—solasean—

Manuel Lekuona

        Aita Mourvillek lurraren gainera datorren izar-meteoroa aztertzen du Xabierreko gazteluko dorretik. Astronomia eta alkimiazko tratatu zaharrak konsultatzen ditu. Izarrak ez du lurra erdiz erdi joko. Igurtzi besterik ez du egingo, baina belozitatea berotasun bihurtuko da, lurrak su hartuko du sakondurarik izkutuenetaraino. Baina humanitatea salbatu egin liteke, multzo urri bat bederik. Baina sinetserazi egin behar munduari datorkiona: "Y además en el estado de rebeldía en que se hallan las naciones, ¿qué palabra podrá ser oída y obedecida? ¿La mía? Se reirían. ¿La del Papa? ¿Hay algún pueblo que reconozca hoy día su voz como la voz de Dios? iSí! Mis vascos, el pueblo que ha reconocido al Papa cuando el mundo le repudiara...".

        Non izkuta litezke astebete euskaldunak suzko eta sufrezko zoperna berri honek kiskal ez ditzan? Entzun izan dio bere morroiari Aiamendiko zuloetan badirela erromatarren denboretako galeriak, harpeetako herri baten pare...

        Hau da Pierre Lhande s.j.ren Bilbilis nobelaren gaia (Gaztelaniazko bertsioan). Esker onez, nobelaren personai bihurtuko zuen Aiako mehategi zaharrak erakutsi zizkion apaiza: "Cuando penetró en el vestíbulo, la puerta exterior se abrió, y vió aparecer al viejo Bautista, el viejo Bautista Tokiona, su criado vasco que además le ayudaba a misa".

        Ez ginen inoiz solastatu izan nobelako pertsonai batekin.

        — Orain zertan nagoen jakin nahi baduzute, hain xuxen aurkitzen nauzute hemen, ba, Baliarrainera joatekoa naiz, han jai bat egin nahi diote orain arte, 70 urtez, hango organista izan den bati. Eta nik ezagutu nuen hura zazpi urteko muttiko, eta orain hil berria da eta omenaldi bat egin nahi diote. Eta bueno, meza bat izango dela, meza herrikoia, eta meza bukatzean hamaiketako bat, eta haren ondotikan ya hitzalditxo bat egingo dut neronek. Eta hartara joatekoa naiz errege egunean, etzi edo etzidamu. Horixe da nere egitekoa momento honetan, hortan aurkitzen nauzute. Eta nik hitzaldiak egiten ditut beti irakurrita, idatziz geroz han gelditzen baita, beste batentzat ere, beste okasio baterako. Eta horregatik beti egiten dut, eta gainera hitzez motela naiz ni, memoria ere ez daukat oso ona gauza asko buruan eukitzeko, urteak ere asko baitauzkat: 87 urte baditut. Beraz honez gero ezin dezakegu eskatu, ezin dezaiokegu eskatu buruari memorian gauzak konserbatzea, eta horregatik idatzi egiten ditut eta han gelditzen dira idatzitakoak, ba, zer edo zer, señale batzuk edo irakurtzean soltura pixkat gehiagorekin zeratzeko. Eta hortan ari nintzen zuek etorri zaretenean. Goizean hortan ari nintzen eta oraintxe ia bukatzen ari nintzen nere hitzaldiaren bigarren partea.

        — Ez zaituzte kutsatu orduan bertsolariak? Etorri eskasekoa al zara?

        — Ah!, ez, bakoitzak izan behar du den bezalakoa, eta bertsolariak bertsolari dira, hoiek jaiotzen dira hortarako, hizketarako jaiotzen dira. Baina ni ez, ez, horregatik ba, hitzalditarako eta gogo gutxi izaten dut. Eta hitzaldiak enkargatzen dizkidatenean, eta zer edo zer esateko baldin badaukat "bai, badaukat zer edo zer esateko" eta konprometitu egiten naiz hitzalditxo bat egiteko, egiteko eta esateko. Eta esatekorik ez baldin badaukat esaten diet: "barkatu, baina ez daukat zer esanik".

        — Orain, adibidez, zer duzu esateko?

        — Ba, organista zen gizon hau, mutiko ezagutu nuen. Ni testigu bezala joaten naiz orain Baliarraingo herriari hitzegitera. Eta zertaz? ba organista honetaz bai, baina organista honetaz baino gehiago Euskal-Herriko organerian, gai hortan. Euskal-Herria beti organo kontuan eta organista kontuan herri famatua izan baita; famatua esan nahi nuke, alegia idealista eta kultura handikoa. Hori, jendeari erakutsi egin nahi nioke. Ba, bai baitira Euskal-Herrian figura batzuk, oraindik ere ondo estudiatu gabe daudenak. Norbaitek eskribitu du Gipuzkoako organuen historia eta denbora berean organistarena ere bai. Baina hori gelditu da folleto batzuetan eta hau esan beharra dago, Euskal-Herriak eta Gipuzkoak konkretuki, nik hau gehio aittatu dezaket eta, ba nolako organoak eta nolako organistak izan dituen, eta zenbat organo... eta herri txikietan ere bai. Eta munduan diren organorik onenetakoak, Cavaillé-Coll Parisekoak, Gipuzkoak hiru ditu, monumentalak ditu: Santa Mariakoa, San Pedro Bergarakoa eta Santa Maria de la Real Azkoitikoa. Gero organo ttikiak... Oihartzungoa ere Cavaillé-Coll da, Irungoa ere Cavaillé-Coll da, hori esan behar da, herriak izan dute preokupazioa organorik onenak ekartzeko, eta organistarik onenak ere bai. Oiartzunen bertan izan ditugu oso organista onak, kanpotarrak ziren: Naparrak. Tolosako organista, hemen zegoena, Gorriti, naparra zen eta jakina hemen bizi zen hau, baina zera, orain izenak ahaztu egiten zaizkit, hortxe behintzat, zera...

        Baina Oiartzunen bertan, ba kontzertinoa zen azkena izan genuen organista, nafarra, Tafalla alde hortakoa. Eta konzertinoa, alegia, konziertoak eta ematera joaten zen organo berriak inauguratzen zirenean. Beraz, organu egileak berak, fabrikak, eramaten zuten kontzertino bezala eta konziertoak ematen zituen. Beraz, talla horretako organistak izan ditugu alegia, eta maixuak, maixu haundiak... Eslava da beste naparra eta hura zen Gorritiren maixua, Gorriti izan zen gero Mokoroaren eta maixua... Gorriti euskalduna zen, euskalduna baina naparra behintzat bai, Huarte Arakilgoa. Gauza hauek ba esan beharra daude. Figura bat da Euskal-Herrian organistarena eta figura hori, jendeari aditzera eman behar zaio eta que quede una constancia. Orain galdu egin dira gauza hoiek, eta ez dakit, gustoa beste modu batera joan delako edo, hori diskuttitu litekeen kontua da. Baina hori bezala beste hitzaldi bat egina daukat nik, berte figura batentzat, Euskal-Herriko figura bat: indianoa. Indianoa, hemen indiano bat izan genuen: Juanito Oñatibia. Ameriketan asko ibilia eta hemen figura bat izan zen, hil berria da. Hura hil zenean eskatu zidaten zer edo zer, hitzaldi bat hortaz, hauxe egin nuen: "indianoa Euskal-Herrian". Indianoak Amerikan egin duen lana, Amerika indianoei zor zaie, ez indioei, indianoak, hemendik joan eta hango kulturarekin kutsatu zirenei zor zaie: haiek dira indianoak. Figura hori ere estudiatu gabea dago, eta herri bakoitzak badu indiano bat hospital bat egin duena edo elizan horrelakoak eta horrelakoak egin izan dittuena eta haren figura ere estudiatu gabe zegoen, eta Oñatibiaren okasio honetan, ba gai hortaz hitzalditxo bat prestatu nuen. Beraz figura bat daukat, ez dakit, nola esango genuke, linbotik aterea edo redimitua alegia: indianoarena. Baina gero hau ikusi dudanean, organisten kontua, beste figura bat redimitu beharra; beste figura bat badago baina gehio estudiatua: txistularia. Txistularia kultura kontu haundiko gauza da eta herriak txistularia kosteatzea, pagatzea... organistak ere halaberean, elizakoak, elizako konsagrazioak behar du eta aiuntamentuak pagatu, baina obligazio batekin: denbora berean korotxo bat formatzeko eta tipleei erakusteko eta musika erakusteko. Beraz hortan ari nintzen, gauza hortan... Galdetu nahiko duzue beste zer lan gehiago, beti lanean ari naiz, beti lanean eta beti aspertu gabe eta lanik ez baldin banu etsiko ez nukeen moduan.

        Don Manuel Lekuona Etxabaguren Oihartzunen jaio zen, eta otsail honen bederatzian bete ditu larogei eta zortzi. Vitoriako seminarioan sartzen da hamaika urte dituelarik. Irakasle izango da bertan. RIEV eta Euskalerriaren Alden kolaboratzen du. 1921an Eun-Dukat izeneko komedia argitaratzen du, bere anaia Martinen lankidetzarekin. 1935an bere obra nagusia burutzen du: "Nik egin dudan lanik serioena Literatura Oral Vasca izan da. Hori, denak despreziatua bezala zeukaten garaian, eman nion zera bat, biziera bat. Horixe da nere gauzarik ederrena, horixe da".

        — Griña hori... txiki-txikitandik, nola esango dizut? Baliarraina hamar urterekin joan nintzen latina ikastera eta jakina, han gutxi edo gehio, latinaz gainera beste kulturazko gauzak ere bai. Baina han esnatu nintzen ni beste preokupazio haietara, politika pixka bat ere bai, baina politika baino gehiago gute kultura: gure historia, gure etnografia, gure literatura, bertsolariak... Nik bertsolaritakoa askotan esaten dizuet eta honen berririk zer esango nuke, nola sortu zitzaidan neri gogo hau? Ni ttikia nintzela Baliarraindik Vitoriara joan eta Vitoritik bakaziotan etxera etorri eta familian ba lau bat hilabete pasatzen genituen, eta gure kontaktoa alegia, gure ikutua kultura zerarekin, herriarekin, horrela izaten zen. Bakaziotan herrian bizi eta herriaren zera, kultura. Eta behin aittari hauxe entzun izan nion: "herriko pesta, herriko pestarik ederrenak —berak esaten zuen— neretzat meza nagusi eder bat, haren ondotik pelota partido polit bat, bazkari on bat eta arratsaldean bertsolariak". Eta nik bertsolariak entzun nittuen eta gustatu ere bai, ez nekien zergatik gustatzen zitzaidan baina aittaren bultzada harek asko egin zidan neri. Azkena: "arratsaldean bertsolariak" orain arrazoirik jakin nahi baita eta bitarte hortan "shock" bat etorri zitzaidan, hori izan zen Oñatiko kongresoa izan zenean; Katortzen uste dut izan zela. Eta han kongresura, bueno ordurako apaiza egina nintzen ni, egin berria gainera, ta bitartean ba han sartua nintzen, seminarioan katedratiko bezala griegoa erakusten eta euskarazko klaseak nituen hain xuxen, eta, leziotan, beti lezioan sartzen dut, bertsolari lezioa. Bitarte hortan gertatu zen Oñatiko kongresua. Oñatiko kongresura ere joan behar nuen, eta joan nintzen eta, ez dakit, bueno igual gauzak nahastu egingo dittut baina... katedra bat genuen han: euskerologia gaia arakatzen zena. Han zeuden Azkue; han zeuden Olabide; han zeuden Urkijo; han zeuden Elizalde; han zeuden Agirretxe, Txomin Agirre ta horiek, guzti horiek, entzutera joan nintzen. Eta gure artean bi periodista zeuden, Donostitik etorriak, ez dakit, ba Bilbaotik eta harek zer edo zer esan nahi bere burua pixka bat luzitzeko, edo ez dakit zergatik eta literatura eta horrelako gauzak aittatu ziren, baina batek esan zuen: "bah, hemengo literaturari afizio gutxi alegia, ez noski Alemanian bezala, Alemania: Schillerren eta Goethen zerak, zerbezeritan nola zitatzen ziren eta ez hemengoa, hemengoak bertsolariak, xinplekeriak".

        Xinplekeriak? min eman zidan egiazki. Orduan pixtu nintzen ni berriz eta seminarioko katedran orduan ta gehio arakatzen egondu nintzen. Horrela bizkortu nintzen gauza hoietarako. Eta orduan etorri zen okasio bat, hain xuxen... bueno Bergarakoa, Oñatiko kongresua pasa eta handik lau urte igaro, izan zen Bergarakoa, eta Bergarako kongresurako ni tratu haunditan sartua nengoen Apraizekin. Apraiz hori zen Eusko-Ikaskuntza sortu zuena eta harek organizatzen zituen kongresuak. Bergarakoa, Oñatikoa ere organizatu zuen, Panplonakoa ere organizatu zuen, eta gero hurrengo urtean zen Bergarakoa. Arte popular; kutxa zaharrak eta hango... irutea eta, bueno, arte popular.

        Eta gizon harek esan zidan, bittartean nik Vitorian denbora berean, seminarioaz gainera katedratxo bat nuen Eusko-Ikaskuntzak pagatzen zidana, han "artes y oficios"en. Apraizek, esan zidan: "Oiga usted, don Manuel, ya sabe usted que tenemos un congreso en Vergara de arte popular" —sí— "Tendría usted inconveniente en dar una lección sobre literatura popular, mejor dicho, este, poesía popular?". "Ya tengo algo que decir y con muchísimo gusto" —esan nion—. Eta hori ez dakit noiz izango zen, behintzat urte erdi edo hitz hoietatik kongresura pasa ziren, eta bitarte hortan hor ari nintzen lanean. Hitz egiteko motz xamarra naiz, alegia galdu egiten naiz, eten egiten zait gauza.

        Eta goizetan gosaldu, lehendabizi meza eman, gosaldu eta hor jarri enbor batzuren gainean eta hartu bloka eta nere hitzaldia redaktatzen hasi nintzen. Hasi banintzen hasi nintzen, atera zitzaidan hitzaldi bat oso interesantea, neronek ez nuen uste hain polita aterako zitzaidanik. Eta, nere lezio harekin joan nintzen Bergarara. Eta orduan, orduan sortu zen bertsolarientzako batez ere iritzi ona, oso ona. Artean, hara nola diren gauzak. Eta Aitzolek uste zuen Euskal-Herria salbatu behar zutela poetek. Eta poetek salbatu behar zutela, eta hor halako obra poetiko bat egin behar zen eta hain xuxen enkargatu zioten Orixeri, hori, gauza hori egitea. Eta egiña ez bazegoen ere martxan zegoen gauza, eta Orixe ari zen bere poema egiten, eta orain fetxak bata bestearekin ez nituzke ongi jarriko, baina suertatu zen Bergarako kongresua tarte hartan, treinta y unon. Bueno, han eman nuen konferentzian lehendabizi jotzen nituen nik kopla zaharrak. Eta haren ondotik, bertsolaritza, inprobisazioa: fenomeno ikaragarria baita. Gure aitari entzuna nion: bertsolariak, bertsolariak. Zera horrekin, kanta horrekin nengoen eta bigarren partea izan zen hain xuxen bertsolaritza. Lehendabizikoa kopla zaharrak eta kantatu gainera eta toberak eta denak izan ziren. Eta geuk eraman genituen Oiartzundik ere toberajotzaileak. Eta akordatzen naiz Eusko-Ikaskuntzako presidentea D. Julian Elorza zen eta sesio haietara bera presiditzera etortzen zen. Eta ni joan nintzen hara nere toberajotzaileekin eta konferentzia irakurri nuen eta ordu bete hitzegingo nuela esan eta ordu bete pasa eta erdia besterik esan ez hitzaldia. Eta bigarren partea hain xuxen, bertsolariena zen. "No me gusta aburrir a la gente, no hay cosa peor que aburrir en una cosa de tipo de cultura y lo dejaremos para otro día, cualquier día en San Sebastiàn". Eta horrela gelditu ginen eta hura pena haundi batekin. Donostian, bueno, beste fetxa batzutan, ba Aitzolek, Aitzol ez zen Bergaran ibili, eta ez zuen nere hitzaldirik entzun, baina bigarren partea entzutera etorri egin zen Donostiara, eta orduan bota nituen hain xuxen bertsolarien alabantzak. Amigo Aitzolek hemen zegoela Euskal-Herriaren osasuna, hemen zegoela. Ez poetak, bertsolariek salbatu behar dittek, honen reakzioa hura izan zen. Eta orduan hasi zen hura Kursaaleko sotu behetan bertsolarien konkursoak egiten, treinta y cincon. Bitartean, nik treinta y unon emana nuen hitzaldi hori, Bergaran, eta Bergarako osagarria Donostian. Eta begiak orduantxe ireki zitzaizkion gizon hari, eta egundalako afana hartu zuen bertsolaritzarako.

        Gure ordua etorri zenean, ba ostatu batean zeuden toberajotzaileak, Markoxena edo ez dakit nola esaten dioten, Bergarako zeran. Eta joan nintzen bila eta kalerik kale ginjoazen eta toberajotzaileak, bere palanka bizkarrean eta koadrilla eta, hor topo egiten dugu bizkaitar bat. Elorriokoa edo ez dakit nongoa zen, bizkaitarrak badakizu beti oso patriota izandu dira. Eta haren gauza izan zen ba askatasuna etorri gabe, nola esango zuen harek, askatasuna ekarri egin behar dela hizkuntza konserbatuko baldin bada, bestela alper-alperrik genbiltzala. Eta bertso bat bota zion gure koplariari, hil zen gixarajoa, eta han erantzun zion, ez dakit orain nola den baina bukaera zen:  

                Lehengo legeak ekarte ez boguz

                hilgo jaku euskeria

bizkaitarren moduan eta gurekin zegoena "kantatu-kantatu" jarri zitzaion eta horrelaxe esan zion:

                Gaur goizetikan Oiartzun eta

                arratsaldean Bergara

                geldi daudenak ez dakit baina

                gabiltzanak bizi gara

                Lege zahar gabe beldur zara zu

                hilko ote zaigun euskara

                dabilen arte ez dago hilik

                atera zena plazara.

        Klabao! paretara itxasita bezala utzi zuen bizkaitarra. Inprobisazio ederra izan zen baina horrekin, puntu horrekin euskara denbora berean eta abiatzeko formak, bertso bat ikaragarria atera zitzaion. Bueno ba gero izan zen alegia, beste bersio bat ematea gauzari, eta testu bat egitea. Testua egin nuen, juxtu-juxtu publikatu zen treinta y cincon, gero treinta y seis etorri zen eta se acabó.

        — Nola bizi izan zenuen garai hartako giro politikoa?

        — Nere politikak gutxi balio du, bakar-bakarrik hori eran dizuet Baliarrainen, burrukatxo batzuk egin izan nituen nik orduan, nola esango dugu, nazionalismoaren alde. Gero familiz eta, integrismoa, tradizionalismoa zeratzen baitzen eta hala hala jo genuen; zertan baina, periodikoa erosi besterik ez. Ez genuen beste borrokarik, baina borroka txiki bat egin izandu dut karlista batekin. Eta guztia zen, Bizkaiko historia Iturrizarena irakurri, eta badakizu histori fantastikoa dela Iturrizarena. Batez ere erromatarren gerrak euskaldunak nagusi, eta latina estudiatzen genuenean beti ere, latina estudiatzen denean izaten da, erromatarren historia sartzen da tartean: literatura eta historia. Eta beti ere erromatarren gerrak, nola ziren besteak? kontrarioak zein ziren?

        — Kartajinesak.

        — Kartajinesak, izenik korrienteenak ihes egiten didate memoriatik, kartajinesak, eta beti hori esaten genuen: kartajinesak eta erromatarrak. Eta jakina neri gustatu egin zitzaidan Iturrizaren lezioa. Eta ez dakit karlista horrekin nola nintzen, behintzat Euskal-Herriaren aldeko defensa txiki bat egin izan nuen orduan. Gero bizi izan genuen integrismo hortan, ba urtetan ez hotz eta ez bero, baina orientazioa beti ere hara eukiaz, hara eukiaz. Eta ahalik eta hemen gerrako gauzak eta etorri ziren arte eta ikusi ze itxusikeri egin zituzten; gure anaiak, gure Martinek ere gerra garaian republikano bezala bihurtu zitzaien, eta harek inpresio haundia egin zidan, ikusirik gure Martinek ze orientazio zuen gauza hortan eta republika ere gauza ona izan zittekeela, eta horrelako gauzatxo batzuk, gu tradizionalismoan gehienbat, eta gero zeratu ginen, gero redimitu ginen.

        Erretorea kanpotarra, lehendabiziko erretorea seminariokoa, seminarioa zeran egin zenean, Vitorian, kanpotarra zen: Saenz de Frutos. Entusiasmado por lo vasco, eta diskurso bat, kurso aperturako diskurso bat egin zuen Euskal-Herriaren alabantzarako. Eta gero haren ejenplura beste bi, tradizionalista amorratuak izan zirenak gero, apaizak eta profesore seminarioan: bat D. Asensio Gurrutxaga. Haiek ere bi temak Euskal-Herriaren aldekoak hartu zituzten. Erromatarren gerrakoa bat "gerras cantabricias" eta bestea "el monoteismo en el País Vasco". Horregatikan, nola diren gauzak, baina gero gauza hoiek rebisatu egiten dira, lehendabizi izaten da sinpati bat eta gero egitten dira dekantatu gauza hoiek. Eta burruka sortzen da eta burrukan batzuek oso gogor alde baterako eta besteak besterako. Haiek askenean jarri ziren oso kontra, euskara, euskal kultura ikuttu nahi ere ez zuten izaten. Beneratu egiten ziren, kontrakoak, kontrakoak. Gero bittartean, Sabino sartua zegoen eta Sabino bizkaitarra zen eta seminarioan bizkaitarrak, abertzaleak mayoria, gipuzkoarrak erdi-purdi, alabesak oso gutxi, beraz seminarioa horrela zegoen partittua. Ya gure garaia baino pixkabat lehentxeago, unotik hasita, Sabino Arana, abertzaletasuna alegia, sinpatia bakarrik ez, ez, una cosa ya más científica. Ba hori guzia bizkaitarren artean oso sartua zegoen berak mayoria baitziren. Hala ere bizkaitar karlistak, izugarrizko gogorrak izaten ziren.

        Euskaltzaletasunean aurrera ibilitako apaiz batentzat ez zen samurra izango gerratearen ondorioa. Ez zuten Donostiara bidali eta haretxek salbatu zuen.

        — Gaizki, desterratuak asko, hilak ere, 14 edo 16 edo ez dakit zenbat, desterratuak asko bai; gaizki, oso gaizki, hura salbajekeri bat izan zen, salbajekeria eta hor, herrian erdi-eroak agintzen zuten eta haientzat ba denak komunistak, hau komunista ta hau komunista. Ta militarrak sinistu, komeni gainera sinistea, sinistu egitten zituzten eta egin behar ez ziren gauzak egin ziren, disparate ikaragarriak egin ziren, ikaragarriak, ez du izenik harek, neronek ere 14 urte Calahorran egin nittuen, konfinatua ta ba, hala ere nik ez dakit, Jaungoikoak eman dit halako, nola esango dugu ba... cortina de humo, eta egia esan orain ez daukat nik halako trantze ikaragarriarik pasatu nuen konturik. Ahaztu egin zaizkit gauzak eta orduan bertan ere nere euskara gauzetan, han ere, Calahorran artxiboa eskatu egin nuen nik, Calahorrako artxiboa, hara destinatzea. Nahiko pagotxa neukan han eta harekin entretenitu egin nintzen.

        — Lehen aipatu dituzun kultur gizon hoietatik nork inpresionatu zintuen gehiena? han al zenuen harremanik haiekin?

        — Bai, bai, ba jakina, neretzat beneragarriak ziren denak, eta beneragarriak esan nahi nuke edadez ere bai eta jakinduriz ere bai eta denak oso onak ziren neretzat, zer esango dizut ba, denak inpresio haundia egin zidaten baina gauza bat ikusi nuen; Elizalde zen han gehiena zeratzen zena, diferentetsua besterengandik. Abertzaleak bai baitzuten rebista bat, Sabino Aranak fundatua izango zen, Euzkadi, Euzkadi izan behar zuen bai eta bazuten beren eskola, euskerolojiako eskola, Urkijo eta berriz beste zerean zebiltzan, jakina beste zerean. Azkue ere bai, Azkue ere kontrario xamarra zen inbentzio harekin, eta denak beneragarri eta Eleizalderentzat nuen eritzirik exkaxena alegia, irreduktible edo izango zen, latza izango zela besteentzat. Zer nahi duzu? Beren otorduetan, elkarrekin bazkaltzen zuten nonbait eta bazkalondoko konbersaziotan oso adixkide egin ziren eta orduan denen artean erabaki zuten Euskaltzaindia sortzea. Orduan bazabilen gauza baina Elizalde, denetan zen beroena. Horrela izan ziren gauzak. Beraz Olabide eta hoiek denak beneragarriak dira neretzako, Azkue ere bai zer esanik ez: Urkijo euskaraz gutxi mintzatzen zen baina asko zekien eta batez ere harek eman zien direkzioa, orientazioa, norabidea alegia, euskararen estudioei. Harrek on haundia egin dio euskarari. Internacional, internacional rebista eta horrek itzal haundia eman zion, oso ondo zegoen. Bera aberatsa izango zen baina emaztea askozaz aberatsago, haurrik ez zuten eta frontoia, beste gasturik ez zuen, frontoi pixka bat, egunero partido pixkat ikusi. Ta gainerako zera guzia, bere diru guzia biblioteka bat, libro zaharrak erosita, libro zaharrak gorde. Hau tipo interesantea izan zen, oso interesantea eta uste dut, orduan nik ez nuen hain iritzi onik izango Urkijorentzat, baina geroz ikusi dut harek bentaja haundia egin diola... Neretzat beti Azkue zen onenetan onena, langile bezala ikaragarria, hiztegi hori egiteko behar da korajea.

        Baina, gero berak esaten zuen: Jaungoikoak ez deizula eman tentazio txarrik beste hiztegi bat egiteko, hala esaten zuen berak. Hiztegia bai, eta gero kantak, kantak horrela egiteko, magnetofoirik gabe, ez zuen batere meritorik izango. Bi gauza horiek eta gero morfologia, hauxe da gauza bat nik irakurri ez dudana.

        Bertsolaritzara itzultzen gara berriz eta bertsolariek behin baino gehiagotan gorazarre egin dioten Don Manuelek ez baitu inoiz historia edo kritikarik egin, bigarren parte baten falta sumatzen dugu guk ere haren obran, L. Mitxelenak bezala: "Bere sailean, ez dugu izan geroztik haren ordezkorik ezta inguratzekorik ere". Egitekoa, Don Manueli zegokion noski.

        — Bueno bertsolariak bigarren parte bat dute niretzat, nik segittu ez dudana, bertsolariaren historiak, Juan Marik egin du hori, eta nik nere burua liberatua bezala aurkitzen dut hori galdetzen didatenean, hori esana dago, Juan Marik daki hori, neri ez didazutela galdetu. Baina beti ere, jakina, iritzi on-ona, guk ezagutu ez genuena, Xenpelar. Xenpelar monumentala izandu da. 33 urte besterik ez zituela harek kantatu zituen garaian eta modukoak eta... échale guindas, harek bai, gure Lexotik hor botatzen duen bezala: "Geldi dagoenak ez dakit baina dabilena bizi da", horrelako maximak ordea bertsolariak oso ederrak izaten baitzituzten. Xenpelarrek horrelako asko ditu, asko ditu. Xenpelar oso, oso ona izandu da bersolari bezala.

        Bertsolariak bi klasetakoak ikusten dittut nik. Bat, artzaia, hori duk bertsolari jatorra eta hori da maximak eta zerak erabiltzen dituena, besteak nekazariak, nekazaria dialektikoa da, bertsolari dialektikoa bihurtu zaigu. Odutan elkarren kontra nahi zuten aritzea, dialektika haundi behar da hortarako. Ta gure bertsolaritza lirikotik, artzai lirikotik asko pasa zaigu dialektikora, baina hori ere berez jatorra da, oso ona da, oso ona da. Eskrituran badakizu nola diren, poesia didaktikoa esaten zaiona, poesia didaktika, Salomonen sententziak eta guzi hoiek, ba jeneroak dira, eta dialektikoan, arrazoitan, ze arrazoiak esaten dituzten, jo! ikaragarria da, ikaragarria. Ba diferentzi hori gustatzen zait egittea eta neronek nere gisa sortutako definizioa bezala hartzen dut hau. Gainerakoan historia, bertsolarien, pertsonen historia eta, Juan Marik...

        — Gaur egungoa ere ez duzu segitzen?

        — Juan Marik?

        — Ez, zerorrek.

        — Nik ez, liberatua nago, nik orain goxatu, ikusi ta jakin gauzak nola dijoazen. Nik poxa daukat horrekin bai eta neroni gehiegi konprometitu gabe, esan nahi nuke konprometitu, ba konpromisoa. Ez da horregatik ez, ez. Baina ikusten ditut eta trankilidade bat daukat horrekin, bestela neronek ekingo nioke lanari gauza zeratzeko. Historia bada ta formulak badira eta guztia. Baina bertsolariaren nik esaten dudan formula moral klase hoiek oso onak baitira, hoiekin stock bat egittea, haiek bildu. Oraingo arlote galantak ba ditugu bertsolaritzan, zera Lexoti, lehengo Lexoti ere nire hiloba da hori, arlotea, baina horrek botatzen dituenak, arrazoizkoak dira. Un, un sentido común, espeziala dute hoiek. Hori guzia bildu.

        Bertsolaritzak segittuko du, segittuko du. Pixka bat materializatu litteke, alegia soldata kontuak, komerzializatu nahia, hori peligro bat izan liteke. Baina beti izango da bere gisara aritzea gustatzen zaiona, tabernan eta. Bai, bai, hori puja bat baita, besteak esana gogoan euki eta hurrengoan taka berriz ere, ta zipoka alkarrekin aritzea, horrek konserbatuko du asko, ta gainerakoan tituloa hartu dutenak eta kobratzen hasi direnak eta, hoiek ez dut segurantzirik. Hala ere hoiek ere nik ere eutsiko diotela uste dut eta gehiegi komerzializatu gabe. Baina arrisku piska bat hortik ikusten dut alegia, alpertuko ote diren bertsolariak. "Pagatzen ez bazait, ez" eta hori, baina asko salbatuko duena ez dira bertsolaririk onenak izango, baina bai saiatzen direnak tabernan, eta behin tema hartuz gero horrek eutsiko dio, beraz horrek salbatuko du puxka bat, puxka bat. Gainerakoak ez dittek ezer adelantatuko. Baina gauza harrigarriak dittugu Euskal-Herrian bai, bertsolaritza. Munduan ez dagoen gauza da, munduan izan dena ta galdu dena ta hemen ez.

        — Eta hori zergatik da, kasualitate bat?

        — ...

        — Ez dakizu?

        — Hori ta beste gauza gehio baditut hor, ez dut esango ba hizkuntza askotan esan dena politika lehen aitatu dugun ezkero. Orain batere erreparorik ez dut izaten batzokitara joateko hitzaldiak ematera, baina hitzaldi kulturazkoak. Baina polktikaren oinarria kulturan dago eta hain xuxen zera Atauna joatekoa naiz datorren larubatean uste dut, Atauna...

        1951an Euskaltzain izendatzen dute. Urte berean Iosu aurraren bizitza izeneko haur poema argitaratzen du, Elbira Zipitriaren haurrek urte askotan jokatua, eta behin Laffite inbiritan utzi zutenak Monografia historiko zenbait. 1966tik 1970ra Euskaltzainburu izendatzen dute; batasunaren arazoa irakinean logo.

        — Batasuna bat behar dugula konforme, orain nola egitten dugun. Ia errexenetik joan garen edo zailenetik joan garen. Zailenetik joan garela uste dut. Orain, enperratzen baldin badira se estrellarán contra la pared, pero sin mirar. Ez dut uste aurreratuko denik, beste bide batez egin baldin balitz beste gauza xinpleagoa agian... zailen zailenera jo da.

        — Oraindik zailagoa nahi zutenak baziren. Lapurtar klasikoaren aldekoak eta.

        — Ez, ez, ez, hartu den kaminoa zera izan da, desastrea. Baina hala ere segitu egingo da burruka. Neri egin zidan zera bat, ez dut pentsatu nahi ere, pentsatu nahi ere, errezago egin behar zen, errezago egin behar zen ere ez dakit, hortarako, horatarako dira zerak. Ez dut pentsatu nahi ere pena ematen dit, pena haundia. Batasunaren arazo hori neronek esango nuke, neroni sortutako gauza izan zen batasunaz hitzaldi bat eman nuen nik lehendabizi, ez zezatela pentsatu batasuna panazea bat zenik, batasuna eginez gero biharamunean euskara salbatuko zala. Gero etorri ziren ba problemak, ta ez dakit gauzak nola ibili ziren, honela zeratu dira eta anti bat sortu zen eta anti harek segittu du orain arte, orain uste dut, aditu dut, gazteak responsabilidadeak eskatzen hasiak direla. Gauzak nola egin diren. Unibersidaderik ez genuen.

        — Orain ere ez.

        — Unibersidadea, izan baldin bagenu, unibersidadeak asimilatu gai hoiek. Unibersidadea genuen Valladoliden eta Zaragozan. Haiek tutik ez dute egingo zera kulturarentzat, aittatu ere ez, aittortu ere ez, denik ere. Unibertsidadea izan bagenu, gauza hoiek unibertsidade modura egingo ziren baina egin dira ba por un poco de protagonismo, nik egingo nuke ta nik egin behar dut eta nik egin dut. Desorientazio haundia. Horrelaxe.

        — Eta aurrekoa ezagututa, nola ikusten duzu gaur egungo egoera politikoa? Nola ikusten duzu Estatuto hau, zer gertatu behar du Nafarroarekin... Ala aspertu egiten zaitu politikak?

        — Ni ez naiz oso optimista baina ez eta pesimista ere, eta lagun batzuk badittut oso optimista direnak, ba al dakizu zertan? Euskal-Herria hankapean lehertu nahiean horrenbeste urtetan ibili eta logratu ez denean seinale da herriak baduela zentzu bat. Eta zentzu honek salbatuko gaittu. Ekonomian bertan ere, baina askatasuna beharko genuke. Honek berak esaten zuen: "Euskal-Herrian den ahorro hutsarekin hemengo krisia —berak esaten zuen— superatua dagoela". Asko iruditzen zait, baina Caja de Ahorros estadoak kontrolatzen baldin badu, zer? Horregatik ba, baina beti ere esperantza hori, herriak zentzu haundia duela. Eta zentzu on horrek salbatu dezakeela. Gure posibilidade guzia, orientazio on bat, baina bitarte hortan orientazioaren bila gabiltza, bila gabiltza beraren.

        — Eszeptiko xamarra zaude.

        — Ez, nik espero dut, espero dut, hori esa zidanak zentzu ona du eta gauzak ondo ikusten ditu, neronek ez dut ikusten haina oraindik zertan gaude, ilunpean gaude. Baina noia nahi ere behintzat gizon horrek esaten zidan herriak badu zentzua eta herria Frankok leherkatu ez duenean ez da errexa izango aurrera ere lehertzea. Ez dakit argia nondik etorriko den baina argia etorriko dela harek aditzera eman zidan eta nik badaukat esperantza. Asko dira ni baino askozaz pesimistagoak gauza hontan, ez baitute txarra besterik ikusten. Baina herriaren zentzu hori...

        Eta badago probidentzi bat, ba dago karismatismo bat alegia. Karismatikoak dira berak egin dezaketen baino gehio egiten duten pertsonak. Alegia San Inazio bat gizarajoa bere hanka hautsiarekin Jesusen konpania nola, nola arraio sortu zuen harek. Karismatikoa zen ta karismatikoak ezagutu dittut nik gure arten. Zer zen, zerako Mondragoiko soziedadeak...

        — Koperatibak?

        — Koperatibak sortu zituena.

        — Arizmendiarneta.

        — Karismatikoa. Ez zen mistikoa, mistikoa en el sentido religioso baina karismatikoa bai. Harrek ikusten zuen bazegoela bide bat, hori dena probatua zegok, Alemanian probatu dittek, badagoela bide bat, hasi ta zer sortu duen, karismatikoa, probidenciales. Eta nik uste dut pixkat ameslari izatea komeni zaigula. Nik amets pixkat egitten dut gauza hoiekin, nik ikusten baditut ba, nola sortzen diren uste ez genituen lekutan ta uste ez genituen gauzak. Eta horixe, horixe, horrek poztuta bizi naiz, ordu txar askorik ez dut pasatzen ba, ezin. Ikusi ez dut ikusten nondik eta baina etorriko da, nonbaitetik etorriko da.

        — Zer dute oraingo politikoak lehengoak ez zutena?

        — Ez praktikatuak. Politikan ez praktikatuak izan dira berrogei urtetan. Francok galerazi zigun politika zeratzea eta horrek galdu gaitu, asko galdu gaitu, ez da sortu politiko autentiko bat.

        — Ez duzu liderrik ikusten?

        — Ez, ez dut ikusten eta egongo da nonbaitten liderren bat izkutuan egongo da, nonbaitten. Nik ez dut ikusten, jakina, ni ez naiz zeratzen gehiegi, sudurrik ez dut sartzen ez asunto hoietan. Baina beti ere bidentziala naizela. Hemen egin diren gauzak, gauza haundiak izan baitira. Ekonomia bera ere, nolako ekonomia izan dugun. Marx superao. Batek hori esan zidan. Marxen zerak, desesperazio batekin sortutako posturak dira, Marxen gauzak, la lucha de clases ta hoiek guztiak, nik gauzak adituta, Euskal-Herriko ekonomia nola izan zen eta, baina hori egia da eta egi jatorra da. "Ni Marx!" esan zidan. Gure izaera nolakoa den ez baitugu ezagutzen gure sikolojia ez dugu ezagutzen. Azkoitiko ta, Azkoitiko monjak ta zera haiek...

        — Azkoitiko brijidak

        — ...a lo que iba. Errenterian ere gauza berbera gertatu zen. Ez dakit nondik hasi eta nola bukatuko dudan, baina Azkoitian konbentu bat egin behar Brijidak, Lasarteko monjak ziren, hara fundazioa egittera joan behar zutenak. Ni Lasarten nengoen orduan eta Lasarteko historia eskribitua neukan, monjen historia guzia. Hara joan behar zirela, eta herriaren permisoa behar eta obispadoko permisoa ere bai. Errenderian ere gauza bera gertatu zen. Ta obispadoak konbentukoei jartzeko, jartzeko ta jartzeko. Baina herriak kondizio bat jarri. Bueno, jartzeko konbentua eta monjak dotetarako ekartzen duten dirua, bankorik ez zegoen, eta haiek jartzen ziren baserri baten gainean eta... Bueno, ba, konbendua sortzeko eta eskubidea izan zezatela, baita baserritan dirua jartzeko. Suertatzen zen zensu hoiek multiplikatua zen etxearen balioa baino gehiago izatera ailegatzen zirela eta orduan baserritarrak zera, monjei saldu egin behar, transpasatu egin behar propiedadea. Eta baietz ba, hori egiteko ere bai, libre eta bakar-bakarrik neurri bat. Orduan operazioak egin dira eta konbentuan dituzte hamabi baserri, kontu egizu, bere propiedadean. Hasieran zensoarekin hasi, ta gero... Baina todo realizado legalmente, legalísimamente. Eta euki ere bai, euki zezatela propiedade hori baina neurri batekin. Edozein baserritarrek erosi nani bazion baserri hori, monjak saldu egin behar zutela. Tenían derecho a adquirir pero no tenían derecho a conservar. Sortzen baldin bazen baserritar bat monjei etxea erosi nahi zienik, monjak saldu egin behar zuten. Arrazoia, monjak erosi bai eta saltzen ez bazuten, gehiegi juntatzen zutela ta acumulación de bienes. Por un motivo social una limitación del derecho de poseer. Euskal-Herrian normal izan dira, hori lege bezala aitortua zegoen. Azkoitian bi bider gertatu zen hori ere. Konbentura joan behar, kondizioak herriak jarri, herriko edozeinek... batean esan nion Antonio Arrueri. Horrek pacto de retro esan zidan, pacto de retro, alegia saltzen duenak reserba bat egiten du "gaur dirurik ez daukadalako saltzen ditut, baina diruz hornitzen naizenean, berriz ere eskatu egingo dizut eta saldu egin beharko didazu". Pacto de retro, eta hori esan zidan baina hor ez da saltzaileak reserba hori egiten, baizik eta herriak, edozein bezinok ukatu lezake, eta zuk obligazioa daukazu saltzera. Es un motivo completamente social, es un pacto de retro de tipo social, enormemente social. Eta hori bi aldiz Azkoitian suertatu zen. Ontzat eman zitzaien eman zuten zera, eta obispaduan ere bai kondizio ontzat eman zuten. Euskal-Herrian bazen beraz un pacto de ese género no? con una limitación del derecho de poseer. Errenderian, deseo de adquirir, derecho de adquirir, Oiartzunen ere, gauza bera gertatu zen.

        Derecho de adquirir limitado, por qué? bestela erosi eta erosi ta erosi, acumulación de bienes, eta por un motivo de tipo social. Esa sociologia está sin estudiar todavía en el País Vasco, la univcersidad no ha estudiado esto. Yo he denunciado bi edo hiru aldiz, nere eskritotan hor dago. Ez dute kasorik egiten, ivaya estudio!. Derecho de poseer limitado por motivo social, por peligro de acumulación. Eta honen arrazoiak Calahorran aurkittu nuen nik. Hemen ez baitute arrazoi hori ematen, que acumulan y no venden, que adquieren y no venden. Calahorran ere Santa Teresaren konbentua egitera joan zirenean, herriak eta kabildoak biek galerazi egin zuten. iQué razones? porque los conventos compran y no venden y se hacen Buenos de las mejores propiedades de la ciudad. Arrazoi hori ematen zuten. Hemen hori praktikatua zegoen.

        — Segitzen al duzu gaurko literatura? Zer irakurri duzu aspaldi honetan.

        — Ailegatzen diren gauzak, ba begiratu bat ematen diet, begiratu bat, baina literatura ez dakit teknikoa hor daukazue bi tomo, auskalo zenbat miloi kostako ziren ta... dirua ez bait nolanahi gastatzeko egiten eta aurkitu ditut zeraren Detxepareren historia dantzan ez dakiela. Eta bertsoa dantza da, bertsoa dantza da, ez da silaba. Silabak ez dute bertsorik egiten. Silabak egitten dute pausua. Baina hor hasten da, hor hasten da zera, metrika, silaba, ez dago metrikarik ta beti ere silabarekin egin behar eta ez dira irixten, ez dira irixten. La esencia científica del verso dantza da, dantzan ez dakienak ritmoa zer den ez daki. Definizioa ez dut apuntatzen, ta edozein neska koskorrak musika pixkat aditzen du eta dantzan jartzen da, zer du? Ba dantzan dakiela. Eta gure Altuna honek ez daki dantzan. Eta Leizaolak ez daki dantzan. Ta haiek mugitzen dira en el terreno de la sílaba. Cuántas sílabas, 11 sílabas, 12 sílabas, eta silabak izanez gero egiten dira, oñak eta oinarekin hasten da ritmoa. Ritmoak beti behar du pausu bat eta ritmoan bada bat lurra jotzekoa eta, eta bestea altxatzekoa. Pausuak beti ere bi zera ditu, bi balore dittu, arsis y tesis, arsis y tesis. Y eso es lo que constituye el pie. Eta oinak, zenbat oinek egiten duten bertsoa eta han hasten da bertsoa. 11 sílabas, que si 11 sílabas, 11 ó 12 sílabas. Eso resumiendo a un número de pies, tres pies, cuatro pies... Baina hortan... Horregatik ba nik gehiena teknika gauzak irakurtzen ditut, baina literatura zer esango dizut ba? zer literatura irakurri dezaket ba? periodikoan zer ateratzen da ba? Arestiren gauza batzuk irakurri nituen. Arestiren beste lagunak zein dira? Literaturan zein dagoen ez baitakit nik. Sarasola literaturan al dago? edo teknikan dago?

        — Teknikan gehio ezta?

        — Ta besteak zein dira?

        — Txillardegi eta.

        — Txillardegi, Txillardegiren nobelarik ez dut irakurri nik. Baina lehendabizi egin zueneko zera hura, erdi irakurri bezala egin nuen eta hura ere, ez dakit, ez zait... Nik beti hortara jo dut: investigación de lo popular. Literatura popular, hori bai, hori neri gustatzen zait. Baina gaur eguneko poesian, zein duzu zure mattia, mattiena, ba ez dakit ba. Gutxi irakurri dut, oso gutxi egiten dut, ta gustoa aurkitu ere, gauza batzutan aurkitu izandu dut. Beti ere, nik preferentzi gehio izan dut zera, literatura oral. Hori bai, herriarena, herriarena, ta hori izandu da ta hortan daukat nik lehen esan dizuedana, deskansu bat. Ikusi baitut honek ere bere erretena hartua daukala ta badijoala eta, baina oraindik ere ez gara iristen. Soziolojia, herriaren soziolojia da hori. Unibersitateak ez du jaso. Eta arkeolojian bertan. Tenemos una arqueología religiosa del siglo V, y no se reconoce, ni se menta, ta horrela da. Trebiñoko kueba artifizial horiek, son cuevas de ermitaño, los ermitaños anteriores a los monásticos. San Benito, San Benito era el siglo V. Hau baino lehenago hemen bagenuen organizazio bat, relijiosoa gainera, de religión, de perfección. Ermitaños, beren zuloa egiten zutenak, beren kueba egiten zutenak, ta kueban bere habitazioa ta kueban bere sepultura. Hor daude zera horiek eta inork ez ditu aittatzen. Hor dago Zaragoza, Zaragozak ez ditu aittatzen, Nafarroako mugan dauden zera hoiek. Hoiek ni mentar. Gravísimo! Kristautasuna nekez sartu zela, nekez sartu zela eta oso berandu sartu zela eta berandu sartu zela y estas cosas son del siglo V. 50 ó 60 ó 70 cuevas artificiales de ese género.

        Komunidaderik gabe, bakarrik bizi izaten ziren, bakarrik. Elkarrekin bizi izatea ta batek batekin bizi izatea lehenagoko instituzioak dira, lehenagokoak. Son del tiempo de San Pablo el primer ermitaño y San Anton, ta ez dira aittatzen. Eta hori bestela, beste zerak ah! cuevas naturales, santuen izenekin, esto es una cosa caprichosa. San Adrian, si esto se compara con que había unas cuevas artificiales donde vivían los ermitaños, que decían misa, se cantaban salmos, si se comparan con este otro en donde hay una cueva natural, no hace falta una cueva artificial. Yo comparo el uno con el otro. Si esta cueva artificial es auténticamente del siglo V, esta cueva natural es una vocación del siglo V, puede ser perfectamente, y no lo puedo probar históricamente, documentalmente, pero no todos los datos están en los documentos, hay mucho de aproximación, hipótesis pero muy razonables. Si San Adrian y San Valero y San... y eso qué? que me dice usted de todo eso? Qué santos son esos? Y todavía está el estudio por hacer, de santuarios está, por hacer, eta se hacen pues ensayos, monografías de aproximación y demás, pero queda mucho por hacer. Asko gelditzen da, asko. Herri ttikia garela, baina herri haundia gara.

        Karpeta-mendipean murgiltzen zaigu, eta "zer jartzen du hemen?" galdetzen digu aldizka. Azkenean topatu egin dugu: Fueros "Presa al duzue?" galdetzen digu ironiaz.

        — Carmelo Etxegarai, horrek bai merezi duela, horrek bai merezi duela. Liburu oso ederra egin zuen eta ez zaio kritikatu: "Instituciones forales". Hondarrabiko alardean bezalaxe, urtean behin tiro batzuk egin ta serbizioa, Bure kintak hoiek ziren. Ez dakit probintzian uzten ez zuelako, nik uste dut jendeak ez zekielako, ignorantzia, orain ya... Bittarte hortan publikatu izan dira, nik ikusi ditut fuero kontuko gauza batzuk que son deficientes, tremendamente deficientes. Neronek preparatutako gauzak hementxe dauzkat hain xuxen.

        — Ta liburu berri hauek, Cillan eta hauenak, gero, Cillanena "La Foralidad Guipuzcoana" eta.

        — Ese es otro despistado, despistatua da. Horrek eskribitu du zera bat, nola esango dugu gai bat: la parzonería de Guipuzcoa. La parzonería la pone a partir de la Edad Media en no sé qué conde de Salvatierra. iSi eso es una institución prehistórica! De antes de los reyes, eso supone la existencia de la no repartición ni en provincias ni en estados. Dos estados independientes, diferentes, pues tienen participación en los mismos pastos y demás, eso pertenece a la época en que no había división de estados todavía y mucho menos de provincias. La parzonería pues es una institución que es completamente prehistórica.

        Besteak horrela begitan hartuta dauzkadanak nik zerak dira, dokumentista esaten dietenak. Dokumentorik ez den lekuan, no hay nada, no hay historia, adoradores del documento, paperak, paperak, paperak. Ez pentsatu dena interpretatu behar izaten dela. Tradizioa bezalaxe, tradizioa interpretatu behar izaten da, bai hori ere interpretatu behar izaten da. Baina horri hain lotuak, hain lotuak, ba, no hay historia. Mejor es no escribir nada que escribir una historia que no sea documentada, eso no hombre! Hay otras fuentes de historia: demografia, leyenda berak eta etimolojiak eta instituzioak. Y con unos hombres así donde vas a parar, no tienen intuición de las cosas. Yo no tengo más que intuición, no tengo documentos, te explico las cosas de esta manera y la explicación verdadera es ésta. Instituciones que son prehistóricas. La isla de los faisanes es otro caso igual también. Es de los paisanos, no hay faisanes que valgan, paisanos, es decir, los pastores, los pastores que tenían aquello por común, los de un lado y los de otro. Horrela bizi gara ba. Horrelaxe bizi gara ta horregatik esaten dizutet eta zer esperantza daukazu zuk? Esperantza nik ez dakit ba, jakinduri pixkat gehio behar genukeela. Baina duguna konserbatuz, a fuerza de puños. Horrelaxe, horrelaxe, horrelaxe. Ederki!. Eman dizuet baño bat ederra!

        Ilundu du. Beste bisita bat etorri zaio. Atean gaudela gure grazia galdetzen digu. Abizenak entzun ahala.

        — Etimolojiako konturik gustatzen al zaizue? Nongoa zen? Arabakoa, euskaraz bai ikasi dut ta Riojakoa. Zein herritakoa? Baños de Rioja, esan zidan, eta "lagun bat izango duk zerakoa, Baños de Riojakoa, Berzal apellidoz". Baina familia bai al da? "ba asko dira Berzal han". Bueno esaiozu nere partetik Brezal ez Berzal, Brezal dela. Izen asko zeratu egiten baitira, moztu egiten baitira. Brezal de Brezo apellidoa sortu daiteke, brezo zer den badakizu, txillarra. Txillardegik hortik hartu du lapurtua. Brezal eta beste bat Truchuelo. De trucha no puede salir un apellido, eso es Trochuelo. Trochuelo ez una troza pequena. Troza berria, bi ebakiak alegia. Beraz interpretazio oso ridikuloak egin dira. Bai, zera bezala, eskultorea.

        — Txillida?

        — Ez, ez.

        — Oteiza?

        — Ez, lehenagokoa. Berruguete. Berruguete, de verruga no puede salir un apellido. En broma quizás. Berruguete es Berroeta. Berruguete, Berruheta -h-rekin. Horregatikan gauza hoiek pixkat purifikatu daitezke. Gure apellidoa bera ez Lekuona. Lekuna da, historicamente, documentalmente. XVI, XVIIIgarren gizaldirarte, Lekuna, Lekuna, Lekuna izan da notarioren batek kanbiatu zuen arte, por las buenas, asko jakiten baitute notarioak.

        Eskuak luzatzen dizkiogu.

        — Nik esaten dudana, denbora, non aurki, non aurki, non saltzen den, non saltzen den denbora. Horixe.