—solasean—

Estonba

JOSE MANUEL ESTOMBA ARRUABARRENA

"Zolozarreta" "Luberri"

        1916: Nace en Irún el día 29 de mayo de 1916. Estudios eclesiásticos en el seminario de Vitoria. Colaborador euskérico en la revista "Kardaberatz" de Vitoria.

        1941:  Ordenación de sacerdote en Vitoria.

        1941-56: Profesor del seminario de Bergara (1941-44), de Castillo Elejabeitia (1944-53) y de Derio (1953-56). Actúa tomo profesor de euskera en estas dos últimas localidades. Estando en Derio escribe su novela Izartxo.

        1943: Autor, en castellano, de Echepare. San Sebastián.

        1956: Misionero en Los Ríos.

        1959: Publ. en Zarauz su novela Izartxo (Bigarren gizaldiko elezarra). Col. "Kulixka", núm. 33-34.

        1962: Inéditas: dos novelas para su publ. por la Edit. Icharopena: Urgoiti'ko mutillak...

        1962: Reside en Machala de El Oro (Ecuador) donde ejerce el cargo de Vicario General.

        La Gran Enciclopedia Vasca. Literatura, IV, 292 orr.

        Ez zitzaigun orain arterakoan horrelakorik behin ere gertatu. Oh Euzkadiren kalera bai balera ez luze honen bitartean hil da hizketaratu genuen azken gizona: Jose Manuel Estonba Arruabarrena. Gogotik hartu gintuen sobera erretzen zuen apaiz irundar honek Urkiolako San Antonio Santutegian. Inork ez zukeen igarri handik hilabete batzuetara betikoz gorputz geratuko zenik. Hitzjario atsegina, aurrerantzako zituen lanez jardun zuen pizkor, bizinahi betean. Tamalean, gure hau ikusi gabe hil da. Berandu sekula ez baino hobeago izaten denez, ez genuke, geure aldetik, hain harrera ona egin zigun irundarrari zor zaiona argitara gabe utzi nahi, eta hor doakizue solasaldi, uste ez bezala azken solasaldi, haren berri.

        (Joxe Manuel Estonba Arruabarrena 1970. urtean itzuli zen Ameriketatik. Urkiolan kokatu eta han bizi izan da iazko Irailaren 22an hil den arte).

        — Irundarra, beraz?

        — Bai, badakizue, Irunen, kalean behintzat, gutxi hitz egiten zen euskaraz. Irun izan da Gipuzkoako lehenengo erdaldun egin zen herria. Badu bere esplikazioa horrek ere: frontera, aduana, ferrokarrila. Guzi horrek ekarri zizkigun ferrobiariak, karabineroak, aduaneroak... eta ikaragarrizko jendea, eta hori ia, ehun eta berrogeitamar urtetik gora, eh? Eta horrela sartu ziren. Nere amona eta aitona, Estonbatarrak, kaletarrak ziren, herri herrian jaioak eta haiek ez zekiten erdaraz. Denda bazeukaten eta, kastilano asko sartuko zen dendara, erdaraz oso gaizki, gaizki egiten zuten biek. Eta begiratu, urte hoietatik honara zer aldaketa egin duen Irunek.

        Nere ama baserritarra zen, aita herrikoa. Kalera ezkondu zen ama, baina aita, nik bi urte nituela hil zitzaidan. Amonaren baserrira joan ginen eta hamar urte arte han bizi izan nintzen. Hortatik kalean jaio eta baserrian hazia. Eskolan hasi nintzenean ez nekien ez "sí" erdaraz esaten, orduan euki nituen istiluak! zer ari naiz ni hemen?

        Hamairu urtetan joan nintzen seminariora eta herriko kalea eta, gero seminarioan lehenengo urteetan ez ziguten euskaraz egiten uzten, oso atzeratua nintzen euskaraz. Seminarioan denak euskaldunak ziren eta erdaraz ikasi behar, gaizki ikastearren ezin zela euskaraz jarraitu, aurretik erdaraz egin arte. Gero, hamasei urte nituenean, joaten nintzen oporretara etxera, amonari ikustaldia egitera, eta amona euskara jatorrean eta kosta egiten zitzaidan, kosta egiten zitzaidan, euskaraz elkar ondo ezin konprenitu eta lotsatu nintzen eta hasi nintzen jo ta kea. Hala hasi nintzen. Pentsa ezazue, guk euskarazko klaseak hasi genituen laugarren urtean, hamasei urte nituelarik, eta beste denak, baserritarrak, gehienak. Eta euskaraz ondo, eta nik gaizki. Nik karreran izandako notarik txarrena orduan eta euskara gainera, aprobatu, aprobatu hutsa horixe bakarrik izan zen. Ondoko urtean accesit atera nuen.

        Han seminarioan Manuel Lekuona genuen maixu. Gasteizen. Orduan eratu zen "Kardaberaz" taldea, euskal idazle berriak sortzeko. Kurtso hartan hirurogeita hamazazpi lagun izango ginen eta hogeiren bat sartu ginen taldean. Eta hor bai, astero astero izaten genituen gure batzarrak eta hilero hilero euskarazko lan bat aurkeztu behar genuen. Eta denen artean epaitu eta juizioa ematen genuen, zein zen ondo eta zein gaizki. Lekuona zen lan hura zuzentzen zuena. Gero, Barandiaran genuen maixu etnoloji kontutan. Harek hilero ematen zigun gai bat prestatzeko, erdaraz, eta euskaraz egiten nituen nik gai guztiak. Pentsa gure orduko sua eta gatza, orduan, badakizue, "Euskaltzaleak" sortu zuen urteroko sariketa, Kirikiñorena hurrengo... Eta hogei urte genituela, azkeneko sariketara aurkeztu ginen, 36. urtean, Lekeitiora joan ginen. Eta sei sarietatik azkenekoa izan ezik denak guk irabazi genituen. Han baziren, Lekuona noski, Iñaki Otaegi olerkari bikaina, Anjel Sukia, Santiagoko Obispoa, Josetxo Arruabarrena oriotarra, gizajoa hil zen... Nik "Lehen euskaldun zaharra", arkeolojia eta abarreko lana aurkeztu nuen. Baina gerra etorri zen eta akabo. Garai hartan egunero diarioa, egunerokoa euskaraz jartzen nuen, diarioa, bai.

        — Zeuretzako egiten al zenuen?

        — Bai, neretzako. Ba, Barandiaranek eta beste maixu askok esana ziguten, idazleak sortzeko biderik zuzenena eta errazena, egunerokoa egitea dela, hala eginaz, gauzak esaten ohitu egiten dela eta erraztasuna sortu. Eta hala hasi nintzen. Apaiztu eta gero, hogeitabost urte nituela, Bergarako Seminarioko profesore egin ninduten. Orduan geografia eta historiako gaiak ziren nere kuttunak eta hala galdetzen nien ikasleei: "bueno, mutilak, nongoak zarete?" eta "gu, hemengoak, euskaldunak", eta "non biziko zarete?", eta gehien batek, ba; Euskal Herrian, erantzuten zuen. Eta hala esaten nien: "bueno, lehenengo hilabetetan gure kondaira eta gure geografia ikasi ondo. Gero beharbada, baliteke, Espainiako gorabeherak. Eta ondoren, ba, Ameriketako edo Pariseko edo mundu osokoak beste hiru hilabetetan. Orduan hasi nintzen euskaraz idazten. Lehenengo liburua, "Izartxo" hori, 1959. urtean azaldu zen, Kuliska Sortan. Artean geografia eta historiako irakaslea nintzen, eta nik sarritan irakurria nuen, idazle on bat euskalduna balitz, euskaldunek egindako gauzekin horrelako epopeia eder bat egin beharko lukeela, ez baitago horrelakorik. Ba hasi nintzen hortan pentsatzen eta atera nuen "Izartxo" hori, euskaldunen lehenengo zatia bezala. Lehenengoa, prehistoria eta hemen kristautasuna sartu zen bitarteko aldia. "Izartxo" hori da.

Hala ere, pentsatu dut, liburu batean epopeia guzia nobela moduan ezin dela egin. Oso zaila da hori, eta zatika zatika egin behar, hiru aletan edo, ale bakoitzeko, ba, dirua emateko ere. Hau da, zazpi ataletik bost eginda dauzkat, beste biak asmatuta bai, baina burutu gabeak. Hortik kanpo beste lan batzuk egin nituen, beste sari bat hartu nuen, euskal emakumeak gai hartuta. Bai, bai badakizue euskaldunen artean emakumeak zelako arrakasta, eragina eta garrantzia izan duen, eta hortan hartu nituen zortzi emakume, historikoak eta oraingoak, emakumea zer den ikuspegi guzietatik hartuaz, ama bezala, alargun bezala, alaba bezala, andregaia bezala, moja bezala, emaztea bezala... arrantzaleak, baserritarrak, bertsolariak...

        Hotzak amorratzen ari ginela sartu gaitu gela goxo batera. Serora inguratu zaigu eta ahots leunez, kasik entzun ezinik, jateko edo edateko ezer nahi ahal genuen galdetu digu. Kafesne beroari eta galleta merkeei atxeki gatzaizkio. Estonbak aski du Ducados paketearehin. Hirugarren zigarreta.

        — Harrez gero, besterik ere egin duzu.

        — Orain dela bi urte atera nuen Bilboko Aurrezki Kutxak zabaldu zuen "Euskal Kondaira". Gero ere Estornes Lasa Marianok egin zuen "Oro del Ezka", novela etnológica del Valle del Roncal, orain dela bost urte eman zidan euskaratzeko. Euskaratu nuen eta oraindik ez da argitaratu. Nik guzira hamairu euskal liburu egin ditut. Argitaratu, "Izartxo", "Euskal Kondaira" hori eta baita ere, orain bi urte "Caja de Ahorros Vizcaína"-k atera zuen "Atlas Vizcaíno" delako batetan, "Gabon Ipuinak". Euskaraz lehenengo eta erdaratua, bietara. Haiek bakarrik argitaratuta, guzira hiru, eta besteak, hortxe, zai. Eta sarituta lau dauzkat, oraindik argitaratu gabeak, laurak. Badakizu, euskal liburuak argitaratzeko nahiko istilua izaten da.

        — Euskal liburu onak aurkitzea ere nahiko istilu izaten da.

        — Nik uste dut idazteko gatza beharrezkoa dela, grazia, bai. Eta horregatik, euskaldun berriak gramatika ikastea zaila bada, lehenengo pausoa bakarrik da, bestea, euskal senaz jabetzea, zailagoa da, euskaraz nola pentsatu, euskaldunak nola pentsatzen duen eta beste esateko moduez jabetzea. Hortan dago grazia. Baserritarren artean bizitua denak, esate baterako, erdarazko "es harina de otro costal" adierazteko, ba, hemen irinik eta gauza haundirik ez, eta nik baserrian bati entzun nion: "hori beste upeleko sagardoa duk", eta hori bai, hori bai.

        — Irundarra izaki, gerra gordin-gordinik ezagutzeko aukera izango zenuen, noski.

        — Gerra denboran, badakizue, Irunen sekulako istiluak eta erasoak izan ziren, istilu gogorrak. Han gauza beltza jarri zenean, zer egin nuen? Amonaren baserrira joan, han egon nintzen frankistak sartu ziren arte. Eta Irunen ez zegoen inor, inor ez, denak Frantziara paseak ziren. Gero Irunen zera egin zen, tercio San Marcial, bertako semeek muga zaintzeko, muga hura zaindu behar zela eta, ba, bertakoak onenak noski, denak erdi kontrabantistak, badakizue, kontrabandoa. Bueno ba, eta frentera ez joatearren han sartu ginen eta han egin genituen zortzi hilabete, egun batean guardia eta hurrengoan etxera, jan da lo. Gero bien bitartean gure seminarioa zabaldu zen Bergaran, frentera joan ez zirenak ikasteko aukera izan zezaten eta nik, gure komandantea balentzianoa zen, de Valencia, begitan hartuta nindukana, ondo, eta orduan esan nion ikasteko aukera dutenentzako Bergaran seminarioa zabaldua zegoela eta joan nahi nukeela. Baietz esan harek, harrituta gelditu nintzen, baietz esan, ikastera joan eta kitto nere gerra. Hogeitabost urte arte, ez nintzen handik irten.

        — Oker ez bagaude, zu misiotan ibilia zara. "Los Ríos"-en, hain zuzen.

        — Hala ere "Los Ríos"-en ez nuen euskara utzi. Han bi liburu egingo nituen. Esaterako "Euskal Arranoa" irabazitakoa han egin nuen hilabete batean. Hartu nituen oporrak, joan nintzen mendi tontor batera eta han ixil-ixilik nengoen neguan, eta jota ke. Bestea Ameriketako euskaldunei buruzkoa. Bidali nituen Kuliska Sortara argitaratzeko, baina han daude biak atera gabe.

        — Zergatik joan zinen misiotara?

        — Hara, nik esan dizuet, laugarrena, nere euskal epopeiako laugarren alea eta liburua "Euskaldunak Ameriketan" izan zela. Ameriketan euskaldunek oso harreman sakon eta gogorrak dituzte. Orain bertan euskaldun gehiago bizi da Ameriketan hemen baino. Eta gero ere, Euskal Herrian misiotarako zaletasun handia izan da beti. Asiara joan zen lehenengo misiolaria hemengoa zen, Pascual de Vitoria. Sao Paulo, aita Antxieta jesuitak egindako hiria da. Eta orain dela hogeitamairu urte sortu ziren euskal misiolariak. Hau da caso único en la historia, orain arte praileak berak joaten ziren, baino ez holako taldeetan. Orduan sortu zen era berri bat, elizbarruti oso batez herritarrak arduratu, responsabilizarse, zera, leku batez edo besteaz. Eta jokabide hori oso euskalduna, oso jatorra eta oso kristaua zelako, ni berehalaxe zaletu nintzen.

        — Errealitate hark aldatu ere egingo zintuen.

        — Aldatu ez, sendotu, aberastu. Neri behintzat lehengo asmoak, pentsakerak eta pentsamoldeak egin zitzaizkidan sendotu, aberastu, ugaritu. Horra han gertatu zena. Joan nintzen behin hango mendi auzo batera, meza ematera. Hangoak ketxuak ziren. Eta nik ketxua nolakoa zen jakin nahi eta esan nion bati: "bueno, zuk ba al dakizu 'aita gurea' ketxuan?". "Bai". "Esaidazu mesedez", eta ez zuen esan nahi, lotsatuta, lotsatuta. Eta halaxe esan nion: "Zu Ecuadorreko ketxua zara, ni Espainiako ketxua naiz, euskaldunak hango ketxuak gara, geure hizkuntza berezia daukagu, euskara, eta nik esango dizut lehenengo aitagurea nere ketxuan, eta gero esan zuk ere zure ketxuan". Orduan esan zidan. Indioak beren hizkuntzaz egitea lotsatu egiten dira, baserritarrak bezala. Horregatik haiekin elkartasuna sortzea oso erraza zen.

        — Eta hango euskaldunak, zer?

        — Han dauden euskaldun gehien gehienak dirudunak dira. Nik esaten nuen "apaiz ez banintzen, nik egingo nitian diruak hemen, hemen zegok erraztasuna". Han ez zeukaten fundamenturik, ez zeukaten ganorarik. Lurra oso emankorra da. Berrogei metro zulatu eta han ez duzu harririk bilatuko. Hango beroarekin negurik ez dago, urteko lau kosetxa beti. Han hasiz gero... Horregatik euskaldun bat joaten bada, gaztea, sasoikoa, ba, bizimodua ateratzeko, ba... esate baterako Txopitea, Lekeitioko semea, adin gaztetan joan zen hura, gerra bukatu baino lehen. Joan ziren Boliviara, han bai urrezko minak eta han lanean. Eta diru pixka bat eginda Ecuadorrera joan zen, eta bera arrantzalea arrantza asko zegoen herrian, hango itsasoa aberatsa oso, eta zer egin zuen? ba, orain Ecuadorreko arrantzalerik onena da, bost edo sei barku handi izango ditu eta konserbera bat. Han tontoa ez denak dirua egiten du.

        — Koño!

        — Bai, badakit nora zoazten, hara, esango dizuet arrazoia. Lehenengo behar dira eragina eta balioa, baina baita ere gizonaren zentzua, bihotzondoa eta gizabidea. Orduan diru egiteko gizonak behar du eraginekoa eta burukoa izatea pixka bat. Gero baliteke maltzurra izatea, eta hala bada lagunei, sozioei eta langileei behar den bezala ordaindu ez. Harek erraz egingo du. Besteak, gizabidez portatzen denak, baita ere, baina gehiago kostata. Hortaz ba, euskaldunak, ba... gizona beti gizon, gixona beti gixon, batzuk ondo, besteak ez hain ondo. Txopitea oso ondo, bai kristau aldetik, bai gizabidetik, zintzoa, eta berekin denak konforme. Baina ezagutu ditut beste hemengo bi, hiru, nahiko traketsak, nahiko traketsak.

        Bigarren zinta ahitu da. Pozarren ari zaigu mintzatzen bere hitzjario etengabeaz. Gela hez gainezka egina dago eta ardo txuriaren arrimuan, hautsontzia bete azeituna hezurrez, jarraikitzen da.

        — 1970.ean itzuli zinen Euskal Herrira.

        — Handik etorri nintzenean nere asmoa euskarazko lanak ondo irtetzeko tokia bilatzea izan zen. Herri txiki-txiki euskaldun bat, apaiz bezala lan gutxikoa, lanetarako ordu askoko tokia. Eta nik eskatu eta ezer gabe, pun! Urkiolara deitu ninduten, eta nik, hau duk aukera, horixe ederra. Gainera lehenengotan bakarrik egon nintzen, orain hiru apaiz gaude eta bi etxekoandre, nahiko lasai, nahiko ordu, batez ere neguan.

        Urkiolak ikuspegi bi ditu, bat santutegi aldetik eta bestea baso aldetik, ekolojia aldetik. Eta, ba... elizarako usadioa eta hori galdu egin da, galdu egin da, batzuk bere barruko krisia eta... Baina gauzak ez dira kantitatean neurtu behar, lehen zergatik joaten zen jendea, zer asmorekin eta zer ateratzen zuten baizik. Orduan horretarako presión social beste aldera dago, gazteen artean elizara joatea, contra-corriente joatea da, eta gazteen artean inor elizara joaten ikusten badute, zer esango dute, eh? Eta horrela gertatzen da, hemen behintzat, bere herrietan joaten ez direnak ere, sartu egiten direla.

        Beste ikuspegi bat ere ezagutzen dugu. Ez da "Zelestina" bezain traketsa, baina ba omen du Urkiolaho San Antoniok ezkongabeak elkartzeko dohainen bat.

        — Zuk ere eskatuko zenion gaztetan andregaia San Antoniori.

        — Ja, ja, ja. Eskatzeko ere aukerarik ez, aukerarik ez. Hamairu urtetan joan nintzen seminariora eta gero hor jarraitu nintzen. Baina nik San Antoniori eskatu guzia beti eman dit. Ez dit behin ere uko egin. Beti, eta etxean ere, Gipuzkoan, beti eman izan dit. Bergaran berdin, han irakasle nengoen eta beti esaten nuen nik "zer zeukak San Antonio honek, ba". Eta batean irten nintzen, zeratik, Bergaratik, goizeko seiretan, oinez, tiki, tiki, tiki, Intxorta igo, handik Urruzolara, Apatamonasterio, Abadiñora eta handik, pun! Urkiolan, baina horretarako ere denbora pasa eta ezin, nahita ere ezin, je, je, je. Hala ere nobio eskatze horrek oso inportantzia handia izan du orain arte. Hara, gu etorri ginenean San Antoniok zeukan bere oinetan, halako oihal bat. Eta etortzen ziren neskatilek orratzak jartzen zituzten, batzuk buru zurikoak, besteak buru beltzekoak. Hala buru gorriko senargaia nahi zuenak buru zuriko orratza eta ile beltzekoa, ba, buru beltza, sartzen zizkioten oihalean eta, baita ere, han zegoen kutxa batean, eh, hartarako eskabideak orratzekin josita barrenean utzi. Nik probarik ez dut egin. Aukerarik ez, aukerarik ez. Baina hemen ezkontzen diren askok esaten dute: "Bueno, aquí nos conocimos, eta hala ezkontzera gatoz". Bai, askok. Badakizue, erromeritan. Izan ere bere esplikazioa badu. San Antonio zen Euskal Herriko erromeriarik haundiena, Euskadi osoko jendea etortzen zen oinez, taldeka, neska-mutilak. Eta orduko ohiturak ziren Ave Mariak jo eta etxera eta badakizue, orduan bai, orduan bai, zortzi ordu pan-pan taldeka, txistua, irrintzika eta, eh, joan eta bueltakoan, eh? Aukerarik onena, hauxe. Andrea ezagutu, San Antoniotan ezagutu. Orain ere gazte jendea asko etortzen da, asko, asko.

        — Euskara batua, betiko auzia. Zuri ere betikoa galde behar. Nola idatzi dituzu zure liburuak, zer deritzozu euskara batuari?

        — Azkenekoa batuan egin nuen eta "Euskal Kondaira" ere. Besteak Irungo euskaraz, nere euskaraz. Batua beharrezkoa zen. Baina beharrezko zela eta lehenbaitlehen egin behar zela, zoritxarrez gauzak presaka eta gogor xamar, gogorkeriaz egin dira. Eta orduan jende asko zapuztu egin da. Gipuzkeraz eta bizkaieraz ondo idazten zuten zahar asko zapuztu egin dira eta ez dute idazten, ez beren euskalkian ez batuan. Eta ez dute batuan irakurtzen. Bestaldetik ere batuzaleak gipuzkeraz edo bizkaieraz idatzitakoekin berdin portatzen dira. Zitalkeria sortu da, zapuztea txarra da. Eta hori izan da batez ere, derrigor, indarkeriaz gauza asko sartu direlako. Euskalduna, badakizue, zaputzalea dela, zitala, setatia, eta hor sortu da istilua. Nik uste dut batua beharrezkoa dela, baina hori arinegi eta harreman gutxirekin egin da. Horregatik ere, lehen euskal idazle gutxi, eta... bai, bai, euskaldun berri asko eta idazle berri asko, eta hori pozgarria da. Baina lehengo zaharrak zapuztu egin dira eta idazteari utzi egin diote. Onena izan behar zuen, lehengoan jarraitu eta, denen artean, anaitasunean, elkarturik. Baina. Eta hori, bai, pixka bat setati eta gogorrak garela. Euskalduna zapuzten denean gogorra duk gero! Eh?

        — Ez duzu zuk, dakikezunez, Mitxelenaren onespenik jaso.

        — "Izartxo" argitaratu eta gero, etorri nintzen oporretara eta behin kalean ikusi nuen Mitxelena, aurpegiz ezagutzen nuen eta agurtu egin nuen: "Kaixo, Mitxelena, zer moduz hemen", eta "bai, kritika zorrotza egin nizun, txorrotxegia". Zer eta orraztu behar, eta egia zen. Hara zergatik. Nik egin eta Iñazio Oñatibia nere ikaskide oiartzuarrari eman nion irakurri eta zuzentzeko. Bien bitartean misiotara joan nintzen eta han negoela irakurri nuen, ez dakit zer aldizkaritan, Itxaropenak euskal sortarako lanak eskatu zituela eta mesedez zer edo zer idatzita bagenuen bidaltzeko. Nik harrez gero baneukan hori idatzita eta Oñatibiari eskatu nion mesedez bidal zezan. Eta hala, nik ikusi gabe bidali zuen, orrazteko erarik edo probak zuzentzeko betarik euki gabe. Hor hutsa bai nerea eta irarkolarena.

        — Zuk herri literaturaz hitz egiten duzu. Badirudi baserritar giroa dela herri giroa. Zuk hori jorratu omen duzu, baina ahozko literatura ere horren lekuko nabarmen bat dugu.

        — Ahozko literaturan bertsoa izan da gailenena, ipuinak ere badira, baina bertsoa maite du gehien jendeak. Orduan literatura idazten hasi zenean olerkira jo zen, olerkariak ugari izan dira, ugari. Eta hitz lauz oso gutxi, oso gutxi. Hitz lauz nobela moduan tratatutako herri gaien hutsunea haundia zen. Eta nik gai hoiek jorratu nituen asko. Irakatsi izan ditut, historia, geografia eta etnolojia... Eta gainera Orixek esan zidan "oraindik ez da azaldu euskal idazlea, idazle jatorrik oraindik ez da sortu, ezta ere, gainera, Euskadik merezi duen olerkaririk".

        Horretarako nik irakurri ditut munduan egin diren poema gehienak, hasi Homero, Virgilio, Dante... gero inglesak ere, Milton eta... gehienak. Eta nobelistak ere bai, Cervantesen denak, eta batez ere Baroja, erdarazko idazlerik onena eta askozaz gainera. Euskal sena gorde duen erdarazko idazlerik onena, gainera. Bai, euskalduna. Hasteko, ikuspegia. Nola ikusten dituen herriak, ohiturak, gizonak. Eta gero nola esaten dituen gauzak, euskal senetik idazten ditu gauzak. Bietan, ikuspegian eta esakeran, euskaldun euskalduna agertzen da. Gauzen deskripzioetan euskaldunak maite dituenenak egiten ditu: lainoa, herria, sukaldeak... hoiek denak euskaldunak oso barrenean sartuta ditu. Eta sikolojian ere bai, oso zorrotza da.

        — Eta amerikanoak?

        — Bai, bai, bai. Márquez eta. Hoiek oso herrikoiak, gordinak, oso gordinak dira, realistas, realistas. Gainera pixka bat zera, kontua, un poco etnológico, eta herri ohituretan sakondua. Badakizue, hemengoak, Varela eta hoiek, baita ere "Peñas Arriba" egin zuena, nola da? ba, beti egin da nobela burguesa, aberatsen kontuak... Herri kontuan nobelak oso gutxi. La clásica espanola, bai, la picaresca eta, oso herrikoiak. Baina nobela beti izan da aristokratikoa, hori izan da, eta amerikanoak berriz ez, popular, popular. Herri gaiak eta gainera realista. Eta meritu hori dauka Barojak. Barojak ere, euskal gaietan behintzat, sarritan erabiltzen zituen arrantzale, marinel edo baserritarren gaiak. Orduan neri jokabide hori gustatzen zitzaidan.

        Hirugarren zinta ere ahitu dugu. Jakina, bukatu da. Hiru ordu luze pasa ditugu solasean, kez itsututa. Kanpora irten dugu erretratuak ateratzera. Poseak eta posturak entsaiatzen ari zen bitartean ez zukeen susmatuko ez zuela bere burua "Oh! Euzkadi"n ikusi ahal izango.