Euskal erromeria (1)

Jakina eta ezaguna da Jose Juan Santesteban, Serafín Barojaren Prudente lehen euskal opera musikatuko zuen Jose Antonioren aitaren eragina XIX. mendeko Donostia parranderoaren musika giroan. Los Gambaros txarangaren sortzailea (Jean Baptiste Gambaro klarinetari frantsesaren omenez hartutako izena Sagardiak dionez, enseiatzen zuten ganbarak bururatua, Arozamenak), aurreneko musika tresna eta partitura denda zabaldu zuena, Orfeon Easonenseren sortzailea, solfeo ikasketak eskoletan sar erazi zituena... eta Oriamendi himnoaren egilea.

        1837ko martxoa zen; karlistek setioan zeukaten Donostia, baina Lancy Evans eta Esparteroren tropak pronto zeuden karlistak Hernanin bertan kolpatzeko. Harro zebiltzan, ziur zeuden garaitzaz. Donostiarrek ere beldur guti, karkei. Martxoaren lehen egunetan hasi ziren enseiatzen Santesteban zaharraren himnoa. Baina aldez aurreko harrokeria hura lastozko sua zen bilakatu hamabostaren ilunabarrean, Oriamendi muinoan. Karlistek, batailaren hondarrean, Santestebanen lana aurkitu zioten hildako ofizial liberai bati, eta beltzen laudorioa eta gorazarrea izan behar zuen hura karlisten himnoa zen bilakatu (Por Dios, por la Patria y el Rey...). Gerora, helas, reketeek abestuko zuten himno hura Donostia huts batetan, karlotarrak bezalaxe kantaren jatorriari eta egileari ezajolati.

        Jakina eta ezaguna da Pascual Iturriaga hernaniarra izan zela San Inazioren rnartxaren hitzgilea. Hain ezaguna ez dena da Martxaren melodia XVIII. mendeko Marine Imperiale Française-n himnoa zela, eta horrek esplikatzen duela konpañiaren hit-aren ritmoa sutsua (harako eta dezu armatu eta txispaz armaturik haiek indartua). Doinu berdin batek balio dezake ideia eta jokaera kontrajarriak zabaltzeko. Karlisten doinu batek zergatik ez zuen eraman behar letra liberal bat?

                Aiaiai mutila                Aiaiai qué ilusión

                txapela gorria                se lleva el carlistón

                aiaiai mutila                 Aiaiai qué ilusión

                txapela gorria                se lleva el carlistón.

        Geroago beste bersio bat ezagutuko zuen kanta honek, guk behintzat asko abesten genuen txikitan: aiaiai mutila / txapela gorria / nola dezu izena / ipurdi gizena.

        Aski izaten da hitz pare bat aldatzea besteren kanta zerbait propio bezala sentitzeko, edo oso besterena ez, dena gaurkotzeko. Hala gertatuko zitzaion Hibaizabalen hiria hartzeko punduan egon ondoren erretira egin behar izan zutenean karlistek asmatutako kanta bati, haren moldaketa bat abestu baitzuten beren hiloba tradizionalistek 36ean Bilbaon sartu zirenean, etxe hutsen artean:

                De Bilbao se retiran                     En bilbao han entrado

                con mucho honor                         los requetés

                los que siempre vencieron            los que siempre vencieron

                y ahora mejor.                             y ahora también.

        Lelo berri bat ere erantsi zioten: Aguirre, Aguirre / se marcha a Santander / diciendo, gritando: / ¡Vienen los requetés!

        Molde batek eduki desberdinak onartzen dituela ikusi dugu (estropadetako bat bi hiru lau bezala: oriotarrak irabazi, pasaitarrak, sanjuandarrak, zumaiarrak...). Karlistadetako eta tiro, eta tiro leloak eboluzio hauek izan ditu gaur arte:

                eta tiro eta tiro                eta tiro eta tiro                  eta tiro eta tiro

                eta tiro beltzari               eta tiro beltzari                 belarrimotzari

                eta tiro eta tiro                eta tiro eta tiro                 eta tiro eta tiro

                karlista falsoari               belarrimotzari                  euskaldun txarrari.

        Gure egunotan, konjunzio errepikatu horren konnotazioa profitatuz, instituzio benemerito baten izen bikoitza ezarzen da belarrimotza-ren ordez. Errepublikanoen Si me quieres escribir faxistek ere abesten zuten, haiek en el frente de Lemona ziotenean en el monte Kalamua bihurtzen zutelarik. Kalamua mendian gogorazio ilunak dakarzkie reketeei, Afrikako gerra garaian sortutako kanta baten moldaketa honek salatzen duenez:

                En el Barranco los Lobos                  Dicen que en el Kalamua

                hay una fuente que mana                 hay una fuente que mana

                sangre de los españoles                      sangre de los requetés

                que murieron por España.                que murieron por España.

        Egilerik gabeko kantak, anonimoak, urjentziazkoak, autore eskubideak zer diren ajola ez zaienak, animoa eta euforia, eskarnioa eta iraina dutelarik eragile. Askotan, zailagoa egiten zaigu jatorrizko hitzak jakitea, horrenbestetarainokoa baita bersio popularrek hartzen duten oneritzia. Riegorren himnoa ale adierazgarria da:

                Soldados la Patria nos llama             Si supieran los curas y frailes

                a la lid, a la lid, a la lid                     la de hostias que van a cobrar

                Juremos por ella vencer                     Saltarían del coro gritando

                o morir, o morir, o morir.                libertad, libertad, libertad.

        Carpentier-ek, bere azken nobelan (La consagración de la primavera) Comuna garaian sortutako kanta baten eboluzioa aipatzen digu, brigadista frantzes batzuen ahoan:

                Madam' Veto avait promis              Monsieur Franco avait promis

                de faire égoger tout Paris                  de faire égorge tout Madrid

                Mais son coup a manqué                  Mais son coup a manqué

                grâce à nos canonniers                     Il s'est cassé la nez

                Dansons la Carmagnole,                 Tout l'Espagne en rigole,

                vive le son, vive le son;                    vive le son vive le sons

                Dansons la Carmagnole,                 Tout L'Espagne en rigole

                vive le son du cannon!                     vive le son du cannon!

        Eboluzioa hor ere, gerraz gerra. Baina azken leloa da txokatzen gaituena, gurean hain ezaguna den rumba la rumba, la rumba, la rumba del cañón horrekin duen antzagatik. Cañón hitzak gerraren batetan sortua litzatekeela adierazten du, rumba doinu ezaguna izango litzatekeen lekuren batetan hain zuzen. Cubako gerran ote? 36eko gerrate aurrean ere abesten zela ziurtatu digute Irunen, Real Union zaharra txapeldun gertatu zela eta (1926-27). Honokoa beraz eboluzio ezagun posiblea:

                Por el paseo Colón                     Por el río Nervión

                bajaba una gabarra                    bajaba una gabarra

                con once jugadores                     con trece requetés

                del equipo irundarra                  del tercio de Navarra

                rumba la rumba la rumba         rumba la rumba la rumba

                la rumba del cañón                    la rumba del cañón.

        Reketeei "ohostu" eta beste hitz batzuk egingo ziren modako gerraondoan:

                Por el río Nervión                   Por el río Nervión                   Por el río Nervión

                bajaba una ballena                  bajaba un cerdo blanco            bajaba un elefante

                era Francisco Franco                era Francisco Franco               era Carrero Blanco

                con la barriga llena                  con un biquini blanco            vestido de almirante

                rumba la rumba la rumba       rumba la rumba la rumba      rumba la rumba la rumba

                la rumba del cañón                  la rumba del cañón                 la rumba del cañón

        Euskal kantak ere aldaketa, moldaketa, desitxuratze, zaharberritze eta mota askotako gorabeherak jasandakoak dira (Eusko gudariak gera bezalako kanta zirarrakor eta bibrantea seaska doinu batetan oinarritua da). Nahaspila horretan, jatortzat eskaini izan zaigun asmazio zelebrerik ere badugu: Altaizkarko Kantua. Baina alderantzizkoa da gehienbat gertatzen dena. Herriak, inoren kanta bereganatzean, orrazkera berezia ematen dio, eta orduan egiten da herri kanta, hain zuzen. Herriak bere bersioa egiten du beti. Ez du jabego intelektualaren berririk, eta egile baten kanta ahoz aho aldatu eta abesten du. Eta egile multiple, orfeoi desafinatu, zuzendaririk gabeko fanfarre den herriak, konsensu harrigarrian, egokiera berria du moldatzen: egilearen izenaz ahanzten gara, eta jatorrizko bersioaz ardurarik ez.

        Herriaren deformazio hauek zentzu politikoa dute askotan, eta erdi politikoa erdi gerreroa izango da kanta zahar askori egingo dion maniaketa. Asmatu ere halakoak egiten ditu, pila handi samarra osatzen dutelarik jaso gabeko estribilo, lelo, kopla eta puskailak, esaterako: askatasuna eskatzen diogu / herri hontako alkate jaunari / eta berak ez badigu ematen / eskatukoyou Patxi Zaharrari. Kantategi nazional eta nazionalista bat osatzen du herriak apurka. Franko kanta askoren arrazioa da. Errenderian jaso genuen zati hau: Erramilete, erramilete / Frankori por kulo eman diote. (Hemen politika eta satira erotikoa ikusten ditugu uztartuak). Kanta lekeitiar arraro samar bat unibersalizatzearen ohorea ere izango zuen Frankok:

                Anteron Txamarrotia                 Antero Txaparrotia

                Sinjerren bigotia                         Frankoren bigotia

                haretxek ei dauko                       haretxek ez dauka

                preso tximinoia                          preso Euskal Herria.

        Eta herriak honez gero ez daki nor den Antero, nor Sinjer, eta zer den txamarrotia eta zer tximinoia. Ez da arrantzale lekeitiarron abenturez arduratzen, badu bestelakorik. Bi bersio aritzen ziren elkarren aurka: bata, haretxek ez dauka ziona (herria ezin baita inoiz bentzutu edo isilerazi, tesi optimistaz); bestea, haretxek bai tauka ziona (Franco hori diktadorea da, hankapean gauzka, tesi pedagojikoaz). Biak entzuten ziren gehienetan, kuadrila eta saio berean ere. Jeneralisimoak lortu zuen kontestazio politiko, erotiko eta heziketazkoak bil genitzan Leitzan ikasi genuen bertso zoragarri hartan:

                Jaunak entzun zazue.

                nere retolike

                mekaguen dios i la hostia

                biba republike

                Frankok ba omen daukela

                arroltzetan tortike

                bertan hiltzen badare

                etzait importike

        Bertso erotikoa bezala genuen sailkatua Apaizak eta praileak ezaguna, baina Labaienek Muñagorriri buruzko lana plazaratu ondoren konturatu ginen Horra nun dan Urnieta Muñagorriren troparik ezaz kexu den bertso sailari erantsitakoa izan zitekeela. Ez litzateke harritzekoa izango, liberalen eta bakezaleen gorrotoa irabazi baitzuten apaizek (Bordelek ere eginak zituen, lehenago, apaizen kontrako bertsoak): Euskal Herri osoan altxa erazten zituzten partidak. (Apaiz panparroi zenbaitek / istilu ona jarri ditek...). Hona sail horretako bertso bat eta Apaizak eta praileak anonimo herrikoia elkarren ondoan:

                Ai hango maiorazguak                      Apaizak eta preileak

                nun ote dira gaxuak?                         hegal gabeko beleak

                ez horrela usatuak                             bazter izorratzaileak

                maiztarrentzako sardiña erdia          berak nahiho dirua eta

                berak oilasko osuak                            goseak berriz pobreak

                eperrak eta usuak                                eta neskatxak gordean

                edari jenerosuak                                 gureak baino hobeak

                ongi beterik basuak.                           horra jaun hoien legeak.

        Euskadi hitza eta konzeptoa zegoen herri kanta askoren deformazioen iturburuan. Gogoan ditugu oraindik abeslariek egiten zituzten esplikazio historiko-politikoak Xenpelarren Ia gureak egin du bertsoen harako gu gera iru probintzi hura entzuleok behar bezala, garaiko kontestoa gogoan hartuz, uler genezan (baina ardura guti ez naiz ni gerraren zale / baizik pakearen alde ekiboko eta irristagarri hartaz: noren gerra, zer pake, 40 urte pake...). Baina herria zuzenagoa da. Iru kendu eta konturatu gabe ia, gu gera zazpi probintzi hasi ginen kantatzen denok.

        Egia da, herriak ez du atzeragokoen kontesto historikoa errespetatzen, herriak mementuan mementuko kontestoari behar dio erantzun.

        Itxura guztien arauz, hara Espana, lur hoberikan... kantatzen zuen Iparragirrek. Orain urte batzuk zenbait kantarik oso begiramen handia baldin bazioten ere kontesto honi (Karlos Mungia, discos Columbia, 1965; Patxi Andion, discos Philips, 1973; Donostiako Apaiztegiak 1965n argitaratuko Boga-Boga kanta bilduman bezalaxe), hara Euskal Herri entzuten eta irakurtzen genuen beste bersiotan (Xeberri, discos Satosa, 1978; Donostiako Kantu Zarrak, C.A.M, 1971). Gerora, eta usuegi abesten den kanta ez izan arren, hara Euzkadi, lur hoberikan... esango zen argi eta garbi. Gaur egun Iparragirrek horrela kantatuko lukeela pentsatzen duenik ere egon behar du, noski.

        Erdarazko kantetaraino heldu da Euskadi hitzaren eragina. Eskursiotan asko abesten zen La Cruz del Gorbea (Pantaleon ere bai, damurik), bersio berrian:

                Maritxu sube al monte y verás           Maritxu sube al monte y verás

                la cruz del Gorbea brillar                  la Bandera de Euzkadi ondear

                y en lo más alto tu gritarás                 y cuando estés arriba dirás

                aurrera mutilak!                                gora! Euzkadi askatuta!

        Gora horrek Boga-bogaren boga! indartsu eta ezin aho batezkoa hura ekartzen digu gogora. 70 urteen inguruan, Laboak diska tipi hartan ezaguterazi zuenez gero, himno bat bilakatu zen Arestiren Egun da Santimamiña diana komarkal eta jaialdi bero haiei esker, Agur Zuberoarekin eta Llach-en L'estacarekin batera (Leteren euskal bersioa, Knörr-ek ere abestua), baina herria ez zen hauetaz "jabetu". Bai ordea Arestirenaz, bere orraztua eman ziolarik bi ahapalditan:

                Egun da Santimamiña                         Egun da Santimamiña

                benetan egun samiña                           benetan egun samiña

                goiho zeruan gorde dezala                    goiko zeruan gorde dezala

                luzaro nire arima                                 Etxebarrietan anima

                Itsas aldean izarra                                 Itsas aldean izarra

                hari begira lizarra                                 hari begira lizarra

                euskera salbo ikusi arte                         Euzkadi libro ikusi arte

                ez dut kenduko bizarra                         ez dut kenduko bizarra

        Euzkadi hitza agertzeaz gainera, bi fenomeno ditugu hemen aipagarriak. Alde batetik libro esaten da, eta ez libre (salbo gogoratuz, ala Labegeriren ez baita libro Euzkadiren eraginez? Bionaz?). Bestaldetik, interesgarriagoa, oso bakanka gertatzen den hori, alegia, izen propio baten gogorazioa. Berehala ulertu zuen herriak Etxebarrieta martiri bat zela, eta halakoei bakarrik eskaintzen dien ohorea eta aitortza eman zion.

        Amnistiaren borroka zegoen irakiten, kaleratzeak oso aleka ari ziren egiten. Natxo de Felipek bere lehen diska argitaratu zuen (1975), tipia, Aita semeak kanta folklorikoa zuela alde batetan. Herriaren zenbait sektoretan bersio hau egin zen modazko:

                Aita semeak tabernan daude                Abertzaleak kartzelan daude

                ama alabak jokoan...                            espanolistak kalean...

        Historiari eta aldaketari erne beti herria, bere kantategiaren ezaugarririk nagusienetako bat mugikortasuna baita, bersio guztien aldakortasuna, berrikuntza. Eta kantaera batzuk kristalizatu egiten diren bezalaxe gertatzen dira beste asko bariante etengaberen iturburu, y cuando estés arriba dirás / hostias! yo ya no subo más bezala, irreberentzia hitzari balioa ere kenduz, edo katxondeoa errespetoaren gainetik jarriz. Edozein gaik hartzen du eta, festarako egokiera, Eguberritako kanta ezagun honen bersioak adierazten digunez:

                Erregeak datoz                                  Erregeak datoz

                Bretxan barrena                                kale nagusitik

                ikatza erostera                                  tripak ardoz beteta

                txanpon batena                                 ezin egon zutik

                Ate txokoan oilo bi                           Meltxorrek heltzen dio

                batak bestea dirudi                           Gasparri besotik

                etxe hontako etxekoandreak              ez muturrez aurrera

                Ama Birjina dirudi                          eroitzeagatik.

        Irreberentzia amable hau Bilintxek sortua dela dio herriak. Laboa-Arze bikotearen Hegoak ebaki banizkio delikatua afalondotako kanta builoso eta bizkarretik helduta bultzaka abestekoa egiterainoko irreberentzia, edozein txarangaren errepertorioan festa eta politika hain egoki uztartzen dituen Que se vayan (1) ezagunaren garrantzia, taberna aurretan saltoka aritzeko ritmora behartutako Itziarren semea dramatikoaren deformazio harrigarria (bonboa da orain gure musika tresna nazionala, eta ez txistua). Hitzen esanahiaren baztertze edo ez ezagutze bat da bersio askoren kausa (etimolojia falsoek indar handia dute hitz joko dexentetan), zenbaitek ez baitu tutik ere ulertzen, eta honek joko posibilitate berri bat zabaltzen du, erdaldunek euria ulertzen zuten, aurreneko g hura gabe (lehenik ere egun on formulari eu tampoco erantzuten zioten ironiaz gailegoek, jatorri desberdinetako erdaldunek gerora, zenbait euskaldun txistosok ere erabiltzen zuen noiz behinka...). Zer da euria, galdetzen zuten, eta noski, hemen euri asko eta polita kanta. Euskaldun askoren ahotan ere bersio deformatua entzuten zen: euria da ta... Hona hemen oker ulertzez eta gaztelaniaren laguntzaz eginiko bersioak.

                Dios te salve ongi etorri                      Dios te salve ongi etorri

                gabon Jainkoak diela                          gabon Jainkoak direla

                legearekin kunpli dezagun                  legearekin kunpli dezagun

                urteberriaren bezpera                         usted me dara tres pelas

                Alabatua, bedeinkatua                        Alabatua, merengatua

                ta sakramentuz santua                         da sakramentuz santua

                pekatuaren mantxarik gabe                 pekatuaren mantxarik gabe

                zeina dan konzebitua                          señora konzebitua

        Beste hitz joko batetan Inazio gure kabroi handia entzunak gara, eta Errenderiako batzokirako eskaileratan ke rika kokakola irakurri genuen, arbola santo frutukor mundialaren batere begiramenik gabe.

        Baina nahita-nahigabe, ohartuan-oharkabean kategoriek ez dute batere balorerik herri kantategietan, erabilgarritasunak biltzen baititu denak, Ez kanta, ez dantza baino emankorragoa den sintesian. Entzun bestela Los Incansablesek egindako Zaparen himnoa.

1. Que se vayanen euskal bersiorik zabalduena Gipuzkoan: Alde hemendik, hemendik, hemendik / alde hemendik España aldera / alde hemendik, hemendik, hemendik / ta ez etorri gehiago honera... / Karrero joan zen / Franko ere bai / ta Martin Villa / hortxe dabila / joateko zai (bis).