Itxaro Borda:

«Urjentzia absolutuko literatura egin behar dugu»

Iñigo Aranbarri

Gorka Arrese

        Baiona Txipiko Kaietenia ostatuan gelditu eta hirurak jo baino lehen agertu zitzaigun. Jai dute gazteek eskolan eta berehala betetzen dira mahai guziak. Bokak, garagardoak, koka kolak. Astebeteko oporrak dituela eta etorri omen da etxera Parisetik. «Iganderarte» diosku lehen zigarreta irrifar artean pizten duen bitartean. Badira hilabete batzu poesian zein prosan hain ziur ikusten dugun Itxarok bere azken liburua, «Urtemuga lehorraren kronika», —zazpigarrena dagoeneko— ezagutaraztera eman zigunetik. Horrezaz eta beste hainbat gauzez hitzegin nahi eta Kirolaken sartu gara azkenean. Leiho ondoko mahaira eseri, alkandora maukak altxatu eta lehen bierrak atera ditugu. Hauek dira magnetofoiak Baionako arratsalde bero hartan ohostu ahal izan zituenak.

        — Postari lanetan zabiltza beraz Parisen.

        — Erran dezagun bada ze alde on duen. Alde batetik ondoena jende asko gurutzatzen dela, jende askoren bizitzan sartzen dela postaria, esperientzia ainitz ezagutzen dituela, jendeekin hitzeginez, eta nolabait munduko populu ainitzen bizimoduak. Ni berezia naiz nere gitxetean, nere bentanilan, oso berezia, eta baditut kriston harremanak Ipar Afrikako jende batzurekin, alde batetik ulertzen gara, ni ere han magrebiar senditzen bait naiz, konzientzia onez bete jende haien artean, paristar bilakatuen artean. Hurbilago senditzen ditut marrokiak, jugoslabiarrak, andaluzak jatorrizko frantsesak baino. Hortako erraiten dut pixkat berezia naizela nere lanean.

        — Zertan da Pariseko bizimodu kulturala gaur egunean? Jarraitzen duzu?

        — Batere, batere ez. Kontzertu batzutara joaten naiz, urririk direlarik, gero karriketan ibiltzen naiz, Beaubourgen ibiltzen igande arratsalde pasa, baina bestela segitu ez, langile normal baten bizia emaiten dut.

        — Egun erdiz baino ez duzu egiten lan, ez? Eta gero?

        — Gero idazten, irakurtzen, paseatzen... karriketan.

        — Egiten duzu hemengo produzioaren jarraipenik?

        — Bai, bai. Hori, nere ustez eskualdun baten egin beharra da (farreak). Bakoitzak bere etxeko gauzak ezagutu behar ditu. Irakurri, entzun, berriak segitu, nahiz eta modan ez egon. Baina gauza batetaz konbentzituta nago, euskarazko literaturarik irakurtzen ez duenak ez duela erderetan ainitzez gehiago leitzen. Musika maila ere ahal bezain hurbiletik jarraitzen dut. Uste dut hori beharrezkoa dela.

        — Urte asko lehen liburu hartatik, ezta Itxaro?

        — Ainitz. 84ean, «Bizitza nola badoan» izan zen, Maiatzen, oso klasikoa zena. Gauza ere aldatzen da eta. Ainitz.

        — Baina agertzen dira halere konstante batzu zure produzioan.

        — Bai, bai. Zein? Neri da erraitea eh?

        — Erreferentzia errealak, kaleko bizimodua.

        — Bai, bai. Hori bai. Gainera, erreferentzia erreala baino gehio, ni ere pertsona arrunt bat bezala izatea beste jendeen artean, posturarik ez izatea euskaraz idazten dudalakoan, edo euskal munduan ibiltzen naizelakoan. Nik ere jende normalen bizitza bizitzen. Nere adin bereko jendeen bizitza berdina eramatea, uste dut hori beharbada agertzen dela idazten dudanetan. Gure bizitzak ez du euskaraz idazten dugulako edo euskaraz kantatzen baserritar ez euskaldun konzienziatu batena baino balio gehiagorik. Kate bat gara, besterik ez. Ez digu euskalduntasunak ezer edo inor menperatzeko eskubiderik ematen.

        — Eta gordintasun horretan beti dago afektibitatearentzat babesleku bat.

        — Bizitza normala horrela da. Gogorra da eta denbora berean mistikoa da. Afektibitatea, biziki inportantea da. Elementu kultural bat. Botereen txantaia elementu bat ber denboran. Eta uste dut ez dugula egiterik orokorki Euskal Herrian literatura derrigorrez politizatu bat, egin behar dugu urjenzia absolutuko literatura bat, sentimendu guztiak kontuan hartuz, amodioa eta gorrotoa, galtzea eta irabaztea, euria eta gaua, egunaren joana eta bakartasun ugarteak baduela onarturik. Berdin laster desagertuko gara. Egin behar dugu, Iparraldean bederen, egin behar genuke. Beharbada desagertuko gara, eta non izango dira lekukotasunak?

        — Testamendu bat beraz?

        — Bai, uste dut hori dela, jakinarazi gure ondokoei ez garela beti zoriontsu izan, ez garela beti normal bizi izan.Testamendua ez da bortxaz pesimista, baina inportanta da erakustea lunpen euskalduneria bat badela, populazioaren %10a kredibilitate baten bila dabilelarik, astekarietan gero frantses gehio sartuz, bizarrak attaché-case'n alde trukatuz, orohar atzoko puntako abertzaleak dozilitate errepublikanoaren ildotik doazelarik.

        — Oso pesimista, ez Itxaro?

        — Ez batere. Testamendua da, baina azken liburuan eman dezagun nola beste gauza bat erakutsi nahi nuen, euskalduntasuna ez dela beti guk uste dugun lekuetan, mozkorraldi baten ondotik eman dezagun bat, kondizione berezi batzuetan euskaldun sendi daitekeela, ez dela bakarrik abertzale finkatuen munduan euskalduntasuna, mundu hortarik kanpo ere badela. Eta liburu hortan agertzen dira elementu horiek —eta besteetan ere pixkat berdin—. Egia da literatura obsesionatu bat egiten dudala.

        — Obsesioa beti agertzen da: «Abertzale zintzoak ez ditu eskuak munduko kaka hontan zikintzen»

        — Bai, abertzale zintzoak ez ditu abertzale ez diren euskaldenen min guztiak bizitzen. Abertzaletasunaren gerizan bizi da, bizpairu gai seguruen inguruan, eta kitto. Ez du bizitzen barnekaldearen desagertze sozio ekonomiko kulturala, ez du bizitzen herritik joaitearen gaitz hori. Are gehiago senditzen naiz mundu hortarik kanpo eta jende normalen munduan gehiago. Hortako jende ainitzekin ez dut hitzegiten ahal. Aski dut aurkitzea norbait sobera seguru bere ideietan eta... pazientzia galdu dut ere. Lehenago pazientzia gehiago nuen. Batez ere ni konbenzitu beharrez ari direnekin.

        — Zertaz konbenzitu nahi zaituzte?

        — Nere gauzak justuak ez direla, bai literatura aldetik, bai politika aldetik. Ez dut pazientziarik, ez dut pazientziarik gehio. Lehen, Pariserat joan baino lehen, gehiago agoantatzen nuen, gaizkiago nintzen ere. Nere liburu batzuetan agertzen da, idazten dut testoa: «Gaizki senditzen naiz». Jende asko ez dut ikusten... Berdin zait.

        — Osoro hustu beharra zure liburuetan.

        — Erran dudan bezala ni ez naiz ezer. Ni kolektibo batean naiz, baina ez kolektibo normalean, nola erran, bestean, kanpo ezarri duten kolektibo hortan. Nere herriko jendeen kolektiboan, ez dakit, urte guztiz herri ttikietarik urte guztiz lau bost gazte joaiten dira Pariserat lanerat eta nork aipatzen du hori? Nork aipatzen du jende hoien aldaketa psikologikoa harat helduta? Nola onartuko dute beren euskaldun izatea? Nola ezeztatuko dute beren aintzineko kultura? Nola integratuko dira han?

        — Agertzen da zure lanetan.

        — Agertzen da. Agertuko da bai. Gai hori preseski itzultzen naizelarik aipatuko dut, nobela bat eginez. Nola euskaldun normalak, Pariserat helduta ez duen gehiago onartzen bere euskaldun izaitea, salbu gauza folkloriko batzutan. Frantses sistemaren ondorio bat da, kolonialismoa. Irensten zaitu. Ni gogorra naiz ere, eta ez naute ainitz maite han, laneko kolegek eta. Oso bereizia naiz han. Hemen izan naizen bezala pixka bat. Batzutan sentitzen dut garai batean hemen jende batzuk erreakzionatu zuten modu berean erreakzionatzen dutela hango lankideek. Eta arrazoi berdinagatik.

        — Nola erreakzioantu zuten hemen?

        — Gaizki. Han gauza bera da. Diferentziak ez dira onartzen. Eta hori Frantziaren balore bat da, diferentziak ez onartzea. Probintziak ez onartzea. Ez dugu guk aldatuko.

        — Eta horren aurrean ironiaren indarra.

        — Ironia eta umore ona. Batzuk erraiten dute pesimistak direla ene testuak. Batzutan badira oso optimistak eta umore onekoak. Ironia daukagun arma bat da, baina ez da ainitz erabiltzen. Gero egia da, ze egoeratan bizi den jendea, bizi baldin badira Baionarat etorri, eta euskal munduan sartu, lanbide bat aurkitu kasik bizitza guztirako, egia da, jende horiek serio izanen direla, eta uste dut ironiaren istoria hori oso hedatua dagoela herriko jende xehearen artean eta, haiek badakite zer ikusten duten, ikusten dute beren herria egun guztiz joaiten, desegiten. Eta hala ere behar dute borrokatu, zeren eta gauzak ez dira hamar urteren buruan bukatuko, egunerokoa segurtatu behar da, ta uste dut egunerokoa umorearen, ironiaren sostengu dela. Beharrezkoa dela.

        — Ghetto bat bezala planteatzen duzu.

        — Hala da. Jende batzu sartzen dira euskal munduan. Beraz, beren bizitza guztia justifikatu dute. Ba egunero edo idazten badute, kazetari badira, berdin zaie frantsesez edo euskaraz, bizitza lejimitatu dute euskal mundu hortan sartu diren puntutik. Ta oso serio dira . Kritikarik ez dute onartzen. Fenomeno hori izan daiteke estadoaren kolonizazionearen ondorio trakets bat, kolonialismoa ez bait da nazio mailan bakarrik gauzatzen, kolonizatuen artean ere zapaltze mail ugari dira; kolonialismoaren efektuak eufemizatzeko jendeen artean, bestela oldartuko litezkeelako, estadoak mutilak, mundu politiko kulturalean, onartzen, sustatzen, diplomatzen, sariztatzen ditu. Bestaldean ere berdin da, segur naiz berdin dela.

        — Kronika honela egina dago, ez? Handik hona etorri eta hemendik jasotako istoriekin.

        — Urtebete eman dut oso gaizki han, hasieran, eta honera etortzen nintzelarik beti beldurrarekin etortzen nintzen, ostiral arratsean etorri eta beldurra tripan igande arratsean joan behar horrekin. Gero gauzak pixka bat lasaitu dira, ta orduan hasi naiz hemengo gauzetaz berriz konturatzen, berriz bizitzen banintz bezala, ta pentsatzen azkenean deusik ez duela balio sofrikario horrek, ez bada nolabait justifikatzen, guk "hutsaren haur'' garen hauek ere, gure justifikazio ttiki zerrendak dauzkagu. Normal da, nolabait iraun behar dugu.

        — Esan beharreko guztiak esan dituzu kronikan?

        — Ez. Gaur erran beharrekoak. Apirilan hasi nintzen, Aberri Eguna Baigorrin, 89an, oso bero zen. Garai hartan zen ere Frantziako iraultzaren 200. urtemugaren ospatzea, eta berotasun hori ez ote zen, berrehun urteko lehortasun kulturalaren sinboloa, hortik hasi nintzen. Gauza batzu integratuz halere. Etortzen nintzen etxera eta nola ez naizen gehiago jende ainitzekin mintzatzen, gehiago obserbatzen ditut eta entzuten gauza batzu, eta hoiek buruan ezarri. Pariserat joan eta idatzi. Lau bost kapitulu.

        — Postari bezala jokatzen zenuen beraz hemen ere.

        — Bai, bai. Ene defentsa, obserbatzea. Edo etxerat arribatu, auzo bat etxera etorri eta harek istoria bat kondatu orohar. Badira bi alde liburu horretan, oroitzapenen aldea eta hamabostero etxean entzun kronikak. Ironia bezala, beste arma bat da irauteko, oroitzea.

        Liburu hori pixka bat kolektiboa da ere. Familiakoa. Parisetik etortzen nintzen, kapitulu batzu egin han, salbu batzu, subprefetarena eta. Anekdota superpausatuz egina da nobela hori, egiazki gertatu anekdotekin, errealitate batetik bestera pasatu anekdotekin, eta anekdota guziek erranahi zehatza dute. Liburu berean banatzen dira baserri giroko eta hiri giroko ixtorioak, mail berdinean tratatuak. Omenaldi mutuak ere badira, adibidez, pintaden raid horren kontaketarena... Calamity deit ditekeen bati omenaldia... Badira oroitzapenak, gorago nion bezala ihardokitzale baten zutabe.

        — Etxean irakurtzen zenituen beraz.

        — Bai, etxean irakurri eta haien opinionea behatu. Badira hala ere etxean irakurri ez ditudan pasarteak, mutxurdina lili ureztatzen ari dena, bi donado mozkortzen direna...

        — Kale egoerak berriro. Zergatik antzeko egoerak ere izanik hegoaldean ez horrelako lanik?

        — Iparraldean ere ez! Eman dezagun exodio rurala Iparraldean ba du 150 urte badela, eta non aipatzen dute gure idazle zaharrek? Trufa barruan bakarrik. Irakurri Jean Barbierren testu batzu. Herri normalaren zauriak trufagai. Orain ere ez da horrelakorik agertzen hemengo literaturan. Eta bestaldean gutiago. Hegoaldekoa, nere ustez, grabea da. Oso grabea da. Baina beste alde batetik normala da. Zeren eta Hegoaldean eta Iparraldean Europako idazlearen kontzeptua da, idazleek ez dituzte bizitzen jende normalek bizitzen dituzten gauzak, eta profesionalizatze mugimendu hortan hori da, eta normala da, ez bada bizitzen gauza bat egunero, hori ez agertzea literaturan. Egunerokotasun horren ez agertzea, imajinazioak kontrabalantzatzen du. Literatura aldetik obra oso onak, baina zer espresatzen du? Abstrazioa. Idazleak ihes egiten du, dakielako ihes hori nolabait sariztatua izanen dela noizbait.

        — Zein dira gai tabuak euskal literaturan?

        — Herriaren agonia. Uste dut hori dela taburik handiena. Bizi gara gauzak normalak balira bezala, hizkuntza normala bagenu bezala, politikoki batuak bagina bezala, eta ez dela egia erraitea, hori tabu da. Kaleko kontuak nolabait ere tabu gera daitezke, kaleak, Iparraldean behintzat fama txarra duelako, eta «inteligentziak» eremu hori nekez kontrola dezakelako. kalean zilegi diren gauza bakarrak poteo egitea eta manifestatzea lirateke. Normalizazioa hortik sartzen da... Denak normalizatzen dira literaturan, aipatuak ez direnak errangarrienak direlarik.

        Uste dut normalizazio horren bidez euskal literaturak ainitz irabaziko duela kanpoan, baina etxekoa ez da problema bat, zeren eta idazleek berek pentsatzen dute etxean ez dela irakurtzen. Etengabeko ihesa da. Kanpora begira beti.

        — Baina euskaraz idazten den momentuan badakite etxean irakurriko direna. Hor bada kontraesan bat.

        — Bada kontraesana, baina, hala ere beren buruak konbenzitzen dituzte erranez Euskal Herrian ehuneko batek irakurtzen duela. Bada beste arrazoi bat, beti erran dela euskaldunendako espiritu itxiak direla ta, konplexu hori gainditu beharrean normala da maila hortarat heltzea. Neri berdin zait, egia erran, izpiritu itxi fama hori, konturatzen naizelako inguruko estadoetako jendek ere berdin itxia dutela. Hortan nehork ez du etsenplu emaiterik.

        — Zintzotasunaren alde egiten duzu apostu beti.

        — Zintzotasuna eta lekukotasuna. Badakit ez dela mail handiko literatura nerea baina bederen gauza batzu dira idatziak, eta... gero gauzak hainbeste aldatu dira.

        — Jarrera berdina duzu narratibarekin zein poesiarekin?

        — Ideologikoki gauza bera da. Nahiz poesiak gehiago diren otoitz batzu eta... Gure afektibitatea ez da indibidualki bakarrik esprimitzen, kolektiboki ere esprimi daiteke. Talde batean, ormaren harri izatea. Idazleak ez du beste harriak baino inportantzia gehiagorik. Ez dago alderdi politiko batean inplikatu beharrik bortxaz, ez eta alderdi politiko baten bozeramaile izaterik ere. Uste dut alderdi politikoan fitxatu gabe erabiltzen ahal direla bilakaera indibiduala eta bilakaera kolektiboa. Horrek ez du erran nahi literatura faltsuki populista bat, XIX. mendean eta honen hasieran egiten zutena bezalakorik egin behar denik.

        — Kronikara itzuliz, Itxaro. «Behar zen frantsesa, paristarra eta burgesa izan giza eta citoayenen eskubideak agiria bezalako ustel baten moldatzeko». Ez zen beraz aurrerapena izan?

        — Nere ustez ez. Gerla kolonial baten bukaera izan zen. Ez dut gure herriko aintzinako istoria idealizatu. Badakit hemen jauntxoak bazirela, ez zela menturaz hain idealizatua izan zen demokrazia herrikoi hura hain hedatua... Eskubide guztiak kontrabalantzatuak direla eginbide batzurekin. Adibidez libre zara, baina mugak jarriak dira: zure libertatea eman dezagun ez duzu kolektiboki gauzatzen ahal...

        — Badoan nekazal mundua.

        — Hegoaldean egiten diren nobela ruralistak ez dira baserri errealeko istoriak. Bestaldean gehienak herrietan bizi dira. Eta denok baduzue buruan baserritar munduaren iduria. Lehenik baserria, bakea. Eta bigarrenik bake hori mozten duen krimena, nekazal mundu trajikoa. Klase sozial baten integrazio saio bat da. Frantzian integratzen da probintzia, krimenaren bidez. Pariseko berrietan probintzia aipatzen delarik probintzia basakeri eremu handi bat bezala aurkezten dute. Hirietako jendeak ez du baserria onartzen, baina halaere integratu nahi dute. Alde espektakularretik abiatzen dira.

        Balio dute erreflexio moduan, azken urteotako idazleen mentalitatea aztertzeko. Balio luke egun batez tesi bat egitea, azterketa edo artikuluren bat egitea gai honi buruz. Zergatik prexeski epoka konfliktibo honetan puntako idazle batzu baserriko mundu konfliktibo suposatu horretarat itzultzen diren. Ihes bat dea? Eta ihes bat baldin bada zergatik? eta ez bada, zer erran nahi du?

        — Ez dirudi Iparraldean berdin denik.

        — Iparraldean nekazari munduaren gaia diferenteki tratatua da, zeren eta bada ideia bat,azken mendean eta kasik gaur arte oraindik segitzen dukeena, euskara «ederrean» idatzi guziari baserritar kutsua eranstea, hiru kalitateren inguruan: edertasuna, zuhurtzia eta amore dudakorra, Piarres Adameren ildoko idazkiak orobat, baina nekazariek ez zekiten idazten ez zekiten irakurtzen. Gehiago da nekazaritzaren kontrola egiten zutenen kronika. Nekazaritza idealizatu baten kronikak.

        — Zein da adibidez Maiatz bezalako aldizkari baten funtzioa?

        — Irekitzeko bide bat da. Uste dut denok hala erabiltzen dugula Maiatz. Esperimentatzeko. Irakurlearen harrera ikusteko. Agian pertsona bakotxak jakingo duenez, hori baino gehiago.Egia erran, Maiatzen historia bitxia da. Hau da, hasieran, 1982an, ero batzurentzat hartu gaitu kulturkiariak, eta orain integratu gaitu dirudienez, gauza ofizial bezala kontsideratuz. Integrazioan bainago joanago, eta gure aldizkariak bere berrizale-probokatzaile itxura galdu du. Zuritu gara. Zuritu gaituzte. Beno, kultura munduan zuritze fenomeno hori oso hedatua da azken garai hauetan. Ez da probokatzerik, «ongi heldu behar da Euskal Herrian», aferak egin, aberastu.

        — Ez dugu poesiaz askorik hitzegin. Just Love.

        — Orain artekorik homogeneoena da, landuena. Giro bat bada hasieratik bukaera arte. Hori Parisen egin nuen, nere lehen urte txar hartarik ateratzen nintzelarik. Zeren eta poesia idazteko salbatua senditu behar da, omen. Egoera ezin onartuzko bat onartu duen norbaiten poema sail bat.

        Hizkuntzari ere behar diogu eman libertatea. Ez dira hizkuntzaren egitura tradizional baten menpe egoiten ahal ere.

        — Beti hizkuntzaren bila.

        — Bizitza ere hala da. Ez da sekulan gelditzen. Beti gauza berriak, beti esperientzia berriak. Bizitza collage bat da. Kolatzen ditut hemengoa eta hangoa. Ingelesa eta espainolezko zatiak. Baina beti hizkuntza bat dut buruan. Hizkuntza aldetik erabat radikala naiz. Hori da nere erradikaltasun bakarra: Hizkuntza. Beharbada da Iparraldeko problematika ere. Hemen ez dugu gauza handirik salbatzen ahal hizkuntza salbu. Hizkuntza ziurtatzen badugu gauza anitz ziurtatzen ditugu.

        — Zein dira zure erreferentziak, gustoko irakurketak.

        — Lehen lehen eragingarrienak Voltaire eta Rimbaud izan nituen. Gauza bi diferente. Clash eta Lertxundi bezala. Hori hasiera hasieran. Ene idazteko modua jende kultoari pobre agertzen zaio, zeren eta dudan idazteko modua ere pixka bat collage bat baita, collagea. Halere behar nituzke bizpairu izen eman krediblea izateko. Gehien maite izan ditudanak Proust, Kundera, Kadare, ruso ainitz, Dostoievski...

        — Nahikoa irakurketa klasikoak.

        — Bai, bai. Ordea nere ustez erreferentzia gehigo dut hemengo idazleekin, Jean Etxepare, Bibliaren itzulpenak eta... Elizan hainbeste entzundako egiturak, Testamandu Zaharrekoak eta. Poesian Aresti. Hori aspaldiko kontua da. Etxamenditik hurbil naiz. Ainitz entzun ditut haren kantuak. Irakasle izan nuen, bi urtez edo. Harek bai bere garaiko herriaren minak azaldu dituela. Berak bizi izan dituelako ere.

        — Liburuan bada beste konstante bat: Emakumeen afera.

        — Euskal kulturaren munduan bada atzerapen bat, denbora berean kultur mundua joan da espansione bat egiten, ofizialtzen, normalizatzen eta gauza normala ez zena garai batean hainbeste emakume idazle izatea, ez ginen ainitz, urte batzutan gehiago publikatzen, bestetan guttiago, egoera normalizatzen joan den arauera gizonak idazle profesional eta emazteak berriz lehenagoko gauzetara itzuli dira. Sukaldeetaraino ez baldin bada, behintzat menturaz idazmakinak sekretario moduan erabiltzera. Ta hori grabea da. Eta gainerat grabeago dena: emakume idazle horiek ez dira ausartzen publikatzen. Obra bat behar da segitu, behar dira arriskuak hartu ere eta uste dut lehenagoko garaiak ziren, nola erran, desfaborableagoak ziren emakume idazleekiko. Egia da batzutan kaskarrak direla idazten ditugunak, baina hala ere gauza batzu gizonezko batzuk idatzi obra batzukin konparatuz hobeagoak dira, zintzoagoak, ez perfektoak, ez da obra perfekturik, hala ere irakurgarriagoak. Berriz bilakatu da emakumea etxeko, laneko. Errota itzulikatzen da. Denbora berean gizarteak onartu egin ditu emakumeen borrokako elementu batzu. Irentsi, baina erraiten digute ahapez: zuek geldi. Geldi egon.

        — Eta zergatik diozu lehorte horretan «Eta euria egin zuen Obaban»?

        — Nik badut korrespondentzia nahiko jarraikia Tere Irastorzarekin, eta Terek Espainiako aldizkari errekorteak bidaltzen dizkit, liburuenak, besteak beste Atxagari Sari Nazionalaren ingurukoak eta pentsatzen nuen: Gu gure egoera kaskarrean, gure kakatatik ezin ateratuz ari borrokan, indarrak eta esperantza kasik galdu arte eta Obaban euria egiten. Zoriona... Kantu zaharrak, zuhurtzia edo inpazientzia gordetzeko hoberena denak erran lezakeen eran: batzuen zoriona, besteen ernegu... Alabaina, mundu bat baizik ez dugu, gaizki zaintzen duguna, eta lehortea nonbait baldin bada, normal da euria beste nonbait egin dezan. Baina gerta daiteke lehortea izan dadin libertatea sustatzeko arorik onena, eta jakin behar dela, aberaste ekonomiko kulturalaren bidetik ez joaten, gure herriaren egoera larrian anbizione pertsonalak ezeztatzen. Historia honek ez baitauka eskubiderik. Hori da, ene ondar liburuko filosofia gisakoa... Zoriona, ardura, gizarteak eskaintzen digun tranparik ederrena delako.