Orati'ren odak

(III'garren sailla)

Horati

euskaratzailea: Aita Onaindia

XXI. Txanbil bati

GAIA: Ardao-murko edo ontzi au oierkariaren jaiotz garaikoa dezu, baita bertan daukan edari gorria ere. Ta bere adiskide Mesala'kin batera edan nai du; ardaotik neurriz edatea osasuntsu baita. Katon zuzenak berak ere etzun noizik-bein txurrunpianplin egitea ezetsi. M. Bale Mesala Korbin, irurogeta lau urte Kristo'ren aurretik jaioa, Orati'ren ikaskide izan zan Atenai'n eta guda-lagun Pilipo'n. Lenengotan Antoni'ren alderdiko izan arren, gero Oktabi'renera aldatu ta onekin burrukatu zuen A ki'n. Geroago A kitani'ko kontsul-orde izan zan. Izlari bikain ere ba-zan; baiña berrogei urteko zala, gudaritza ta politika utzirik, bakar bizitzea aukeratu zuen, elerti-barrutian murgildurik. Tibul'en babesle izan zan. Ziurrenik, Kristo aurreko 8'garren, urtean ila.

                        O nata mecum consule Manlio...

               O Manli kontsul-pean nerekin jaioa,

               Naiz ik erostak ekar, naiz jolas-jokoak,

                      Naiz liskarrak ta maite loiak,

                      Naiz lo erreza, txanbil samur:

          5   Nolanai deitu Masik ona didak zaitzen,

               Ta merezi duk egun eder bat jaitzea:

               Jatsi, Korbin'ek aginduta,

               Ardo aulagoak ixurtzen.

               Ez au, naiz sokratiar erakutsiz ezko,

        10   Ark ez au iñundikan muska zapuztuko:

                      Katon zarrak ere sarritan

                      Artu el zun ardo-beroa.

               Ik adimen mergatza oi duk leunki mindu

               Geienez; ik iragar oi dituk Lieo

        15          Alaiez jakintsuen kezkak

                      Ta beren burubide ixillak.

               Itxaro ta kemena ik diek itzultzen

               Gogo gutartsuei; ik indarra tenkortzen

                      Txiroei; i edanik, erregeen

        20          Errak, ez guda-tresnak lazten.

               Liber'ek eta, alai ba'letor, Venus'ek

               T'Esker'ak, beren troiñu askatzen beluko,

                      Ta argi miñak i luzatuko,

                      Poibu'k berriz izarrak uxarte.

Oarrak.—1. L. Manli Torkuat kontsul izan zan, Kristo'ren aurreko 65'garren urtean.— 2. Ardaoak dakarzkin ondorenak izendatzen ditu emen, edaleak nolako seta naiz goza-giroa duten, alegia.— 5. Masik au gure napar gorri bezala dugu; Masik, Itali'ko mastegi izen aundiko bat dezu.— 9 Sokrate. atenaitarra, aintziñako jakitun edo pilosoporik aundiena.— 11. Lieu, Bako'ren Izengoiti bat.—22. Eskerrak (Charites) gerkar illetxe edo panteolan agertzen diran jainkotasunak iru ziran, antza, Hesiodo'k dioskunez: Eufrosiñe (pozkorra), Aglaia (diztikorra) ta Thalia (loretsua). Beti alkarrekin zebiltzan irurak, margo-laukietan agiri diranez.

XXII. Diane'ri

GAIA: Diane zan baso-oianetako jainkosa. Ziri-betso edo epigrama eder onen bitartez Diane'ren egitekoak gogorazten dizkigu olerkariak. Baita bere udetxe gaiñetxoan daukan ler-ondo (piñu) bat eskeiñi ere. Olerki arin txairoa, inguma egalari baten irudikoa. Berau jazteko lore billa, ordea, gerkar baratzetan ibilli zaigula esan dezakegu.

                        Montlum custos nemorumque virgo...

               Mendi-oianetako neskatx zaindaria

               Jainkosa iru-erako, irutan deitua,

                      Andre gazteak erdi-zori oi dituzu

                      Entzun t'eriotik askatu:

          5   Bedi zurea udetxe gaiñeko piñua,

               Ta urte-buru bakoitzez nik ua pozikan

                      Okerka jo nai duen apota odolez

                      Dizut ureztatuko bertan.

Oarrak.— 2. Iru era edo antzeko, au da: Illargi, zeruan; Diane, lur-azalean, eta Ekate, lurpean, ifernuan.— 3. Egiazki erditza-jainkosa erromatarren artean June zan arren, Diane'ri ere oles egin oi zioten, eta Lutziñe izenez ain zuzen ere.

XXIII. Pidile'ri

GAIA: Jainkoak, oparirik apal-txikarrena ere eder dute, eskintzaillearen eskuak garbi ba'daude. Pidile au neskatx baserritar bat zan, noski, olerkiaren ahapaldietatik atera dezakegunez. Eztu oparigai gurenik, baiña esku artean daukana pozarren eskeintzen du. Gerkarren antzera osoturiko Pidile izenak, au esan gura du: gutxikin naikotzen dena.

                        Caelo supinas si tuleris manus...

               Eskuak zerurantz zut jaso ba'zenitza,

               Illargia sortzean, Pidile larreko,

                      Nare ba'zenitza itzalak kez,

                      Urte-alez ta txerri jalez:

          5   Mastegi joriak ez luke egoi loirik

               Nabaltuko, ez zure aziak erdoirik,

                      Ezta zure kimu goxoak

                      Fruitu-garaiz aro astunik.

               Algido elurtuan opagai autua,

        10   Naiz arte ta artelatz artean asea

                      Naiz Alba-larretan azia,

                      Apaiz-aizkorak du itzuliko.

               Zuri ez dagokizu, erromeru-mirtu

               Zinglez jainko txikiak koroatzen ari

        15          Zeran orri, arei laguntza

                      Eskatzea ardi-iltze ugariz.

               Zure eskuak txau iku ba'dagi opamaia,

               Jainko aserraziak baretuko ditu

                      —Opai gurenak bezin leunki—

        20          Zaldalez ta papur dantzariz.

Oarrak.— 2. Illargi berritan.— 3. Itzalak, etxejainkoak (latiñez, Lares, Penates).— 5. Africus, egoi-sartzaldetik zetorren aizea.— 6. Erdoi, gorriña; gariaren gaixo onek izua sartu oi zuen Itali'ko alorretako nekazarietan. Eta ortarako Robigo zeritzaten jainko edo jainkosa gurtu oi zuten, bere omenezko jaiak —Robigalias— aprillaren 25'an ospaturik: garia loratan dagon garaia, noski. Numa asi zan irudizko jai ori ospatzen, eta geienik ardi bat edo zakur-eme bat eskeiñi oi zuten.— 9. Algido mendian eta Alba inguruan, Apaiz-alkarteak larre zabalak zeuzkan, oparitako bear ziran abereak bazkatzeko.— 20. Zaldale, ots, garagar-iriña; ta papur dantzari, au da, gatz saltaria.

XXIV. Diru-zaleen aurka

GAIA: Bere egunetako griña ta joera txarrak darabiltza txibita-gaiñ. Diru-gosea batez ere uxatu bear da, ta ori lortzeko bideak darakusazki. Gaitz ontatik bait-datoz oitura onak ustetzea ta erkalean dauden txarkeri guztiak, ots, auzkak, eriotzak, ezkontz-austeak, apainkeri larregiak, lege ta aginduak ezestea, ta gaiñerakoak. Erri basatiak eta txiro bizi diranak, zoriontsuagoak dira askotan, ain zitaldurik ezpaitaude. August'ek, legez ta aziera onez, erri-oiturak berriztu ta jaso bear ditu.

                        Intactis opulentior...

                      Zure dirutza arabitarren

               Altxor ikuge ta Indi jorikoa baiño

                      Geigo ba'litz be, ta zeure etxez

               Tirren eta Apuli'ko kresala esitu,

          5          Bear latzak gaillur goetan

               Diamantezko iltzeak itsatsi ezkero,

                      Ezin kezkatik gogoa aska,

               Ezta zeure burua balbe-lakiotik.

                      Gurdikin etxolak alderrai,

        10   Obeto dira bizi eskitar lugiñak;

                      Ta getar latzak, beren alor

               Ertz-geak gari-fruitu jarei dakarkitzela;

                      Etzale eder urte-golde ezik,

               Eta nekeren nekez ark igaroa

        15          Ordeak lan berdiñ du pozten.

               An, errurik eztuen andrak ditu zaitzen

                      Ama gabeko aur-ordeak;

               Eztu jaurtzen senarra emazte joriak,

                      Galai ederraz eztu usterik;

        20   Gurasoen on-ala sari aundi dute,

                      Baita garbitasuna ere,

               Alkartze txit seguruz iñoren gizona

                      Muxintzen duna ziur aski:

               Gaitz amor egitea, ta erio sari.

        25   Ai, nork nai lituzken ken-azi

                      Ilketa gordiñ eta erri-matxinadak

               Ta asarre ezigea galgatzen

                      Gotor ager zalako Uri-aita izenez

               Irudietan josia izan,

        30          Gure ondokoetan ospetsu egiñik;

               On dana izan ere, omen txar!,

                      Iguin da, ta kendua aren gosez gabiltz.

               Zer ditugu espa goibelak

        35          Errua min-oiñazez erauzi ezikan?

               Zer legeak, oitura gabe uts,

                      Ez bero-galdatan kuin dauden lurraldeak,

               Ez Borea'tik ur daudenak,

                      Ez elurtza zoruan ere trinkatuak,

        40   Ezpa-dituzte rnerkatariak

                      Uxatzen? Itxastarrak maltzur azpiratzen

               ur izugarriak. Laidotzat

                      Euki txirotasunak zernai jasatera

               Beartzen, on latza utzi-aziz.

        45          Edo jun Kapitoli'ra oiuz giza-talde

               Onak ots dagian tokira,

                      Edo bota ditzagun urreko itxasora

               Txirlarri, atxurdin ta urre patal,

                      Gaitz aundien sortzaille. Erruz ondo damu

        50   Ezkero, naikunde gaiztoen

                      Galak erro-errotik kendu bear dira

               Ta gure barren lar guriak

                      Gorputz-iñarkun latz gordiñakaz azi.

               Aitor-seme aulak ez daki

        55          Zaldi-bizkar egoten, ta eize-bildur da;

               Jolasten alere ba-daki,

                      Naiz gerkar firridan zuk agindu, naiz legez

               Galazi zorizko jokuak:

                      Olan aitaren gezur-fedeak laguna

        60   Ta arrotza ditu atzipetzen,

                      Oiñorde gai-ezari dirua metatuz.

               Onela azten diru gaiztoak:

                      Baiña beti da zerbait oin koskor.

Oarrak.— 1. Petrea, arabitarren lurraldea, oraindik ukutu gabea zan erromatarrentzat, eskualde ura ezpaitzan izan Trajano'ren aginterarte erromatar erki edo probintzi.— 4. Tos kana'ko itxasoa ta Apulla edo Adriatik kolkokoa.— 10. Eskitarrak Europa'n zeukaten eskualde bat eta Asia'n beste bat; etzeukaten uririk, ez bizi-toki ziurrik, eta gaurko ijituen antzera gurdietan ibilli oi ziran ara ta ona.— 11. Getarrak, oso ankerrak ziran; auek, alderrak biziagatik, egotez Danubi inguruan eta itxaso Beltza'ren ertzetan bizi zizkitzun; lurrak txandaka landu oi zituzten.— 28. Norbere arri-irudien oiñean Aberri-Aita deitzen dion izena idatzita ikustea, beti izan da atsegingarri.— 57. Burnizko obo bat, giltz antzeko bultzagai batekin erabiltzen zana; mutikoen jolasa zan geienbat.— 63. Asko eukita ere, geiago naiaren irrika ezin uxatu.

XXV. Bako'ri

GAIA: Orati'k berriz ere, liriku bertsotan, August'en egite arrigarriak abestu nai ditu, ta erdi-orditua ta txerbel xamar aurkitzean artzen du ortarako asmoa: Bak'i eskerrak emanez asten da, uragandik artu duen goiargiagatik. Aipu edo goresmen geiegi bat bezela duzu oda au, erromatar arnasaz baiño gerkarrez geiago betea, ziur asko.

                        Quo me, Bacche, rapis tui...

               Nora naramazu, Bak, zeurez betea?

               Zer oian edo leizera naiz emana

               Arnas berriz? Zein arpetan neri

               Entzungo, Kaisar'en ospe argi urena

          5   Izartzan betikoz eta Jupiter'en

               Batzarre-lekuan jarri gura izanda?

               Zerbait aundi dana dut nik goretsiko,

               Berria, iñork agoz iñoiz esangea.

               Nola arritu oi dan mendi-gaillurretan

        10   Ebie logaldu, Ebro, Trazi elur

               Zuri ta Rodope bas-oiñez jauzia

               Ikuskatuz, ala bide-gabe eder zait

               Bazterrak ta zabal utsa mirestea.

               O lats-neskatxen ta lizar-goiak eskuz

        15   Erasten dituzten Bake-en jaun altsu!

               Eztut txikirik ez kaskarrik esango,

               Ez ezer ilkorrik. Arrisku goxo da,

               O Leneu, mats-aien berdezkaz lokiak

               Koroatzen ditun jainko-segi ibiltea.

Oarrak.— 2. Parnaso'ko muiñoetatik bat Bako'ri eskeiñita zegon. Eta bakotiarrak, aserreak jota zeudenean, toki bakar eta ezkutuetan sartu oi ziran.— 7. Eginkari arrigarriak edestuko ditut, berriak eta oraiñarte iñork ere aitatu gabeak. Erromatarrak, Orati'ren aurretik, etzuten izan olerki lirikurik.— 10. Evyus, Bako'ren izena; Ebie, bakotiar emakume edo Bakante bat. Ebro, gaurko Maritza, Trazi'ko ibaietan errege. Bako'ren jaiak urrillean ospatu oi ziran, eta Orpeu, ibai ospetsu orren ertzetan egin ziran jai batzuetan, bakotiar emakumeak zaparreatu zuten.— 11. Rodope, gaur Despoto Dagh, Balkan mendietako gaillur bat, basakar edo trazitarrak maiz beren dantza-irradaz zanpatua.— 14. Ibaietako neskatx edo naiadak.— 15. Bake edo bakante indartsuak. Penteu dakarkigu onek gogora; bere amak, diotenez, bakanteak lagun arturik, zakar jazartu zuen; ark lizar baten gaiñera igo zuen, baiña bakanteak, suminduak, zugatza eratxi ta zati-zati egin zuten errege-gai doakabea.— 18. Leneu, Bako'ren izengoitia; griegotik lenos, ou, dolare.