—solasean—

Plazido Mujika

        Oraindik ere antojuak sudurrean ongi kateatzen ez dituen jendeak, brometakoa ez den beldurra ematen digu zenbaiti. Ez dakigu zer adierazi nahi duen antiojuzorro horrek. Baina jenio bizia, bizia edo txarra, kazkagorkeria edo kazkajokeria, edota bakarbizian edo bakarlanean hartutako insoziabilitatea eta maniatikotasuna adierazten zuten sindrome hoiek, ttikitan amaren konfesorea bisitatzera Loiolara joaten ginenean eta han beste askoren artean bisitak errezibitzera saloiratzen zen aita Plazido Mugica S.I. ikustean. Ez dakit zergatik baina beldur handia ematen zigun "Ama hermano garate al da hori". "Ez". "Panaderiako parientea al da ba". "Ezta". Eta beste datorik ez genuen jasotzen. Geroztik, jesuita artean ibili ditugun haruntz honuntzetan, bere latineko hiztegia eta abarrak ezagutu genituen, eta egia esan Spes hiztegia maiteago genuen batxilergo urte haietan. Han ere Mujika gaizto azaltzen zitzaigun, ez baitzizkion ikasleari aditz irregular guztiak beren era guztietan jokatuak ematen, besteak bezala, eta hori aixkiria lana zen.

        Esejota artetik ihes eginda ere, ez genion pista hain erraz galdu, ez pentsa. Noiznahi ikusten genuen edo Urolako tren zaharrean edo Guipuzcoanan, kartera zahar bat eskuetan zintzilik zuela. Ezagutu erraza, ttikia eta buruzuria, sotana zaharra eta zikina endemas, honetan konpañia guztian Gaztelumendi difuntoak eta Padre Pardok bakarrik irabazten zioten.

        — Kaixo arratsaldeon bai, arratsaldeon. Bizardunak gainera, hau duk hau mundua.

        — Bizarduna ez al zaizkizu gustatzen ala?

        — Sasoi batetan ez, eta errietan ematen nien gainera, baina orain ez zait axolik. Gogoratzen hasi ezkero mundu guztian Kristoren hiru irudi besterik ez dira bizargabeak, bata Lezokoa, bestea Eibarko ermita batekoa eta hirugarrena Txekoslobakian dagoen bat, beraz... isiltzea tokatzen zait. Beno baina... gauza pare bat hasterako. Ez dakit zergatik ematen dizuedan elkarrizketa hau zuei, beste guztiei ukatu egin diet eta... baina hiru baldintza jarriko dizkizuet.

        Antiojuak bere lekuan ondo kokatzeko erabiltzen dituen hiru (hiru) behatz horiek berak altxatu dizkigu amenaza gisan, eta honela bota baldintzok.

        — Ez galdetu ezer politikaz eta geure artean dabiltzan istiluez. Bi, ezta hitzik ere hatxeaz eta saltsa horretaz.

        Gerora aitortuko zigunez berak bai baitaki ongi aski hatxea politizatutako arazo bat dela. Ez dagoela gaizki ez erabiltzea eta ez ez erabiltzea, baina bere hiloba batek "zuek ezagutuko duzue Ezkerra" honela esan omen ziola esan zigun: "Tio, nosotros los izquierdistas somos hatxistas". Eta han esatean antioju gainetik intxaur azala baino zabalagoko begi parea zabalduz begiratzen zigun gure konfirmazioren baten zain balego bezala.

        Baldintza hoiek zirela eta kurioso aski jo zigun adarra, eta pattonari jarduteko moduan utzi gintuen eta elkarri begira sartu ginen bere langelara, atean "lanpetua" jartzen zuen gela batetara, berak hitzegin nahi ez zuen iskanbila guzti haien eszenario zirudien gelara. Reklinatorio bat, estanpak eta gurutzea bertan, mahai bi, INTER radio bat, hiru lau bat aulki, ezberdinak guztiak, apala zahar batzuk, eta zapata kaxak, zapata kaxa asko. San Inazioz geroztik jesuita guztiek erabili dituzten oinetakoen kaxa guztiak 35tik hasi eta 45raino, guztiak kolore ezberdinetako paperetan egindako fitxaz beteak. Gure ustez Loiolako festetan jarritako girnaldak baztertuz gero aprobetxatutako paperak. Horiek medio eraiki da euskal hiztegi bat. Noiz bururatu ote zitzaion lan hori egitea? Eta barkatu amigos, baina guk hartutako prezioan saltzen dizuegu eta hau guztia kontatu zigun:

        — Ameriketan egon nintzenan. Ameriketara 1925an joan nintzen. Enkargu xelebre bat izan nuen joaterakoan eta zen erregeak, Alfonso XIII.ak Santa Kruz apaizari zilarrezko kornetin bat erregalatu ziola. Ta zergatik hori? Santa Kruz apaizak eskutitz bat egin zuen, kopiak atera edo ez dakit zer eta erregearen eskutaraino. 82 urte zituen orduan Santa Kruzek. Gurekin bizi izan zen denbora askoan, klaseak emanez, frantzesa eta inglesa. Inglesa ederki egiten zuen, erderaz baino hobeto, urte askotan egon baitzen Jamaikan, eta Londresen ere bai, ta inglesa oso ongi ikasi zuen. Ta hortan egiten zuen lana, ta gurekin bizi, jesuitekin, ta bera apaiz bezala, ta apaiz bezala etzuen voto de pobreza, guk dugun bezela. Guk ez dezakegu ezer eduki, guretzat, dirurik eta ezer, gurea etxekoa da. Baino apaizak bai, ta irabazten zuen diruarekin zer egin zuen? Herri bat egiteko asmoa izan eta lur ederrak erosi zituen Ameriketan, han herri hori altxatzeko. Berak egiten zuen dena, arkitekto ta dena berak, indioekin. Holakoa zen, oso azkarra. Ta egin zuen. Eskolak ere bai, apaizaren etxea, indioentzako etxeak, txaboletan... dena. Ta indioak biltzeko zaldi gainean joaten zen, hor dauzkat argazkiak, azkeneko argazkiak.

        Kostata baina, altxatu da gure gizona, eta ustez munduko dokumenturik inportanteena balitz bezala, San Kruz integristaren argazki bila hasten da, eta dena "bezalakoa" den gela hartan armarioa bezalako gauza batetatik ateratzen ditu apaiz gerrileroaren argazkiak. Argazki hauetatik atera dituzte aldizkarietako argazki guztiak.

        — Hor ikusten den zaldi hortan ibiltzen zen, departamentuko zaldi onena, Bayo. Bai, hil arte, 86 urtekin hil zen, egiten zuen astero zaldiz mendiko bidea. Ta mendi tontor batera iristen zenean turuta jotzen zuen, turuta zahar bat, pitzatua, soinu txarra egiten zuena. Ta eskutitz hartan esaten zuen "con una corneta vieja que tengo, que está rajada y suena mal llamo a los indios que están en las chozas" ta eskutitz hori erregeak irakurri zuen ta harrituta gelditu zen. "Baina hau oraindik bizi al da?". Hainbeste urtetan hila zelakoan, izkutatuta misiotan sartu baitzan, ta hil zela uste askok, ta "Todavía vive ese hombre?" "sí, y lleva esta vida" ta eskutitza eman omen zioten erregeari. Ta esan zuen "Bueno, para que vea que yo no tengo nada contra él, aunque luchó contra mi padre pues le voy a regalar una buena corneta" zilarrezkoa. Ta nik eraman nuen.

        Gure roiloa, hiztegiarena eta abar joan da pikotara eta komoaidios gaurkoan Santa Kruzen bizitza ikasten dugula. Badirudi gainera, kontatzerakoan agertzen duen ziurtasunaz erreparatu ezkero, San Kruz bere anai bat edo berarekin batera bizitako pertsonaia bat dela.

        Askotan berriz, guri Mugica bera dela Santa Kruz iruditzen zaigu, bera gero eta identifikatuago ikusten da eta gu gero eta desmarkatuago. Santa Kruzen gurutzearen entrega ez dakigu testamendu politikotzat hartzen duen edo errelebo karrera batetako testigutzat, baina benetan Santa Kruzen aurrean gaude.

        — Baina ez nuen ezagutu. Ni iritsi baino lehen hil zen. Ta han gelditu zen oroigarri bezala Museo Santakruzianoan. Orduan esan zidan hango gure etxeko nagusiak "Vd. nos ha traído aquí un gran recuerdo, de mucho valor, que viene de parte del rey, y además es de plata, pues le vamos a dar a Vd. otro recuerdo: el crucifijo de votos del cura Santa Cruz". Jesuita sartu baitzen gero, 82 urte zituela, ni hemen sartu nintzenean, hemeretzi urtekin, diecinueve años.

* * *

        Marka izugarriak egin zituen. Behin bere herrira S. Ignaciora, joan eta turutarekin deitu ta indioei galdetu "ze berri? inor etorri al da?" ta "bai, D. Julian". Hauteskundeak ziren orduan. D. Julian hori xelebrea zen beti bere lista egiten zuen, eta hori bere partiduaren kontrako izaten zen, indarra kendu ta liberalak irabazteko arriskua baitzen, baina beti bere bidetik "Nos ha dado un papelito y un duro a cada uno". "Ah! Guardarlos, guardarlos. El duro y el papel, porque el domingo vendrán unos camiones a llevaros al pueblo. Allí habrá una mesa y estará D. Julián. Teneis que dar el papel, pero atención! ese papel todos lo guardais en el bolsillo izquierdo, entendeis?". Tontoak baitira indioak, bost sei bider esan behar gauza berbera "Todos en el bolsillo izquierdo y el que os voy a dar yo", ofiziala, partiduko lista ofiziala, "en el derecho. ¿Habeis entendido? Pues cuando vayais en fila a D. Julian le enseñais el papel del bolsillo izquierdo", ta D. Julian hurrengo indioari begira ari zen bitartean beste papera sartu, ofiziala. Ta konserbadoreak irabazi zuten ta D. Julian harrituta. Jakin zuenean esan zuen "con este cura no hay quien pueda. Ni los españoles pudieron con este cura". Azkarra zen.

        Bai, bi Argia hartzen zituen. Bilbotik bidaltzen ziotena ta Donostiatik bidaltzen ziotena. Ta nola astero ibiltzen zen 5 orduko bidean, lehengo zaldi hortan, ba irakurrita zituenekin biltzen zuen bere merienda. Ta gero papera han bota. Ni handik ibiltzen nintzen askotan, ta behin, ekaitz izugarria zegoela, enbor batzuren azpian paper puska batzuk. Hartu eta Argiako puskak. Berak merienda biltzeko erabili zituenak. Esaten dut hori hiztegian.

        Ibili ibili egin da etorri da azkenean harira, eta esplikatzen hasi da hiztegi bat egitearen abentura nolakoa den eta itzultzaile baten lanak nondik nora ibiltzen diren.

        — Orduan sortu zitzaidan asmoa. "Itzultzen banaiz inoiz nere Euskal Herrira hiztegi bat egin behar dut". Hiztegi baten beharra ikusten nuen. Nik orduan 23 urte nituen —6an jaio nintzen— ta beti euskaraz, hemen sartu ta beti euskaraz. Sartu ta hurrengo egunean nagusiak deitu ninduen. Larritu nintzen "zergatik deitu ote nau?" ta "begira, etxerako egin duzun karta irakurri dut" berak irakur baitezake. "Asko poztu naiz. Euskaraz egin duzu ta ondo gainera, jarraitu ". Beti euskaraz. Baita gerra denboran ere euskarazko zaletasuna etxetik datorkit, jatorriz. Baina hiztegia egiteko asmoa orduan izan nuen.

        Ordurako egina neukan liburutxo bat, alemanetik itzulia. Nik Alemana 18 urtekin ikasi nuen ta Ameriketara joan nintzenean alemanerazko liburuak eraman nituen irakurtzeko, eta bat euskaratzeko, oso polita, Noni eta Mani. Ba al dakizue ze garaitan egin nuen hori? Ba, jakina, hainbeste mutilen artean, han internoak ziren, bostehundik gora, ta izaten dira beti bihurri xamarrak eta "castigado para el domingo, una hora, dos horas" ta norbaitek egon behar haiek zaintzen, batean ni, bestean beste bat eta hola. Ba, ni haiei begira ezer egin gabe egon beharrean, zera, hartu eta hasi nintzen, tarte hoietan itzuli nuen. Ta gero zer gertatuko? handik etorri nintzenean Alemaniara joan nintzen ta Alemanian Noni bera ezagutu. Hura ere jesuita zen, Mani ere bai, gazterik hil zen Mani. Ta bere liburua euskeratu nuela esan nionean poztu egin zen "Me alegro, me alegro; S. Ignacioren eta Javierren hizkuntzan, asko pozten naiz". Oso atsegina zen.

        Gero hasi nintzen euskarazko hiztegia egiten. Orduan katakunbetan bezala bizi ginen, isilean, lurpean bezala. Orain gazteek esaten dute "zaharrek zer egin dute?". Baina gertatzen dena da isilean, izkutuan egin behar izan genuela lana. Ta hasi nintzen fitxak biltzen. Bazpaere galdetu nien Euskaltzaindikoei ta haiek ezin omen zuten hartan hasi. Ni jarri nintzen, ba, ta atera nun. Kritikak ere izan ditut: hitz berri gehiegi ta hatxerik ez. Horrekin kritika asko jaso ditut.

        Hatxea dela eta ez du preokupazio gehiegirik azaltzen. Hori bai hatxeren kontrakoak mintzeak aldekoak mintzeak baino min handiagoa ematen diola antzematen zaio. Eta honen izenean hartzen ditu konflikto guztien aurrean iritzi bat bera eman gabe libratzeko induljentziak.

        — Ez. Ta orain ere entzun beharko ditut. Horregatik esaten dizuet ez dudala gauza hoietaz hitzegin nahi. Nere ezagun batek, ikusi eta agurrik ere ez dit egiten hatxearengatik. Ta holako asko gertatzen da. Horregatik esan dizuet aitatu ere ez dugula egin behar, zertarako?

        Orain atera behar duen hiztegiaz ere galdetu diogu. Numeroen arteko keja eta lantuetan artisauaren gustoa eta zaletasuna nabaritzen ditu. Ez da zapata kaxetan lan egitearen kexu. Ordenadorearen izenik entzun ere ez du egin nahi, agian ordenako nagusiak ez salatzearren.

        — Lehenbizi lehengo hiztegia itzuli. Lan luzea da. 700.000 fitxa bildu nituen. Ta gero hoiek begiratu, gauza berbera lau ta bost aldiz atera daiteke ta bat aukeratu. Aukeratu nituenak hemen daude kartoiezko kaja hauetan. 190 kaja.

        Bai, lan asko. Egunean 12 ordu ta gehiago sartu izan ditut. Ta guretzat ez da batere erraza. Meza, ta brebiarioa irakurri, eguneroko otoitz guztiak. Gero askotan klaseak. Baino nik musika isil jarri ta egiten dut. Melomanoa naiz. Irratia jartzen dut, hola, isilik, eta lan egin. Nahi dezun arte. Orain zahartua nago. Dana galtzen hasita. Hitzmena, entzumena, ibiltzeko ere makulua erabili behar. Baina ari naiz. Gero harpidedunen lana ere egin behar. Hiztegia egiteak baino lan gehiago ematen dit horrek. Bati idatzi besteari erantzun, fitxeroa eraman, nik nere harpidedunak baititut.

        ...Irratia entzunez gozo egiten dut lana. Bai honek ere badu bere historia. Radio Nacionalean konkurtso bat zegoen, eta galdera bat egiten zuten, eta nik banekien. Orduan pentsatu nuen galtzekorik ez nuela eta irabazteko zerbait bai, ta horrela postal bat idatzi nien erantzunez eta transistore hauxe tokatu zitzaidan, geroztik beste hiru astetan segidan erantzun nien eta beste hiru transistore irabazi nituen.

        General Elektrika nola montatu zuen kontatzen hasterako beste hiztegiei buruz zirikatu nahi izan genuen eta Kintanaren eta Mujikaren hiztegiez zuzendu genion galdera.

        — Kintanarena?

        — Gertatu zen Bilbora joan nintzela ta Corte Inglesen sartu ta Kintanaren hiztegia hantxe ezagutu nuen. Hain zuzen egun hartan eraman nuen nerea zentsurarako, egina. Kintanarena ezagutu baino lehenago bukatuta zegoen nerea. Gero zerbait ikusi dut. Nereak, gainera hitz gehiago ditu, nereak bi tomo ditu ta. Hau dotore dago eh? baino texto gutxiago dauka nereak baino.

        — Eta Mujikarena?

        — Bai. Lehengo batean batek esan zidan "Hombre me he disgustado mucho porque he visto que ha publicado Vd. un diccionario con haches" ta nik "ése es mi tocayo, mi colombroño". Hori gutxi ikusi dut. Gutxi... Nonbaiten idatzi omen dute Ibon Sarasolak esan duela neri kopiatu didala ez dakit, ez dakit.

        Literaturari buruz ere eman digu bere iritzia eta disgustokoa duenik ez du esan behintzat.

         — Asko gustatu zait beti literatura, baina hiztegiaren lanak denbora asko kendu dit. Gustokoena? Orixe. Klasikoak eta danak hartuta, bai. Haundia zan Orixe. Klasikotan; gainera, gauza on asko dago baino gauza txar asko ere bai, nahastuta. Esate baterako, Axular. Axularrek duen aberastasuna hitzetan, ederra da, baina joskera... latinismoak, izugarriak. Jakina, liburu ederra egin zuen baina joskera kontutan Axular baino hobeak asko dira, orain bizi direnak ere bai.

        Orain asko entzuten da Lauaxeta, Esteban Urkiaga. Lauaxeta ere jesuita izan zen, nere urtekoa. Zaitegi ere bai. Baina etziren berdinak. Zaitegi askoz gehiago zen buruz; bestea poeta bezala. Sentimentuz.

        Lauaxeta nik adina ez du inork ezagutu. Hemen gauza txar bat zuen Lauaxetak; gauean jeiki eta hizketan eta aritzen zen, sonanbulo, ta sonanbulo bezala sermoi ederrak botatzen zituen lotan. Jendea asko ikaratzen zen. Ni ez ninduen beldurtzen ta harekin jarri ninduten, lotarako, bi oheko gelak izaten baikenituen. Ta lehenengo gauean pentsatu nuen "ia gaur gauean jeikitzen den" ta aulki bat jarri nuen ekilibrio txarrean, ikuitu txikienarekin erortzen zela, ta hiru egunetan jarri eta etzen jeiki. "Joan zaio ohitura hori". Laugarrenean ez nuen jarri ta jeiki egin zen. Bi oheen artean zegoen kortina ra! de golpe ireki zuen ta ni esnatu ta "Urkiaga!". Baina norbait sonanbulo dagoela kolpetik esnatzea astakeria bat da, hil daiteke. Ta pentsatu nuen etxean sonanbulo ibiltzen zenean etziotela apellidoarekin esaten, Esteban esango ziotela, ta "gaizki egin diot" ta geroztik "Esteban!" esaten nion ta esnatzen zen.

        Azkar azkarra etzen. Nere ustez mito bat egiten ari dira. Hoiek biak, egia esateko, ez Zaitegi ez Lauaxeta etziren euskaltzaleak etorri zirenean. Hemen euskaltzaletu ziren. Biak ziren erdalzaleak. Gero, gainera Lauaxetak boladak izaten zituen. Euskaltzale sutsua batzutan ta bestetan epeldu. Zaitegi ez, Zaitegi euskaltzaletu eta gero ta sutsuago, jo ta ke.

        Orain erakutsiko dizuek gauza bat. Ez hasarretu eh? Batek esan zidan  "en el próximo Tejerazo te liquidan". Badakizue orain hilebete batzuk erregeak izan zirela hemen, ta hau dana bete beteta jendez. Ta etxeko nagusiak hitzaldia egin zuen, ta hasieratik esan zuen "Majestad, aquí hay un padre que tuvo relación con su abuelo, Alfonso XIII", ta kontatu zion Santa Kruzen kornetarena, ta orduan keinu egin zidan joateko. Joan nintzen ta fotografo guztiak hantxe, txoriak bezala, ta orduan egin zidaten argazki hau, erregearekin ta erreginarekin, bai, gero nere hiztegia erregalatu zien, ta lagun horrek argazkia ikustean esan zidan "en el próximo Tejerazo te liquidan".