—Elerti—

Lurreko piztien ekiketak

(Arrasate'ko (Mundrau'ko) Euzkelgiz)

Barandiaran dar Salvador, S.J.

Goxa zan. Euzkixak Aloña mendi bixkarretik nini erdi atara euan, eta urriñeko tontor buruak odol gorrixaz jasten euazan. Marko Etxeberri'ko goiko zelaixa oiñdio ez-euan jantzi. Zelaiko bedarpetan, oxkirrika, lotan iraukixen zomorroak, gau, ilunak intz tantaka zurixaz apaindu euan-eta. Udazkeneko egun zoragarrixa zan. Basa gañetan aretxak eta paguak kerix luzia eiteben. Goiko zelai ondoko gaztañeixian txitxar gizena lozorroan egoen, bart parrandan eskiña (soñua) jo ta dantzan ibili zan-eta. Ganorabako tzarra! Noxien beiñ, ontzak Loro'ko txaran oyu eiteuan, gabaz lorik eztau eiten-eta. Goiko zelaixan; orratixo be, ez-egozen danak lo. Muñope baten azpiko bedar igerra, otzikeran ba lego bezela, igituten zan. Antxe bizi zan etxokandra txindurrixa. Lepoz mirriñ, buruz txiki ta ipurdi gizena. Biargiñ amorratua zanez, goxien goxetik euzkixaz batera jagiten zan. Etzan berriketa zalia, bañan beiñ be eten barik esateuan, txindurrixa biarra eiteko etorri zala lur gañera. Gau guztien ametsetan eiñ eualako, asarre jagi zan gox artan. Bart, illunkeran, gaztañeiko txitxarriakin ixa ixa burrukan eiñ euan, txitxarria ataurrien eskiña (soñua) joten asi jakon-eta. Orduan, ba, etxokandria, izuzkixa eskuetan euala, ixil ixilik fan jakon, eta kitarria apurtu eutson. Orretxegatik, asarre ogeratu zan, gero ametsetan eiñ euan, eta ernegetsuago jagi zan. Ogetik jagita, nagixak atara euazan, eta, bekerriak kenduta gero, gona gorrixa jantzi euan. Jatxi zan sukaldera, ta gaztaiñeko egur igerraz su apur bat eiñ euan, gozarixa gertatuteko. Ataurrera urten euan gero, garbi ete egoen ikusteko. Gox artan, ostera, zikiñduta idoro euan. Iñolaz be, bart txitxarriakin burrukan ibili bai-zan, eta txitxarriak, bere asarria beteteko, bedarrak eta buztiña ta arri koxkorrak bota eutsozan ate zulo aurrera. Purrustaka ta mormoxetan ezkaratzian sartu zan txindurrixa, bere etxia oso txukun eta apaiñ eukitia atsegiñ jakon-da.

        «Txitxar totoarro orrek be, lan asko berak etxok (ez yok) eiñgo, baña bai iñori ugari emungo jautsok», bere artien esan euan. Sukaldeko ate ostera fan zan, antxe esku oyalak, amantalak eta izuzkixa ondo ixegita eukiten euazan ba, ta aurreko amantal bat eta ilarrezko izuzkixa artu euazan. Gero ataurria garbiketan asi zan.

        Ordurako, euzkixa mendi ostetik gora urtenda, zeru urdiñaren zier ba-oien (ba-zijoan). Gaztaiñeko adarrak argi intzaz bustitxa agertuten zien (ziran), eta txitxarria be, ixa ordua ba-zan, beintzet, jagiteko-ta, giro epelak ietzartu euan. Zelai baten erdixen astoko batek ataraten dauzen garagarrak baño be, nagi geixau atara euazan. A zan ostera, bekerriak kendu biarra, anka luze meiak luzetu biarra, mokorra batera ta bestera okertu biarra! Jakiña, ba, bart arratseko astiñaldien kitarrian ez ezik, baita bixkarreko azurrak be txindurriaren izuzkixak zeozer iñolaz bigundu izen bier eutsozan-eta... Adarreko orbel laru baten gañian etzinda egola oiñdio, oso fardela zan-eta, ipiñi euazan zurezko betaurrekuak sur gañian, iñazko txamarria bixkar gañera bota euan, ta bedar igerrezko kapelia buru aundixan sartuaz, kitarriari begira jarri zan. Ikusi ordukoxe, barrua asarrez ernegetu jakon, maxpilune bi eukezan, ba, kitarriak erraboil gañian-eta:

        «Txindurri petral ori! Gaur esango daustanat iri, txitxarriari kitarria mazpildutia zer dan», esan euan bere kolkorako.

        Gero zutitu zan, eta astiro adar ertzetik beera etorren. Loguria ezagun euan mosuen eta arlote kankalluaren antza agertuten euan bere igikun guztietan. Alakoxia, ba, irudixen txitxar barregarriak. Kitarra besapien sabelondoaren luzeeran beera zintzilik jausten jakon, eta sabela, ostera, luzia ta ximurtua ekarren. Fardelak, ba, gosealdi gorrixak eukiten dauz, lanik extau eiten-eta. Atzeko ankak, ostera, areik bai ziela txanka me azur utsak! Ixa ixa dart eiten zien kitarriaren pixuaz, ankokerra uste leikien zala-eta. Jatxi zan. azkenien be, lurrera. Kilikolo etorren gaztañeitik beera, burua makurtuta, bekozko illun eta barruko arduraz. Gerotxuago, orratixo, euzkixaren errañu xeiak lurreko pizti ta zomorruen bideziorrak apur bat epeldu euazanien, bizitu zan txitxarria, ta besapetik kitarriari oratuta, ipurdipeko buztankiai eragiñda, ikeragarrizko soñuari ekiñ eutson. Betiko lelo berbera eresten (joten) euan, lelo mozkortia, garratza, meia, gor bateri belarri zuluak aste betien burrundaran ipiñiko leukiozan bezelakoa. Ietzartu zien lurpien lo eiten euen pizti maluak olako soñuaz. Aren soñua, ostera, bedar zelai zabalaren zier edatuten zan. Bideziorrien, orratixo, fan ba-oiela, baztarreko zulope batetik ataurrerutnz urten jakon txirtxila. Esan eutson larraiñeko abeslarixak.

        «Norutz oia, bide zier, aiñbeste soñu jo bierrez? Nundik ator eu? Bazter guztiok zarataz apurtu bierrez, zer gura dok? Zaatia ta zaatia besteik eztok mozolu orrek. Lurpien bizi gozakan pizti, egadun eta egabakoak, soñulari ta abeslarixok, eta enparauko zomorruok asarretuazo gozak, ba. Ire lelokeixiaz eta txoriburukeixiaz, mozolo orrek, gogait eiñ dauskuk, eta itxitxen ez-pa'dautsok ire soñu ta fardelkeixiai, emengo auzotik sortzaz eta buztiñaz joka aldetuko augu, txorimalo ori. Amaika bider auxe esan dauskagu bañan ik eure gogua eiten dok betik. Egualdi onagatik pozik abil ala? Etorriko jak iri be edurte garaixa, ta orduen gure bizitokien inguruetan otzaren kirriak ziztatuko au. Auzoko batzarrak be, ba-dakik zer erabaki artu jokan. Txirtxil agintarixak, —auzoko buru, ba, txirtxila baitok—, esan jok alperrai edur garaixan ez opil, ez urun, ez egurrik etxakokala emun bier. Bañan, esaidak aguruago, norutz oien, jakin gura juat-eta. Baña zer ikusten juat? Iñolaz, burrukan-edo eiñ dok, ire kitarriak, ba, maxpilune bi jaukazak. Nun egon intzen atzo gabien? Euk daroazak, benetan, eure lepotik dindilixka alperkeixiaren lanak.»

        Erantzun eutson txitxarriak, bere buruko adar meiak igiturik:

        «Ara beste txirtxila! Zer ardura dausk iri, zulo bustixetan bizi azen orri? Bai, burrukan eiñ nijuan auzo barrenien azpiko ipurtaundixakin. Berak izuzkixa atara juan, eta kitarria maxpildu jeustan. Araxe noiak ointxe, berari atzekaldia gorritutera. Baña, zer esan dok, ez opil, ez urunik etxakokala emun bier alperrai-edo? Axola kirria, ori esan dokenien, asi jatak biotza ernegetuten. Neu nok, bakarrik, nagixa ala? Euk be neure bizimodua daroak. Zer eiten dok, ba, euzkixa Oñati aldetik jagi ta Muru mendi ostien sartuten dan bitartien, eure ots lotaratiaz zelai zabala zarataz bete baño besteik? Ta au gutxi izengo ba'litzok bezela, ietargixak goiko zerutik bizimotxen lo kuluxka gozatuten dabenien, be, eu bakar bakarrik asten az larraiñien ego gogortuei eraiten. Nox eiten dok, ba, lo? Nox, ostera, erueten dozak ganbarara bedarrak-eta negurako? Neu be auxe jakin guran nok, orixe eiñ daijadan, betik i mozkorti lez ibili arren be, nolabait jateko ataraten dokela ba-jakiat-eta. Bañan, esaidak, lagun!, benetan erantzuidak abeslarixen artien jagokiokan lez: Egixa al dok auzoko piztixen aguetan jabilkan zurrumurrua, i negu aroan zulopien il eiten azela, bedarren eta jakixen bierrez? Laister, ba, izkutatuten bai-az lurpien udazkeneko euzkixak indarrik etxaukakenien, eta Udalatx gañetik ipar axe otzak joten jokenien. Etzakiagu, ba, bizi azen ala ez. Alakotxia az eu be: eure etxe barruko gauzak iñork jakiterik eztok gura izeten. Alako batien, zulua barrutik itxitxen dok, oiñ apaiñ txukun jaukan ataurre au zatartuten dok, eta etxakiagu ire barri, urrengoko udabarrixen euzki epelak zelaia ostera bizituten jokan arte. Auzoko azti zuurrenak be etxakik zer dan eugaz. Bere aitak be olakorik beiñ be etxuala igerri erantzuten jok. Beste batzuk, ostera, i edurte aroan be bizi azela esaten juek, antxe lurpien etxia eraiki ta ate zulua itxi, ta negua irrixtatu bitartien irauten dokela, bedar miliñak apurka janez. Aguruago esaidak. Neuri be, lana ez, orixe, baña berriketia atsegiñ bai-jatak. Aguro erantzuidak, opil eta urunarena egixa al dokan, arduratsu nok-eta.

        Erantzun eutson larraiñ abeslarixak:

        «Berritxu, gero, atorkit eu, alen ori. Ezagun dok, bi, berriketia atsegiñ jakela. Ez-az izen bier, alajaña, ez, auzo ontakua, beste kanpokua baño. Bestela, ba, biargiñ zintzuagaua izengo intzake. Bañan, alabe, dana, entzun juaten bezela, edestuko daustat. Bai, egi egixa dok auzoko udaletxien erabaki juekan dana: aurten, bero garaixan alperkeixien dabillenai, edur neguan ganbarako atiak itxi bier jakoazala zabaldu juek. Ondo asmatua, alajaña. Batzuetan, orratixo, lege egokixak aginduten juezak gure auzoko udaletxiak. Orregatik, izen bai-dozak basotsu ta txaraz jantziak alderdi ontako mendi gañak. Maixtarrak (arrotzak), be, guztiz ikeratuta geldituten dozak aiñ txukun, eder, biargiñ eta ekandu jainkozko errixa ikusten juekanien.»

        «Alaxen dok, bai, alaxen dok», geitu eutson txitxarriak, kitarria besaldatuaz. «Neu be, arrotza (kanpotarra) nok, eta enda au aukerakua edatsi juat».

        «Bakotxak, ostera esan eutson larraiñ abeslarixak, «al jokanien bierra eiten jok. Txirtxilak be, udako epelien abestu arren be, ixilunetan ataurreko bedar eziak (berdiak) zulu barrura tarrazien erueten juaguzak, eta zoko bazter baten, samarrak izen ez-jaiteazan, banan banan metatuter juaguzak. Zer ba? Alaxen bixi gozak edurtez zelaixa zurituten dokanien. Egiazkua dok esames ori. Edurrez eta igotzez eta iñuntzez auzua estalduten dokanien, gu lurpeko epelien bizi gozak, bedarrak, miliñak eta ximurrak izen arren, gozuak, bierra neurri jaugula, janaz. Orrela igaroten juagu otz garaixa. Ez ik bezela, uda guztien parrandan ibilita, gero Kurtze Barri edurrez zuriketan dokanien geure bordarik borda eskale, ta al dokenien, txindurrixen opil borobilak ostuten. Ez-ai aiñ nagixa izen, ezta aiñ burubakua be. Zer ekarten dausk ire ganorakeixiak auzoko asarria baño besteik?»

        Au entzunda, barrua bizi ernegetu jakon txitxarriari. Txindurrixen izenak biotza mindu eutson. Ostera mazpilluneak begiz jo euaxan, bekozkopetik begirakun baltza jaurti outson, eta, asarriaren asarriaz tautik esan barik, purrustaka, beeko bide zier alde eiñ euan.

        Muskaria'ko Tudela'tik 1955'go. Jorrailla'ren 1'an.