—solasean—

Santiago Onaindia

        — Oh! Euzkadi?

        — Bai.

        — Bai, bai, ezagutzen dut. Euzkadi z-gaz gainera eh? Zer dela eta?

        — Ba... —eta betidaniko sabiniano zintzoak baikinen— Sabinen eta beraren ohiturari jarraituz...

        — Bai? Ez zuten den denek halaz ere z-gaz idazten. "Kiskitza"-k eta s-gaz egiten zuten beti.

        Zita paratutakoan moztu dugu telefonoa. Bizkaira. Asko izan ez badira ere, bakar bat egia esan, ez da gurea datorren lehenengo bizkaitarra. Zornotzan sartu eta udal hertzainari kaso eginaz bertatik gertu dagoen Larrarantz abiatu gara. Larrea. Handisko somatu dugun konbentuko harrizko atarian minutu pare bat baizik ez egin eta "zuek zarie orduan..."; eta bai, bai. Bere burua "euskal elertietan azterlari bikaina" kontsideratzeko erreparorik ez duen karmeldarra dugu aurrean. Kaskasoila gordetzen duen txapela airosoa, antioju zorrotzak, ile txuria lego gainera, ttiki samarra, eta, ah!, "Oh! Euzkadi"ale bat eskuetan.

        — Hau da, hau da esatebaterako, nik neuk ikusi ditut han Bilbon eta, beste zenbaki batzuk. Baina hemen, hemen ekartzen zuen ba zerbait aita Onaindiaren aurka eta orduan esan zidaten "begiratu zer dakarren hor aita Onaindiaren kontra".

        — ...?

        — Ez, ez dakizue? Badator, bai, gure Azurmendik idatzita. Hemen ba nortzuk diren idazle jatorrak eta nortzuk ez diren eta horrelako gauzak esanaz. Azurmendi, hemen izango da eta lehenengo esan zidaten Tolosan, "hor 'Oh! Euzkadi'n hire kontra ari dituk". "Ez duk hainbeste izango" esan nien eta gero hor bestean: "ez duzu erosi oraindik 'Oh! Euzkadi'?" "Ez dut erosi". Ondarru, eta gero Bilbon, erosi nuen. Baina ez dio honelako zera haundirik, pekatu handirik ez du, ez du egiten ez? Ala bai? Euskara Batua eta Euskara Literarioa, hemen ba gogoratzen ditu gure Azurmendik, Koldo Mitxelena, Txillardegi, Lekuona, Gandiaga, Lete, Saizarbitoria eta horrela eta Mikel Atxaga hori ere bai. Pekatua hemen dago, pekatua: "Konparaketa bat eginda ere, ezin esan daiteke beste gabe euskalkietan idazten duten autoreak orokorki modismo eta jiroetan aberatsagoak direnik euskara batuan idazten dutenak baino. Amatiño aberatsa da euskara batuan, Gaztañaga aberatsa da batuaren kontrako bere batuan. Baino Santiano Onaindiaren prosa ezin esan daiteke aberatsa denik, modismo eta jirotan, batuan ez egon arren, etb." hori zen pekatua. Ba hemen egon nintzen gero ia hori modismoak eta jiroak hoiek zertzu ziren ikusten eta ikasten eta nire idatzietan hainbat eta hainbat modismo agertzen dira eta hainbat eta hainbat jiro, horregatik ez dakigu ba zer izango dan. Badaukat nik hor eh, "Revista de Oriente" (sic) horrek argitaratuta zerbait, honako parrafo haundiak jiroak zeintzuk diren. Han datozen jiro guzti guztiak erabiltzen ditut nik. Horixegatik Azurmendi ez dago hain zuzena, hain zuzena.

        Gela estu eta luze batetara gasa gaitu. Bertan egiten omen dituzte bilerak. Berehala ohartu gara ale hori ekartzearen zentzuaz. Eta bere irakurle zena erakutsi digu.

        "Oh! Euzkadi"? Errebista polita da, bai. Ondo, ondo dago, bai. Euskaraz egiten den guztia ondo dago eta hau ere. Eta nahiko euskara ganorazkoan, argian idatzita. Idazleak ez dira edozein; badira, leku batzuetan eta, edozein modutan idazten dutenak, baina hemen ez, hemen badira gainera idazle berri batzuk ere, ez dakit nor izango den hau esate baterako, Andu Lertxundi, ezagutzen duzue?

        — Andu Lertxundi? Ezaguna da.

        — Ezaguna da, non? Donostian ala Tolosan?

        Ondo bazkalduz gero, bestela ez, erretzen duen fraile hau Amoroton jaio zen 1909. urtean. Abizenak: Onaindia Baseta. Izena: Santiago; beste zenbaitetan, Jakoba. Itzulpen eta idazlan askoren artean, hauetxek dira bere obra ezagunenak: Milla Euskal Olerki Eder (1954), eta Euskal Literatura (1972. urtean hasia). Honetaz aparte, hamar urtez iraun zuen "Olerti" poesi-aldizkariaren zuzendaria izan zen eta egunkari eta aldizkari askotan idatzi du. Badu hogeitamar urte paseak Zornotzako Larran bizi dena.

        Itzultzaileak eta itzulpenak direla eta ez direla, ezagunak ez ditugun literaturen itzultzeari hain begi onez ez ikusirik, honela lotu zaio hizketari.

        — Badira hor gordeta daudenak, hementxe bertan esate baterako, biak hil dira oraintsu, euki ditugu Indietan eta, egondakoak, inglesa ondo zekitenak. Klase asko eman dituzte hemen, inglesezko klaseak. Beste bat etorri da orain Vienan 18 urte eginda. Ba han ere alemanera zertu egiten da. Gure artean badauzkagu gehiago. Akesolok aintzinan egin zituen, ez dakit zenbat lan, alemaneratik itzulita. Gu kartzelan egon ginen hiru urtean. Orduan hizkuntzak ikasi eta ikasi ibili ginen. Izango ginen hor, ba ez dakit, zortzi edo beste zeregin gabe, hizkuntzak ikasten ibili ginen. Lehenengo prantzes, pero ingles eta gero bestea, aleman; eta gero han luzaroago egon bagina, orduan ikasiko genuen japoneraz ere bai, behintzat gramatikak eskatuta geneuzkan. Japoneraz ikasteko, horretara. Baina, berte ordenetan frantziskanoen ordenetan eta hoietan, ia zenbat joan izan diren horra Alemanira, eta hor urteak filosofia ikasten eta alemaneraz dakitenak edo italieraz dakitenak edo... Gaur asko ikasten da hor bazterretan. Honako zerbait eginez gero, dei bat eginez gero, nik uste dut baietz, agertuko liratekeela horretara nahikoa. Itzultzaileak eh, ba gitxien uste den tokian agertzen dira bai, ta Euskal-Herrian ba dira nahikoak, 20 odo 30 aurkitu baietz polito dakitenak, ta itzulpenak egiteko prest daudenak.

        Orain egon naiz, gabon inguruan hasi, eta oraintxe arte, itzulpen bi egiten. Bata izan da "Mades" polizas de seguros, Castellón de la Planako, etxe horren hamabost poliza itzuli ditut. Orain uste dut argitaratuko dituztela poliza hoiek. Euskal-Herrira handik Castellonetik hona etorrita hemengoek ez dute lan hori egiten eta berek bai, beren poliza hoiek izango dira erderaz eta euskaraz, ta hoiek egiten hor egon naiz. Bestea, aita Domingo Iturrarte trinitario, horren bizitza labur bat ekarri zidaten euskaraz ipintzeko. Hori bukatu dut eta orain hasiko naiz ba seigarren euskal literatura egiten. Egon naiz ia hiru urte ezer egin gabe, bosgarrena egin nuen, seigarrena egiteko eta orain hasiko naiz hori egiten eta nik uste dut aurten ba zeratuko, argitaratuko dela. Hori ba daukat nork argitaratu, eta nork argitaratu eta dirua dagoenean errezago egiten dira lanak, bestela hemen geratzen da. Etor-ek argitaratzen dit lan hori bere kultura atalean. Argitaratu egingo dit hori, gaisotu edo horrelakorik egiten ez banaiz behintzat. Eta gero bien bitartean beste lan bat ere eskatu zidaten, eta lan hau da Lauaxetaren olerkiak. Bildu osorik eta, liburu eder bat egin. Gure Arestik ba ditu ba tomo bi, Lauaxetarena tomo bat izango lizateke baina, tankera horretako tomo bat. Etor-ek atera zuen gerra ondoko lehenengo edizioa neuk prestatu nuen. Olerki guztiak ez dira, ez, guztiak ez dira. Garai hartan Francoren menpean geunden eta ez zen errez, ez zen errez ba denak ateratzea. Horixegaitik, hor titulo batzuk aldatu eta egin behar izan nituen. Eta gero, libreria Kirikiño horrek atera du berriz ere. Uste dut "Bide Barrijak" eta "Arrats Beran" biak daudela, ala bat da? ez dakit, ez dakit baina oraintsu atera du liburu hori.

        — Lauaxeta tratatzen al zenuen?

        — Bai, tratatu ere bai, tratatu ere bai. Lehenengo ni estudiante nintzen eta bera zegoen Bilbon, "Euzkadi" eguneroko horretan eta egunero-egunero idazten zuen zerbait, egunero eh, horrexegatik prosaz asko idatzi zuen harek, azalpena hartzen zuen bai, honako "comentarios" edo horrelako bat zen. Eta hor idazten zuen "Euzkadi"-n atal horretan, eta gero beste olerkitxo batzuk argitaratzen zituen, "Euzkadi"-n. Eta lehenengo liburua, "Bide Barrijak", atera zuen 1930-ean edo, eta gero bestea "Arrats Beran". "Arrats Beran" haren antzeko hogei liburu atera nani zituen, honako gai apartekoetan idatzita. Oso polita da hori, ulertzeko erreza. Ta gero "Euzkadi"n hasi zen, beste "izkiñoak" titulo honekin, umetxoentzat olerkiak idazten, eta hor ditu ba zortzi edo hamar bat "izkiño", horrelako olerki txikiak. Ta hoiek hiru edo sartu nituen hor, baina besteak oraindik ez dauzkat. Horrexegatik "Euzkadi" ikusi egin behar dut goitik-behera. Ez dira urte asko baina lau edo bost bai. Eta hori egin behar dut. Gero bera comisario politico izan zen Euzkadiko gerra bitartean. Euskal gobernuak bidalduta ibiltzen zen hara ta hona, eta ni kapeilau nengoen Elgetan, han egon nintzen denbora guztian, esatebaterako Intxortan, Bizkargin, Solluben eta ibili nintzen. Eta Lauaxeta, ni frentean nengoela, Elgetan, Intxorta horretatik, etortzen zen ta ni ezaguna nintzen Bilbotik. Eta "Euzkadi"-ko redakziora euskal girora joaten ginen eta bera han egoten zen, orduan olerkari ona zen, gu ere, olerkari txikiak, pozik harekin berba egiten. Eta gero, azkeneko hileetan, Apirilaren 25a, igandea, baino aurreratxoago handik igaro zen behintzat, eta 26ean Gernikako bonbardeoa izan zen. Hara joan zen beste Prantziko periodista bat edo bigaz, eta han jausi zen, atxilotu, prisionero. Hortik eraman hilabete euki zuten hor Gazteizen gure konbentuan eta gero fusilatu zuten. Ta han zegoela, Gazteizen, gure konbentuan, orduan idatzi zituen asko ez dinot nik, baina bai zortzi edo hamar olerki. Gure Leopoldo Zugaza honek ateratzen zuen, aldizkari txiki bit, "Gaiak", lau numero edo zenbaki atera zituen, eta hor azkenengo numero hortan agertzen den nire artikulo nahiko luze batean badatoz orduan berak idatzi zituen olerkiak. Baina denak eta osorik ez dauzkat oraindik. Niri bidali zidan, Gasteizko adiskide batek, Agirre, harotzak, eta honek zeuzkan, honek, eta bere autografo ta guzti bidali zizkidan bere aurreneko olerkiak berak eskuz idatzita, oso letra ederrarekin, eta beste olerki batzuk, agertzen badira "Euzkadi"-n, hoiek hartuko ditut. Prosaz liburu asko egiteko beste idatzi zuen. Honek hiru urtean egunero-egunero idazten zuen lanen bat eta horrexegatik hiru urte egun asko dira, ta asko, asko, prosa asko idatzi zuen, asko.

        Aita Onaindia, "A.O.", "Igotz", "Otarri", —hoiek izan ditu ezizentzat— ez da bizkaieraz mintzo. Bizkaiko sermolari, misiolari eta bertsolari askok izan duten ohiturari jarraituz, agian, ulertzerrazago egiteko helburuaz, seguruenean. Dena den, ez du gehiegi oztopotzen, ez dago horretarako arrazoirik, bere bizkaierazko etorria.

        — Gerrak non harrapatu zintuen zu?

        — Gerra? Hementxe bertan, Larran, neuk ere lekaide karrera amaitu ta gero hona bialdu ninduten ta hemen, orduan honelako predikazio ta asko zegoen bai. Hemen Bizkaian batez be ermita asko dago ta herrietako santuak eta gero beste jaiak eta, asko predikatzera joaten nintzen, beste, beste hemen ba ginen 12 edo fraile bai, eta horrelako jai haundietan denok irteten genuen kanpora, predikatzera eta hortara. Ni etorri nintzen hona gerra baino urte t'erdi lehenago hona bertora, eta gero gerran frentean kapeilau ibiliarren, hona etortzen nintzen beti Larrara, hau zen nire konbentua.

        — Ta espetxean non egon zinen?

        — Espetxean ba besteak bezala, ni zerean egon nintzen lehenengo Dueson, Santoñan. Gero handik Nanclares de la Oca, horra, hor, baina ez oraingo espetxe honetan, bestean baino. Han praile, instrucción cristiana edo praile batzuk ha daude bai, ta haien konbentuan egon ginen gu. Apaiz, fraile ta bestelakoak. Gero handik Venta de Bañosen eta Venta de Bañosetik hona. Hara, Venta de Bañosen geundela hara bidaldu zuten gure Besteiro, sozialista hura Madrilen egiten zuena eta gero handik joan ginen Carmonara, hiru urte honako hilabete gitxiago eginda urten genuen ba zeratik, espetxetik.

        Nik asko, nik asko tratatu nuen. Gizon ona, esatebaterako berak alemana zekien bai, alernana zekien ta gu ere alemana ikasten eta ez dakit zergaitik baina horretara konfiantza apur bat emanez gero gixonak berehalaxe zabaltzen du bere barrua bai eta honela. Eta nirekin ondo baino hobeto portatu zen beti eta besteekin ere bai. Honek bere sinismen gauzetan eta honetara berak esaten zuen, berak ez, bere emazteak esaten zuen. Gazte zela lojika ikastera joan zen hara Alemanira eta han galdu zuela bere fedea, bere fedea honetan. Baina ez zen gizon txarra ez, egunero irakurtzen zuen Biblia, eta gero Santa Teresita edo honen "Historia de un alma" hori ere bai, gero "Historia de religiones" hori ere bai, eta gero arratsaldero guk eukiten genuen elizkizun bat goiko kapillan, bestela ez, mazmorra haundi batetan sartuta geunden. Eta arratsaldean kapillara joaten ginen eta han, han eukiten genuen elizkizuna eta Besteiro gure ondoren etortzen zen beti, beti. Batzuetan ba kantak, gure kantak entzutearren eta honetara. Bera han hil zen. Gu urten da gero hil zen, baina guretzako, guztiontzako gizon on ona ta hau ere, berezko birtutea, virtudes naturales erdaraz esaten zaion horrelakoa. Nik uste dut, beste inolan ere nik ez ditudala aurkitu harengan besteko dohairik gizon oso jatorra sentimentukoa eta zintzoa zen, zintzoa.

        Santiago Onaindiaren memoria ez da kaskarra. Apurka pilatzen aritu den artxiboan omen sekretua. Duda-mudarik gabe botatzen ditu pertsona, toki edo aldizkarien izenak; zalantzarik ez du zenbaitetan.

        Santanderren nengoela, Hoz de Anuero-n, sortu nuen "Karmen-go Amaren Egutegia": Gero hemen jarraitu nuen, rebista honekin. Ta gero hemen aurrera jarraitu nuen, rebista honekin. Handik sei urtera, egin genuen "Karmel", "Karmenl" eta errebista hori orain ere ateratzen da. Gero, hau da 1959an, cincuenta y nueve, hasi nintzen "Olerki Eguna" egiten. Orain zerbait direnak ba hemen izan ziren lehenengo egunean ta beste urteetan ere bai. 22 urte dira hasi ginela hori egiten. Ta gero hasi nintzen urte hartan ez, hurrengo urtean urte hontako olerkiak argitaratzen hasi nintzen, hau "Olerti" errebista hori ateratzen. Hamar urtetan atera nuen errebista hori, gero galerazi egin zidaten goitik, ez ateratzeko gehiago Madriletik ordena gogorra, agindu gogorra eta horrela ba utzi behar izan nuen. Aurretik ere beti jarri zizkidaten honelako eragozpenak eta oztopoak, beti, Madrilera eraman behar izaten zuten ta han zentsura edo hori egiteko. Zetsurarako bidaltzen nituen, eta etortzen ziren olerki batzuk, hau ez ta bestea bai. Orduan zer egiten genuen, nik erderaz ipini eta bidaldu hara, mesedez eta honetara. Gehienetan pasatzen ziren. Bestela, aterata egoten zen orduko "hau kendu egin behar da", eta horrela, inoiz egin behar izan nuen hori ere. Azkenean ez argitaratzeko gehiago esan zidaten, ez neukala baimenik, eta nik, baietz ba neukala baimena.

        — Zentsura hori zeinek egiten zuen?

        — Handik Gipuzkoara bidaltzen zuten eta gure Ugalde, Delegado Provincial de Información y Turismo, zegoen han. Euskaraz bazekien, bueno, bazekien zerbait, bai. Baina neri esan zidaten, ez dakit, ez dakit, eta horixegatik ezin daiteke esan... gure Arrue izan zela, bai, Arrue izan zela. Eta hau nere laguna zen, Euskaltzaindikoa. Hala esan zidaten, hala. Gauza asko kentzen zutenik ezin liteke esan, baina horrelako batzuk bai. Ez dakit, berak ez zidan sekula ezer esan, Arruek berak eh? baina Gipuzkoara etortzen zirela, bai, Madriletik Gipuzkoara.

        Aita Onaindiak ez zuen 1954. urtean argitara emaniko "Milla Euskal Olerki Eder" poesia-bilduman leku egin, Bernardo Etxeparek, gure lehenbiziko poetak, egin zituen zenbait ahapaldirentzat. Ez zitzaizkion, nonbait, gogoko, eta irakurle euskaldunen begietatik gordetzea erabaki zuen. (ikus Etxepareren "Emazten fabore" delakoa). Horra bada, beste zentsura moeta bat.

        — "Olerki" lau tomo hauek oso politak dira. Euskal-Herriko olerkaririk onen-onenak hortik igaro ziren, hor agertzen dira. Gure Azurmendi ere bai. Bai, bai, bai, hori nik uste dut ikasle bezala hasi zela, baina etxean inork jakiterik nahi ez izan nor zen hura. Hor eukiko ditut nik, neuk idatzitako kartetatik ez dut ateratzen, baina hartutakoak, batez ere literaturari buruzkoak, gordetzen ditut, ta honako pila haundia dut. Argitaratu nuen liburua "Eskutitzak" liburu polita da. Hor ikusten da gizona nola jokatua den eta nola aldatu egiten dena. Orduko gizonak gero nola aldatuta dauden gauza askotan hor agertzen da. Ta Azurmendik idazten zidan hor agertuko da kartaren batetan "kontuz ez esateko inori" Azurmendi Otaegi zen hura, A. Otaegi, bigarren abizena berea da hori, Azurmendi Otaegi, horrexegatik A. Otaegi, hortan agertzen dira. Eta gero, besteak. San Martinek ere bai, Otsalar, Otsalar jartzen zuen, baina ez zuen inola ere nahi bera nor zen jakiterik, honexegatik Otsalar. Ta inoiz idatzi zidan honek ere "esaten ba duzu nor naizen gehio ez dizut bialduko". Gero agertu zen olerkari legez, orduan ez zion inporta, jakina. Baziren orduan zerbait zirenak, Orixe, Jautarkol, Gaztelu, Lekuona. Manuel Lekuona...

        Magnetofonoaren zintak azkena jo du gure oharkabean, eta konturatu gareneko Santoñako, hartakoari buruz mila esplikazio eman dizkigu Aita Onaindiak. Ba omen daki nork gordetzen dituen hura saldukeria izan ez zela argitzen duten dokumentuak. Arbola malatoarena sinesten ez genuen egoskorrok!

        — Egungo euskal literatura jarraitzen al duzu?

        — Ez, orain besteren batek egin beharko du, Jainkoak osasuna ematen badit, egingo ditut seigarrena eta zazpigarrena. Hortik aurrera besteren batek jarraitu beharko. Hor batzuek nahi dute nik iritzia ematea, utzi albo batera eta onak bakar-bakarrik, hoien literatura aztertu. Ez, nik lehenengotan hartu nuen asmo horri jarraitzen diot. Vinson edo harek egin zuen beste hainbeste. Harek ere aipatu egiten zituen zelako lanak egin zituzten eta onak iritzi edo zerbait eman eta aurrera. Ez dakigu gazteak zeintzu diren, orain idazten dutenak eta badaezpada horregatik erosten ditut nik aldizkari guztiak. Lehengoak bai ezagutzen nituen baina orain ba dira. Asko-asko ez dira izango baina hor baliteke, 20 bat agertzea nahiko onak. Baina ez dakigu beren lana den hala besteren batek aztertuta, lagunduta. Beren lana bada ba nahikoa idazle onak agertu dira gazteen artean, nahiko onak, bai.

        — Gerra ondoko idazleetan zein bereziko zenuke?

        — Gerra ondoan hasita? Gerra aurrekoak nere iritziz, beti ere jatorragoak izan dira, jatorragoak, idazti sendoagoak eta eduki handiagokoak. Gaur ere honetara, patxadaz idazten dutenak nik uste dut gerra aurrekoak direla. Eleizatik irten gabe hauek. Igandero bialtzen dituzte sarritan, abenduan, garizuman, obispadutik edo gotzaitegitik lanak. Batzuk ederto euskaraz jarrita beste batzuk irakurri ezindakoak. Oso mordoiloak eta oso zerak txarrak. Ba hor nik ba dakit nortzuk diren itzultzaileak eta gerra aurreko itzultzaileak dira honen ondo idazten dutenak. Oraintxe esatebaterako bialdu dute, Garizumarako horrelako, pastoral deitua, euskara ederrean egindako lana da, -h- ta hauek utzi alde batera bai ta euskara bera ikusi, euskara ederrean. Hor ba dago zer edo zer, ba dago zer edo zer.

        Aresti, Aresti... Idatzi behar dut artikuloren bat Argian edo. Hemen dago zarata esate baterako, iskanbila haundia, Aresti dela eta ez dela. Eta Monzon eta. Baina gaur nork idazten edo hitz egiten du Arestiri buruz edo Monzoni buruz? Idatzi nahi dut, bai, Aresti eta Monzoni buruz. Hainbeste zarata eta iskanbila, baina hilda gero nola ahaztu diren!

        Aresti "Olerki"-n hasi zen. Ez genuen horrelako gauzarik euki, ez. Ondo, adiskide onak izan ginen beti. Berarekin hauxe izan nuen: Ba nik bialdu nion Olerki eta berak idatzi zidan pozik jasoko zuela Olerki. Ta egin zituen lanak eta argitaratu nituen. Baina behin Matxadoren zera "La ilusión" hori ipini zuen euskaraz "Ilusioa" jartzen zuen berak. Ta nik ez dakit "ametsa" edo horrelakoren bat jarri zaion, orduan haserretu zen, haserretu zen. Baina momentuko haserrea izan zen, gero berak deitua egin nituen han Deustuko unibertsidadean hitzaldiak eta han egon zen bera ere, han idazten ibili zen, kolore txarra zeukan gizajoak, handik laster hil zen. Baina oso lagunak izan ginen beti. Bere literatura? Berak indar haundia eman zion euskal literaturari, bai. Bera zen honetaraxe gartsua. Euskaldun berria zen eta motiborik ez zeukan bat euskaraz ondo ondo jakiteko, jakiteko. Berak hango Laburdi aldeko euskara ta hori ikasi zuen batez be, hori ikasi zuen. Eta zuek gipuzkoarrok baliteke hasarratzea eta honetara baina ta gaur egunean batez ere, batua ta gipuzkera berdin xamarrak dira bai, hor -h- batzuk kenduz gero berdin xamarra. Ta horrexegatik ez daukazue gurelako kulparik, buru hausterik. Baina bizkaieraz beti ere honako joskera eder-ederra izan dute idazle guztiok. Eta gaur egun ere ondoen idazten dutenak bizkaieratik ikasita daukate. Altuberen liburutik "erderismos" hortik ikasitakoa da hori. Joskera bizkaierak ona euki du beti, ta jatorra, jatorra herriak erabiltzen duen joskera. Ta honek esatebaterako ez zuen hori ikasita, betikoa ez zen, hara, euskara aparteko bat ikasita. Baina herriaren kutsua ta hau osotasuna eta honetara bere idatziak ez daukate. Olerki lanetan zen honako europarra ta honetara bai, poesia social edo hara jo zuen berak. Eta ez dakit nik irakurri zuen ala ez, errusitarren olerkien nik ba dauzkat holako tomoak hango olerkiekin bai oso-oso zera da eh, oso, baina hau laua edo sencillo esaten zaiona ere bai, errusitarrak. Berak beste batzuk, hor Rilke eta horrelakoak Brecht eta horrelakoak erabili zituen. Literatura aparteko batera jo zuen. Ba dira beste batzuk ere honetara. Baina nik uste dut etxekoa lehenengo ikasi behar dela, etxekoa bai, erreztasuna ta egokitasuna ta gozotasuna etxeko euskaratik hartu. Baina hori danok pasa egiten dugu, lehengoarekin ez dute ezer nahi hemendik aurrera. Baina ia zer sortzen duzun zuk gauza haundirik ba ezin, ezin. Horrexegatik lehengoari ere kaso egin behar zaio, ez? Nik uste dut baietz.

        Gabriel Aresti edo Telesforo de Monzon Euskal Herriak ia zeharo ahantziko dituela uste du gizon honek. Noizean behin, tarteka, "zer gehiago nahi duzue" itauten digu. Lasaia da, halakoaren itxura erakusten du behinik behin.

        — Bizkaieraren kaltetan etorri al da euskara batua?

        — Bueno, bueno ez dakit, ez dut uste hainbeste eh, hainbeste eta esan bai egin dute horrelakoak, astakeriak esaten dituzte sarritan ta, ez lukete halakorik esan behar. Ni ez nintzen egon, baina hemen Durangoko azokan gure honek Krutwigek honako haundiak esan zituela, behintzat jendea hasarre zen, edozein eh, edozein. Entzule guztiak hasarretuta geratu ziren bizkaieraren kontra hitz egin zuelako eta "Peru Abarka"ren kontra batez ere. Eta "Peru Abarka"k eukiko ditu bere akatsak ta nork ez? akatsak, baina idazle ona ta beti izan da, ta gero orduko ohiturak era beste inork baino hobeto ateratzen dira hor, bai liburu horretan, horren kontra. Ta gure San Martinek hainbeste idatzi "Peru Abarka"ren alde eta Mogelen alde liburuska bat oso polita, ba ixil-ixilik orduan, oilarrak kukurruka egiten zuen, bera isilduta. Ta nola San Martinek hitzik ez zuen egin orduan, Mogelen alde eh.

        — Zuk batua beharrezkoa somatzen al duzu?

        — Beharrezko?

        — Bai.

        — Ez dut uste. Batasunera jotea bai, batasunera jotea. Hori berez, berez egin dena da. Ikusi, ni ume nintzenetik hona zenbat eginda dagoen!, urteen buruz egingo da hori, batasun hori, ta egitera doa. Zenbat batasun deiak, ba deia eta batasun hori, zer da? Gipuzkeraz idatzi, bizkaieraz idatzi, aditzean ba dago diferentziarik, baina bestela idazkeran ta horretara ez dago zer haundirik. Orain, -h- sartzen baduzu orduan bai, batzuk -h-rik gabe, beste batzuk -h-gaz diferentzi hori. Ta gero hemen batu batu hori, euskara batu hori egiteko oraindik ez dute ondo erabaki nolako aditza, aditza erabili eta gero hitzak esatebaterako, hitzak, bakar-bakarrik egin dute -h-ri hementxe ta hementxe ta hementxe. Ta niretzako -h- non erabili behar den gure Azkueren hiztegian dakarrena da. Berak arakatu zituen erabiltzen ziren liburu guztiak eta honetara eta han bat agertzen bazen -h-gaz, han jartzen du agertzen ez bazen ba, ez. Orain honako lege batzuk jarri dituzte bai eta horixe lege hori bete behar da nahita nahi ez eta ondo bete behar da. Honek trastorno haundiak ekarri egin ditu bai. Hor, esatebaterako lehengo batean gogoratu naiz Euskal-Herriko hegazti harrapakariak, Euskal-Herri -h-gaz, hegazti -h-gaz, harrapakariak -h-gaz. Hegazti ez da sekula -h-rekin agertzen, ez, Azkueren hiztegian. Nondik nora atera dute hori. Horrexegatik hor egin dute abuso, erderaz esaten zaiona. Harrapakari rampante edo batek ba daki zer den hori, erderatikan dator, harrapakari horrek ha -h- zergatikan jarri diote. Ba Bizkaiko, Bilboko Caja de Ahorros Municipal horrek agertzen du bere iragarki batetan. -H- horrek horrelako patxadaz edo... Gehiegikeria barik erabiliz gero ez dut uste gaizki egongo denik. Esatebaterako bizkaieraz egin ziren liburu zahar batzuetan -h-a erabiltzen zen, hor ez dago holako eragozpen haundirik, baina, ondo ipinita, ondo ipinita. Batasuna behar dela bai, baina gehienek esaten dutena, lehenengo bakotxak bere euskalkia ikasi eta gero ingurukoak. Bizkaitarrek gipuzkoarren hizkera, eta besteek lapurditarrena. Ni joaten naiz beste aldera, Xuberora eta ez dut eukiten honelako eragozpenik. Baina hainbeste alde dago hara? Oraindik ez da denbora asko gure Antonio Maria Labaien ibili zen gipuzkoarrak ez zutela bizkatarren hizkuntza ulertzen. Ez dakit zergatik. Alderik gehiena hortxe dago, aditzaren sail batzuetan, aditz batzuetan, besteetan ez. Ba batasuna, batasuna, ez dut uste inoiz ere etsaia izan den batasun hori. Egindako modua badaiteke ona ez izatea. Gu oso okerrak gara euskaldunok eta honako berekoiak, geurekoiak, geurekoiak. Eta inork ipinitako gauzarik ez dugu ontzat hartzen, ez Francok ipinitakorik, ez Euskaltzaindiak ipinitakorik, eusko gobernuak ipinitakorik ere ez. Bakotxa bere onetara, onean izan beharko du, onean. Ba hor ere, hor ere, nik uste dut honako zerbait egin beharko genukeela. Euskaltzaindia alderdi batetik, bestaldetik Euskerazaleak Bilbon, Euskerazaintza beste aldetik. Eta guztiak, ta eusko gobernuak ere bai. Batu guztiok eta honetara ba zerbait egin, alkarri amor egin, zuk hau, zuk bestea, ta honetara ta erdi batera. Gu garen gai hori egiteko? Baliteke ezetz. Honako batzar bat egingo bagenu... Orduan beste gauza bat izango litzateke. Alkar ulertu ezina ta burruka ta istilua izango litzateke. Horrexegatik ba...

        Ondo ezagutu zituen Aita Onaihdiak Errepublika garaiean eta gerra denboran, Bizkaian euskara eta euskal kulturaren alde eman ziren urratsak. Hoien artean zenbait egunkari eta aldizkari. Orain arte euskara hutsean egindako egunkari bakarrean, "Eguna"-n, ere idatzi zuen zertxobait.

        Euskal gobernuak sortu zuen. Eta egon zen, gabonetatik gerra bukatu arte, horrexegatik sei hilabete, sei hilabete. Baina frentean hartzen genuen guk, horixe irakurtzen zen ta euskaraz oso-osorik lehenengotik azkeneraino eta egiak ere horrek esaten zituen, "Eguna"-k ez zuen gezurrik esaten, besteek bai, "tal sitio hemos cogido", ta... Baina "Eguna"-k ez, horrek esaten zituen egiak. Horrexegatik oso polito eginda zegoen. Ta oraindik bizi dira. Abeletxe zen zuzendaria, honek ba ditu ipui liburuak, Eusebio Erkiaga. Gero Zubikarai. Baita izan zen ere Mondragoiko Arizmendiarreta. Hori zera zen, apaiz-gaia zen, meza esan gabe zegoen. Ta beste bat ez dakit nola izena zuen, Luzear. Gure Luzear espetxean egon zen, handik laster hil zen.

        — Gerra ondoan hasi zinen ere bertsolariekin, ez da?

        — Bai, bai honetara pixkat. Ez nuen asti haundirik, hori igandetan izaten zen. Igandetan hemen beti egon da lan haundia. Lehenengoetan hasi ginen Arenalean, Bilboko Arenalean, eta han euki genuen txapelketara, batu ziren asko, bertsolari asko eta ondo, ni be mahaiko izan nintzen. Ez nintzen pozik geratu, zergaitik? Eta honengaitik ez naiz inoiz ere burrukazalea izan. Guk eman genuen erabakia ez zuten honako gogo onez hartu bertsolariek. Ta nik esan nuen: "zertarako hor ba"

        — Zein ziren bertsolariak?

        — Bertsolariak ba, gipuzkoarrak eta Bizkaikoak. Bizkaitik Balentin Enbeita, gure Plazido Puxana, hauek nahiko politak ziren, beste bat be Alberdi, Mañarikoa. Gero ez dute hainbeste lan egin baina orduan nahikoak ziren. Baina onena Balentin Enbeita zen. Horrek hartu zuen lehenengo saria. Ez ziren besteak konforme geratu.

        — Gipuzkoarrak?

        — Bai, eta bizkaitarrak ere ez, ez, ez. Niretzat onena oraintsu arte, Balentin Enbeita izan da. Beraren aitonaren jarrailea izan da hori beti. Abotsa oso zera, eta gero inor mindu gabe eta bertso errezetan egin zuena. Orain ba dira Lopategi eta Ondarruko Azpillaga...

        — Amuriza eta?

        — Amuriza zera oraingoa, olatu honetakoa da, ona, ona. Baina mutil honek baditu besteak baino arrazoi gehiago. Karrera haundia egin du, apaiz karrera luzea da, 14 urteko karrera ikasi eta ikasi eta gero seminarioan egon zen, ikasi ondoren eta gero espetxean, espetxean asko ikasten da nahi izanez gero eh, momentu onak dira ikasteko, horrexegatik ez da batere harritzeko, horrexegatik eskatu ere, Amurizari gehiago eskatu behar zaio besteei baino.

        Eta honela jarraitu zaigu, gipuzkera dela eta ez dela, Bizkaiko bertsolariez hau eta beste.

        — Gipuzkeraz, beti euki dute honelako zera, zaletasuna gipuzkeraz egitera. Baina hemen ba dira Enbeita esate batera, Enbeitak inoiz bertsoa ondo etorriz gero, orduan aditza gipuzkeraz egiten du, baina bestela bizkaieraz egiten du. Eta Amurizak ba daki bizkaieraz ondo nahi izanez gero, hori ba Gipuzkoan, Nafarroan bertan ere ibilten da eta han batuan egingo du. Eta orain, Bizkaian baino baliteke Gipuzkoan hobeagoak izatea... Baina, ez, ez, ez. Ondo ezagutuz gero gure Amuritza, Azpillaga, Lopategi eta lehenago Balentin Enbeita... Dena dela Kepa Enbeita azpiratuko duenik ez da oraindik jaio. Hau izan zen ona eta ez hau edo bestea. Ez dakit ezagutuko duzuen ala ez, nik argitaratu nuen liburu bat "Gure urretxindorra", "Gure urretxindorra" bere olerki guziekin Buenos Airesen, han atera behar izan nuen. Beste bat bada "Itxaropena"k aterata "Enbeita Olerkaria", baina hor banaka batzuk dira, eta hartan, berriz, agertzen dira denak. Eta honek himnos nacionales, nik beti esaten dut ez daukatela ez espainieraz ez frantsesez holako himnorik. Gauza ederrak ditu Enbeitak, aitak, Kepak.

        — Zuk zein himno aukeratuko zenuke?

        — Ah! Hori.

        — Gernikako Arbola?

        — Ez, ez. Ez dago comparación, esaten dena. Beste hau askoz ederragoa da: "Gora ta gora Euzkadi".

        — Baina hori euskaldun guztion himnoa izan al daiteke?

        — Zergatik ez, Iparragirre bohemio bat izan zen. Bilbora presentatu nuen bere bizitza, nobela antzera idatzita, baina ez didate saririk emon, gezurrezko aitzakiak jarrita. Konkursora joaten diren guztiak, joaten dira saria irabaztera. Ni ere bai eta honetara. Baina zera liburu polita da ta nik esaten dut, niri atsegin zaidala, ba besteei ere atsegin izango zitzaiela.

        Iparragirreren bizitza osoa kontatu digu. Bohemio bat. Asko gustatzen omen zaio, baina...

        — Baina gero, gero himno nazional euskaldunen zera izateko, gure ereserki apartekoa izateko beste honek gehiago dauka, nik oraintxe argitaratu dut hontaz liburua, nire iritziz da politena. Sabino Aranaren olerkiak azaldu eta hor agertzen da hau ere, jatorria, nola sortu zen himno hori, Gora ta Gora Euzkadi hori, eta nork ipini zion musika ta guzti hori. Baliteke artikuloren bat idatzi edo egitea, eztabaida gehiago sortzen bada, ta gure hori zergatikan niri uste dut zentzunez jokatu behar dela baina Jaungoikoa aitatzen zela hor, Gora ta gora Euzkadi, ta gero gure Jaungoikoa ta horrela. Ez daukazue ikustea baina Espasan dakarz, eta beste liburu batzuetan ere etorriko dira, munduko erreinutako himnoak edo ereserkiak, eta den-denek aitatzen dute Jaungoikoa. Atzo egon nintzen gure ingleseko hori, Good Save The Queen, hori irakurten, ba lau estrofa ditu, eta beti amaitzen du "Jaungoikoak salba dezala gure herria", "salba dezala". Ta Jaungoikoa azaltzen dela ta horrela. Honexegatik gehiago ikusten da politika gehiago agertzen dela azpitik. Eta ez dakit nola hainbat bider aprobatutako hori, Euskal-Herriko, Euskadiko, ereserkia bezala, boto batez irabazi zutela ta, zergatik dagoen ipini barik. Orduan non gaude ba? Demokrazian edo bakoitzak nahi duena egiteko garaian?

        Bizkaian eta Gipuzkoako zenbait herritan barrena misio ibilita izateak ez bide dio Amorotoko karmeldarrari pesimismorako biderik zabaldu. Gauregungo egoera sozio-politikoa dela eta, altxatu diren kexu eta deitoreak bataz bestetik entzun daitezkeelarik, bitxia iruditzen zaigu Aita Onaindiaren planteamendua.

        — Krisis hau nahikoa ondo dator Euskal Herriarentzako.

        — Ah, bai? —eta guri, lekaidez mozorrotutako iraultzaile baten aurrean gaudelako ustetan, troskoen "la crisis económica es el ovario de las revoluciones" delako hura gogorarazi digu.

        — Nik lau urterako, bost urterako eskatzen nuen, bosterako. Beste urte bi krisis behar ditugu beraz. —Hemendik bi urtetara akabo gore ilusioak!— Itsasoan bezala gabiltza, olatuekin gertatzen den bezala. Bai baserritarrek, bai kaletarrok harro, harro bizi ginen, eta hemen behar genuen krisis bat apaltzeko. Orain etorri da goitik beherantza, baliteke hementxe geratzea eta ondo, ez behera ta ez gora, hementxe geratzea, hori mundu guziak egingo du eh, prezioak ere ezin gora, ez beherago ere, ta jornalak eta honek ere, gizona ez da errez asetzekoa baina Euskal-Herria goi goian egon da, zenbat lan ta zenbat jornal onak, jan, edan, gasolina gastatu inoiz baino gehiago, zelako banketeak egiten ditugun zapatuetan eta igandeetan, gasolina ere nola gastatzen den, nik ez diñot txarto dagoenik hori, baina neurri batera etorri beharra bai, bai, ez gehiegi, ez gutxiegi. Horrexegatik behekoak gora igo behar dute eta goikoak behera eta erdian alkarri emon eskua ta horrela bizi izateko, patxadaz, normalean bizitzako ahaleginak egin. Krisis hau ere igaroko da, historian honelako asko agertzen dira, une estuak eta larriak.

        Elkar hizketa bukatuta gelatik atera eta klaustroan utzi gaitu Aita Onaindiak kanporako atea ezin bilaturik gaudela. Hartatik lasterrera hara non datorkigun karmeldarra, liburu batzuk eskuetan dakartzala, aurkitu ezineko aterantz gidatzeko xedetan. Atarian gaudela, despedida gisa, hiruna liburu eman digu opari. Eta nor-nori-nork honen ondoan, berak bai gurea igarri: Santa Teresaren "Egoitzak" eskaini digu gero arte irripartsuaz batera. Eskerrik asko.