiten dute irakurle matxista eta feministek, berdin idazle beltz eta zuriek, berdin argitaratzaile ateo eta kristauek, berdin liburu ezkertiar eta eskuindarrek.

        Zilegi bazait nire burua adibidetzat hartzea, esango dizuet nere hala holako jarrera, ideia eta are sentikizun politikoetara ez nautela —izpirik ere— J.L. Alvarez, Joxe Austin Arrieta eta Patri Urkizuren literatur lanek bultzatu edo eraman, eguneroko gertakarien zurrunbiloak eta hauen ostean hausnartutako pentsakizunek baizik. Esan liteke ni terroso eta egoskor hutsa naizela, esan lezake inork idazle horien luma aski kamutsa dela eta besterik eragiteko behar hainbateko sentsibilitate eta trebetasunik gabea, eta pentsa liteke halaber, idazle horiek ez dutela orain artean idazlan iraultzailerik, odolezko epopeia isladatzen duenik, burutu eta teoria praxiarekin ezkontzeke dagoela. Nik nere aldetik esango nuke ez dela literaturgintza jarrera politikoak bultzatu eta sendotzeko harrobi egokia, hots, emankorra. Adibide pertsonalarekin segituz, egia aitortu behar badut Txillardegik eta Arrietak prentsan atera izan dituzten iskribuek asko eta frankotan pentsarazi didatela esan behar, baina hori politikagintza, kazetarigintza edo bien arteko sinbiosi aberasgarria litzateke, eta ez da sartzen aipatutako prozesuan.

        Beraz, «bidea da mezu» zioen hari kasu eginez, literaturgintzan iraultzarik ez dagoen bitartean —eta nik ez dut ikusten nondik etorri daitekeen txerto berritzaile hori, ez aldatzeko posibilitate askorik ezta, egia esateko, behar larririk ere— ez dut uste literaturgintzak iraultzarako ahalbide handirik eskeiniko duenik. Eta ez nahastu literatura idazgintzarekin. Dena dela, eremu zabal honetan badagoen zereginik —praka bete lan litzateke jatorrago—, norberak erabaki dezala bere atxurrarekin zein sailetan aritu, hori baita, amerikarrek ongarri miresgarriren bat asmatzen ez duten artean, lore eta landareak beren hazteko biderik egokiena.

        Post Scriptum: Gai honetan, eredu bezala edo, behin eta berriro aipatu zaigun idazlerik bada, Joseba Sarrionandia da hori. Eta hara non aurkitu dudan kasualitatez —Literatur Gazetaren aukerako ezpaletan— «Ni ez naiz hemengoa»< liburuko zati bat, nik esandakoekin zerikusirik baduena:

        «Hain zuzen, pundu honetan ohar bat egitea komeni dela uste dut, poesiak ukan dezakeen eraginari buruz. Egun, poesiak ez du gizarte egiturak aldatzeko haina indar. Poesiak aspaldian galdu zuen bere kulturizazio ahalmena, eta urritu egin zuen bere funtzio soziala. Lehenago aipatutako bardo zaharren autoritatea, zibilizazio industrialean bazterketa bihurtu da poetarentzat, eta gaur egun ere oihartzun soziala ezinbestean da eskasa. (Ekainak 8).»