—Yakintza—

Euskera Arriaroan

Aitz, zenbait tresna izenen erro

Etxaitar

Aitz itzarekin osatutako burdin-tresnak, euskera arriaroan mintzatu zaneko lekukorik bikañenak dira. (1) Kanpion'ek ederki dionez, «aitz» itzakin osatutako itzoek onokoxe au aditzera ematen digute: «euskoak, euskaldun izanez, au da, euskeraz mintzatuz, igaro zutela Arri-aroa alderik-alde. Edesti aurreko garaietatik Europa'n kokaturik ikusten ditugu, edestialdian etorri ziraneko berririk ezpaita. Beraz, euskaldun erriaren jatorria antziña-antziñakotzat jo bear degu, menastaren ezagupena, Europa'ko sartaldean edesti aurrekoa degun ezkeroz». (2)

        Aipatu ditzagun orain, «aitz» oñarritzat arturik oraiñaldira eldu zaizkigun itzak.

        Aizkora (aitz-k-ora), «hacha». Aizkorra ote zan lenenaldian, aitz gogorraren laburkizun ala aitz-k-orr, «piedra aguda»? (3) Bigarren au obeto derizkiot gure ustean zuzen ba'gabiltza.

        Aizto (aitz-to), «cuchillo», etzez-itz «arri txipia».

        Aitzur (aitz-ur) «azada». Eskuarki «atxur» esan oi dugu. Aitz zorrotza esan nai du. Aizkora'ren erro berberak ditu noski, azalez aldatuxe egonarren.

        Guraizeak, «tijeras». Bigarren osakaia aitzetik ote dun ba'dirudi. Aurrekoa igarkaitza benetan.

        Artaziak, «tijeras». Bizkai'ko itza degu eta «artazijak» ogutzi oi dute. Ar-to-zi ote, «punta de la piedrecilla?

        Aiztur, guraizearen irugarrengo izena. «Aitzur' «azada»ren jatorri berbera du (aitz-t-ur) erakuntza legea apurtxo bat bereiztuarren.

        Arzi, «pico de cantero». Bere osakiñak ar = piedra eta zi = punta dira.

        Buztarri, uztarri, «yugo». Kanpion'ek dionez buru-z-t-arri. Neri euskal-izaeraren aurka iduri zait z gaiki (instrumcntal) ori itz erakuntzetan. Euskal-izaerari egokiago ta legunago datorkio beste erakuntza au: buru-t-ari, burtari, buztari, r izkia aisa biurtzen baita s edo z itz bilkuntzetan. Adibidez: orri-lo, or-to, osto; illargi=illazki, «luna»; ernai=esnai, «despierto» ta ebar.

        Azpil, «plato». Aitz-bil, «piedra redonda».

        Aizpira, «artesa». Azpil'en erro berberak ote?

        Izkillu, «arma».  Aitz-gaillu = aizkallu = izkillu «instrumento de piedra».

        Azkon, «flecha», «dardo» Azken on orrek zer esan nai ote du? Aitz ona esan nai ote? Ba'liteke, baño enintzake baiesten ausartuko.

        Nabar, «reja del arado». Naba-ar ote, «piedra- d campo"?

        Zaphari, «almirez», «mortero». Zapa = compresió eta harri = piedra.

        Aitzurrotx, «tridente». Aitz-zorrotz du jatorri.

        Zulakaitz (zulo-k-aitz), «cincel» Eibar'en.

        Ba'dira beste itz batzuk arr ado aitz itzak ain ageri eztiranak.

        Gandia'k, len aipatutako bere liburuan erderazko azagaya itza, lantza moduko izkillu txikia, euskal-jatorrikotzat jotzen du, aitz-aga'n bereiziz.

        Aitzaga'tik erdaldunak azaga egitea bidezkoa deritzat, ez ordea azagaya. Zertan osatu eraskin ori? Erdal-iztegiak, bidezago, berberitar azagaya'tik datorrela dio. Ez gaitezen euskal-orokorrak izan.

        Orratz, «aguja». Ene ustez, orratz'en itxorkuna or-aitz da, alegia, zi edo punta zorrotzeko aitza. Orraze-orrazi'k ere ba'liteke aitz itza izatea baño ezta garbi ageri.

        Lopez-Mendizabal jaunak ezpata euskal-jatorrikotzat jotzen du eta bere lenengo osakiña aitz'en aldakuntza. Ona emen bere itzak: «Aitz'en beste erakustalle bat ere aipa genezake, ezpata itza, alegia. Gazteleraz «espada» eta prantzeraz «epée», ezpata adieraziz eta «spade» ingeleraz ta «spaten» doitxeraz «pala» adieraziz, euskal-jatorrikoak dituzu. Aitz, ez'en biurturik dute errotzat, Aizkibel Ezkibel'en biurtu dan bezelaxe. Zer zitekean ordea sortaroan euskaldunen ezpata? Tresna ebakorren bat noski, naiz nekazaritzan eta naiz norberaren zaingoan erabilli oi zutena. Orregatixe, eskualde bakoitzan esanai bereizia dauka. Euskalerria'n bertan, Zuberoa'ko eskualdean segari esaten zaio ezpata.

        Catalunya'n adibidez, gauza jakiña danez, sega aberri aldeko guduan erabilli zuten. Alemani'n eta Ingalanderra'n ostera, spade ta spaten palari esaten zaio, gure laiaren gixa Europa'ko alderdi askotan lurra iraultzeko darabilten tresnari. Itz oien aitorra euskerak eman leza soilki. Norbaitek bere kolkorako pentsa lezake, lateraz, gladium aboskiaz gañera sphata ere ba'dagola, baño, laterak ere ez ote zezakean euskeratik artu ingelerak eta doitxerak bezela?»

(1) «Origenes prearios del Pueblo Vasco». E. de Gandía. 57-58'gn. orrialdeak.

(2) «Los origenes del Pueblo Euskaldun». A. Campión, III'gn atala, 159'gn. orrialdea

(3) «Or', «un», ene iritzean «aguda», «cónico», «sobresaliente» edo orrelake zerbait da. Aneto mendi alboan mendi-punta zorrotz-zorrotz bat badago Astor izenekoa (Catalunya'ko alderdi au euskal-kutsuko izenez orniturik dago, Pirene-lantzea deritzaion kultura barrutikoa baita). Orra itxorkuna: aitz-t-or, «peña aguda». Bestalde, Aralar'ko artzaiak mendi punta zorrotzai ttuttur esaten diote. Urdaneta'ko ttutturr(e) ta abar.