Etxahun'en bertsoak gipuzkeraz emanik

Aldapeko

Ürz'aphal bat

Usapal (usatortola) bat

                         I

Ürz'aphal bat ba-dügü herrian trixterik,

Nigarrez ari düzü kaloian barnetik,

Bere lagün maitiaz beit'izan ützirik:

Kuntsola ezazie, ziek, adixkidik.

Usapal bat ba-dugu errian trixterik,

Negarrez ari zaigu kaiolan barrutik,

Bere lagun maiteak baitu utzi bakarrik

Zuen kontsolapenaz ba-dauka bearrik.

                         II

—Oi! ene izatia dolorez betherik!

Mündian ez ahal da ni bezañ trixterik,

Ni bezala maitiak traditü dianik.

Abil, amodiua, hürrün ene ganik!

Oi! nere izatea naigabez beterik!

Munduan ez da iñor ni bezain trixterik,

Ni bezala maiteak traizioz saldurik.

Oa, amodiua, urrun neregandik!

                         III

—Traditü zütüdala, deitazüt erraiten;

Bata eta bestia, gü biak bat ginen,

Ene bihotza zaizü bizikoz egonen:

Behar zütüt ützi lotsaz etxekuen.

—Zure esanez dizut traizio egin;

Alkarrekin genduen gu biok atsegin,

Nere biotza dago geroztikan samin,

Etxekoen bildurrez autsi dut zurekin.

                         IV

—Oi! ene traidora, zer düzü jaukitzen?

Elhe faltsü erraitez etzireia asetzen?

Ene flakü izanez zira prebalitzen:

Hortarik ageri'zü nunko seme ziren.

—Oi! zer traidorea orrela mintzatzen!

Itz faltsuak esanaz etzera asetzen

Ene flakutasunaz zera baliatzen:

Nungo semea zeran or duzu agertzen.

                         V

—Matia, nahi zütüt segreki mintzatü,

Arrazuez nitzaizü behar elhestatü;

Nik bihotz oroz zütüt osoki maithatü:

Utzi behar beitzütüt, hiltzera nuazü!

—Maitia nai zinduket aopez mintzatu,

Arrazoiak emanaz zuri esplikatu:

Nik biotz guziz zaitut osoki maitatu:

Zu utzi bearrez daukat eriotza gertu.

                         VI

—Thunba bat nahi dit lürpian ezari,

Ene khorpitz trixtia gorde mündiari,

Ene ixter-begiek egin dezen erri:

Haieki zirate, zü ere, hañ sarri.

—Illobi bat nai nuke ezarri lurpean,

Ene gorputz tristea gorde bearrean,

Nere etsaiek dezaten par egin aurrean:

Nork daki zu aiekin izango ote zeran!

        I

        Lendabiziko neurtitzean: «Urz'aphal». Lhande'k «tourterelle» (tortola) eta «biset» (paloma torcaz) itzultzen du. Larrasketa'k «tourterelle» soilki. Gipuzkeraz, «tortola», usatortola esan oi dugu eta «paloma torcaz», pagausoa. Emen, zalantzarik gabe «usatortola» da, Etxahun'ek berak «arruket» baitarabil «Musde Hegobe»ren zortzigarren ahapaldian «pagausoa» aditzera emateko. Larrasketa'k «arruket» pigeon ramier itzultzen du, eta bearnes «rouquet» (ramier)'etik datorrela dio. Frantzesez, berriz, naiz «ramier», naiz «pigeon ramier», naiz «biset» esan oi da gaztelerazko «paloma torcaz». «Ramier», ordea, «xurita»ri ere esan oi zaio. Bestalde, «usatortola» luzeegi xen nere neurrirako eta Laphurdi'ko «usapal» formaz baliatu naiz nere itzulpenerako. Laphurtarrek «xoloma» ere erabiltzen dute eta Lhande'k «pigeon biset» itzultzen du. Etxahun'ek bertso auetan «usatortola» aukeratu du maitariaren adierazgarri eta «Musde Hegobe»n berriz «pagausoa». Beraz, bi uso mota auek irudizkoak dira gure koblariaren bertsotan.

        Bigarren neurtitzean: «ari düzü» = ari da, alokutivo eran emana. Campion'ek onela irabiatzen du: nüzü, düzü, gütü zü, dü tüzü. «Kaloia» = kaiola.

        Irugarren neurtitzean: «Beit'izan» = beita izan (izan baita).

        Laugarrenean: «Ezazie» = ezazute. «Ziek» = zuek. Laugarren neurtitza onela alda diteke: «Zuen kontsolapenaz dago bearturik».

        II

        Ahapaldi ontan bi maitearen arteko alkar-izketa asten da, baiñan, Larrasketa'ri mintzo-marra edo gioia jartzen ahaztu egin zitzaion onoko ontan eta orregatik, Mirande'kin konsultatu ondoren nik ipiñi egin diot. Ona, Zuberotar adiskideari zuzendu nizkion itzak: Ba-dirudi bertsolariak bigarren ahapaldia neskaren aboan jartzen duela, onela esaten baitu: «ni bezala maitiak traditü dianik» eta urrengo ahapaldian Etxahun'ek erantzuten dio: «Traditü zütüdala deitazüt erraiten». Beraz, alkarizketaren marra (-) ezaungarriak bigarren ahapaldian asi bear dute eta ez irugarrenean, Larrasketa'k egiten duen bezala. Galdera oni erantzunaz, Zuberotar adiskideak: «Bai, dudarik gabe bigarren ahapaldia Etxahunen maitearen aoan dago, eta irugarrena Etxahunen beraren aoan. Larrasketi —edo liburu-irarleari— ahaztuko zitzaion elkar-izketaren marra bat bigarren ahapaldiaren aurrean ipintzea».

        Irugarren neurtitzean: «Traditü dianik (dü-anik) = traizionatu duenik. Irugarren neurtitza onela ere itzul diteke: «Ni bezala maiteak traizio egiñik».

        III

        Lendabiziko neurtitzean: «Zütüdala» = zaitudala. «Deitazüt» = didazu (bi dativoekin). Zuzen: «de(re)itazü».

        Bigarren eta irugarren neurtitzak apurtxo bat aldatu ditut zentzuz, puntuak eskatuta.

        Laugarren neurtitzean: «Zütüt» = zaitut. «Lotsaz exekuen» = etxekoen beldurrez. Joskera atzekoz aurrera emana dago puntuaren eskabidez, baiñan, bertsotan beñepein zillegi da joko au. Gogora bestela: «Ai au gauaren zoragarria, Jesus jaio da Belen'en, etxe onetan sartu ote dan, billa gabiltza beraren». «Bere edo beraren billa gabiltza» esan bearrean.

        IV

        Lenengo neurtitzeko «traidora» itzaz onela idatzi nion Zuberotar adiskide maiteari: Irugarren ahapaldian, zalantzarik gabe, Etxahun'ek bere buruari itz egin-erazten dio eta laugarrenean, alkar-izketa jarraituz, neskatxari mintza-erazten dio. Baiñan, zergatik dio onek, gizonezkoagana zuzenduz, «traidora»? Ez ote zukean «traidorea» esan bear? «Traidora»k gaztelerazko «traidor»en femeninua dirudi. Zer derizkiozu oni? Erantzuna: «Traidora» itza eni ere bitxi zait, eta uste dut emen ere irar-uts bat dagoela eta neurtitzak bear lukela: «oi ene traidoria, zer düzü jaukitzen»; luzetasunaren aldetik egokiago litzake; bainan bestalde, «traidora» variantea ez dugu gure euskalkian ezagutzen, ez eta femeninoan ere (gainera emen femeninua ezin diteke); «emazte traidore bat» edo «emazte tradizale bat» esango genduke».

        Lenengo neurtitzean ere, «jaukitzen» aditza ageri zaigu oikeratankeran (habitual forman). Larrasketa'k, azpioarrean «jaukitzia, tenir des propos» (murmurar, andar con cuentos) itzultzen du. Iztegian (Basse Soule Orientale) «Jauki = faire (action moralement mauvaise, ou sotte). Beraz, azio txar bat edo ergel bat egitea. Lhande'k «Jaukitu» = attaquer, assaillir (atacar, acometer), lenengo zentzuan, baiñan amairu esangura eraxten dizkio. Urbillena, noski, boskarrena, «médire de quelqu'un, tenir des propos méchants, offensants» (murmurar, hablar mal de alguno, tener intenciones malas, injuriosas). Amairugarren zentzua, Larrasketa'k bezala, faire (hacer) itzultzen du, baiñan, azio txar bat egiñik, ondorengo adigarrian ikus ditekeanez: «Zer txaskoñia jauki deikün! = quel tour tu nous as joué (zer txarkeria egin diguzun). Frantzes itzulpenak «deiküzün» eskatzen du.

        Aditz onen esangura ain mugatu-gabea delako, Zuberotar adiskide maiteari bere iritzia emateko eskatu nion. Ona, bere itz jakintsuak: «Jaukitü» (edo guk dioguna: «jaukhitü») zentzu asko eta ez ongi mugatuak dituen aditza da. Lato sensu, esan nai duke «bear ez den bezala beste norbaitekin jardukitea», naiz itzez, naiz egintzez. Ikuspuntu ontatik Larrasketek ematen dituen zentzu bereziak ulertu ditezke: «attaquer, assaillir», bai ta ere «proposer» ere... bainan bestea atzipetzeko asmotan. Emen neskak esan nai du: «zer ele ez-egokiak ateratzen dituzun». Itz oien ondoren ikusten da «jauk(h)i (tü)», jarduki, jardoki (iharduki, ihardoki) aditzaren senide dela, eta eguzkialdeko adizkera au sartaldeko «jardun» da gutxi gora-behera. Noski, Zuberotar formak, Mirande'k dion bezala, zentzu peyorativu bat dauka «izketa» esangurari dagokionean, esaterako Lhande'k ematen dizkion laugarrena eta boskarrena. Au, arestian eman dugu. Laugarrena onela itzultzen du: «reprimander quelqu'un, lui dire des paroles mortifiantes» (reprender a alguno, decirle palabras hirientes). Nik «mintzatzen» itzuli dut, «gaizki mintzatzen» bear zukeana, neurriak ezpaitu bear litzaken libertaderik eskeintzen gauzak bere doitasunean emateko. Nai dezanak itz onen ordez erabil dezake «jarduten» eda «erausten». Apika, au litzake egokiena, charlar eta hablar ez ezik murmurar ere esan gura baitu eta azken au «hablar mal» bezala da. Alabaiña, ez dut «erausi» aditza erabilli nai izan, iduri baitzait, Gipuzkoa'n beñepein zearo arkaikotu zaigula aditz au eta orretxegatik bertsoari bizitasuna kentzen dio.

        Bigarren neurtitzean «etzireia» adizdun esaera. Ontaz idatzi nion Mirande adiskideari: «Etzireia = ez al zera. Baiñan Campion'ek «izan» aditz-izenaren bigarren pertsona eztu «zire» ematen, «zira» baizik. «Zira»tik, ordea, «zira-ya» sortzen da, Lorrasketa'k esaten baitu bere iztegian: —A, suffixe verbe interrogatif: hiz, tu es; hiza, es-tu? Il est précedé parfois d'un Y euphonique: zidie, vous (plur.) êtes; zidieya, êtes-vous (plur.). Beraz, pentsa zitekean «zire» Barkoxe'n erabiltzen den «zira»ren aldakizun bat izatea, baiñan, ahapaldi ontan, bertan, irugarren neurtitzean, Etxahun'ek «zira» darabil. Aditz ukakorrraren fenomenua ote da emen gertatzen dena, alegia, azken a e biurtzea? Ala, aditz-jokoa a'n bukatzen den orotan e biurtzen da bi silaben oskidetasuna urratzeko? Erantzuna: «Etzireia» = etzira i -a, galderaren atzizkia. Atzizki ori kontsonante batez bukatzen den itz bati zuzenki eta aldakizunik eragin gabe lotzen zaio (ex. ba dük -ba düka?, ba dut - ba duta?, ba hiz - ba hiza?). Bainan delako itza vokal batez bukatzen ba da, orduan vokal ori aldatzen da atzizkiaren aurrean. Adibidez -a + a = eia, emen bezala (baina «ba da» - ha dea?) ene euskalkian, naiz lenagoko izkirioetan ia beti «ba deia»? irakurri dudan, «zire» forma ez dugu Zuberoan usatzen; beti «zi(r)a». Pluralean berriz bi form ba ditugu: «zidie» Pettarrean erabiltzen duguna; eta «ziraie» Basaburutarrek ene ustez usatzen dutena». Sarritan ikusi dugu Campion gure Maixu aundiak azken forma au darabillela, baiñan bigarren «i» kontsonanteturik, ots, «ziraye».

        Irugarren neurtitzean: «Prebalitzen». Larrasketa'k onela itzultzen du «prebalitü (verbe intransitif), se prevaloir (prevalerse, prevalecerse). Nere ustez «prevaler»en zentzua du emen, ots, «valerse de una cosa, utilizarla, servirse de ella». Euskaldunik geienok «baliatu» esan oi dugu.

        Laugarren neurtitzean: «ageri'zü» = ageri

        V

        Bigarren neurtitza, «Arrazoez nitzaizü behar elhestatü» onela itzul diteke itzez-itz: Arrazoiez natzaizu bear mintzatu. Eta giputz kutsudunago, baiño ez ain literalki: Arrazoiez bear dizut itz egin. Lhande'k «elhestatü» onela itzultzen du: s'entretenir, converser, bavarder. Gazteleraz: Conversar, charlar.

        Laugarren neurtitzean: «Beitzütüt» = baitzaitut. «Nuazü» = nua, «joan» aditz-izenaren irabiakera alokutivo eran. Campion'ek onela joka-erazten du: noazü, doazü, goatzü, doatzü.

        Boskarren ahapaldiaren aldakera:

                Maitia, mintza nadin zurekin ixilki,

                Arrazoiez nai dizut esplikatu ongi:

                Nik biotz guziz zaitut maitatu osoki,

                Zu betiko galduta il bear dut aurki!

        VI

        Lenengo neurtitzean: «Dit» = düt (dut-det-dot), alokutivo eran.

        Irugarren neurtitzean: «Ixter-begiek» = etsaiek. «Dezen» = dezaten. «Erri» - irri, parre, parre.

        Laugarren neurtitzean: «Zirate» = izango zera (noski). Campion'ek onela joka-erazten du: nizate, ZIRATE, date, girate, zirateye, dirate.

        «Hañ sarri» = peut-être, et non pas «aussitôt» («tal vez» y no «enseguida») dio Larrasketa'k oarrean.

        Seigarren ahapaldiaren aldakera:

                Illobi bat nai nuke lurpean ezarri,

                Gorputz triste au antxe gorde munduari,

                Nere etsaiek eman dizaien parrari:

                Ez al zera aiekin egongo zerorri?

        Ahapaldi ontan saiatu gera bigarren eta irugarren neurtitzeko «ene»k alkar jo ez dezaten, bat baztertzen. Jakiña, «ene» batean erabilliz eta «nere» bestean ez da ain itxusi gelditzen eta orrela, irugarrenean «Ene gorputz tristea gorde munduari» esanaz, jatorrizkoaren berdin-berdiña gelditzen da.

Filipeñekuak

Filipeñ'en etxeko bertsoak

                         I

Khantore berri eli-bat nahi tit khantatü,

Süjeta ere zer den hetan deklaratü,

Urxaphal gaxo bati zer zaion agitü,

Lumarik ederrena betzaio faltatü.

Bertso berri batzuek nai ditut kantatu,

Auen bitartez gaia zer den deklaratu:

Usapal gaixo bati zer zaion gertatu,

Lumarik ederrena baitzaio faltatu.

                         II

Urz'aphal gaxo baten, oi! zer doloria!

Galdü dizü laguna, kitatü herria,

Desertian ezari bere egoitzia,

Ala nik ükhen düdan fortüna trixtia!

Usapal gaixo batek, ai! zer naigabia!

Galdu baitu laguna, utzi sorterria.

Basamortuan jarri egoitza berria,

Orra, nik izan dudan fortuna tristia!

                         III

—Uda lili ejerra, oi xarmagarria!

Tallaz pereita eta bilho hollia!

Orai jiten nitzaizü adio erraitera:

Itxasoz ba-nuazü fortüna egitera.

—Uda-lore ederra, oi zoragarria!

Gerriz ain egokia ta illez oria!

Orain esaten dizut adio maitia,

Itxasoz ba-nijua fortunaren billa.

                         IV

—Itxasoz juiteko abisak ükhen tüzü.

Ideia mehe hori othoi ützazü:

orai artin bezala biziko gütüzü;

Bestela heriua kausatü deitazü.

—Itxasoz joan zaitezen nork berotu zaitu?

Ideia mehe ori, otoi, utz ezazu:

Orain arte bezala biziko gaituzu,

Bestela eriotza nigan aurki duzu.

                         V

—Uda lili ejerra, ez egin nigarrik:

Bardin ez ahal düzü orai profeitürik:

Ene lagünak dira bortitan sarthürik

Eta ni ezin pharti, maitia, züganik.

—Uda lore polita ez egin negarrik,

Ezpaituzu izango ortik probetxurik.

Nere lagunak dira menditara joanik,

Eta nik ezin alde, maitea, zugandik.

                         VI

—Etzitiala pharti ez bihar artino,

Zerbait arranjü egin artino:

Nahi züntüket bai mintzatü orano,

Elhesta gitian egün ordü deno.

—Etzazula aldegin egun batzuetan,

Alkarrekin moldatu al-ba-gindezkean.

Nai nizuke itz egin biontzat onean:

Mintza gaitezen orain, garai den artean.

                         VII

Errak, amodiua, ni ganik nuiz hua?

Hilerazi gabetarik, othoi, abilua!

Eztizadala gal osoki gogua,

Xurit eztakhidan gazterik bilhua.

Esan, amodiua, noiz ua nigandik?

Sufri-erazi gabe, joan akit ondotik!

Ez dizaidakala gal gogua osorik,

Txuritu ez dakidan illea gazterik.

                         VIII

Amodiuk nai aphal egotxi,

Ezpetitüt esparantxa seküla jeiki:

Intertenitü bai promes hunez bethi,

Engajatü ondun, bestentako ützi.

Amodiuak nau ni tratatu txit gaizki,

Esperantza baitaukat galdua aspaldi:

Engaiñutan euki nau, itz ederrez beti,

Aginduaz aztuta bestentzako utzi.

        «FILIPEÑEKUAK.— Zer esan nai ote du izenburu onek? —galdetzen nion Jon Mirande adiskideari—. Felipe = Phillipe da. Beraz, badirudi «Filipeñekuak» Filipe'ren etxekoak esan nai duela. Zer aditzera eman nai du, ordea, egilleak titulo bitxi onekin? Kantu tristeei, amodiozkoei edo bestelako batzuei ematen ote zaie izen au? Erantzuna: «Itz orrek esan nai du «Filipeñ» izendun etxeko jendea (edo zerak). Alanola ene amaren aldeko askaziak «Chahokoak» dira, eta aitaren aldekoak «Eihartxekoak». Ez dakit zein etxez mintzo den Etxahun: bearbada egon zen bordaz. Ene aitak diost Maulen ba dela, edo ba zela, «Filipeñ-enia» deitu etxe bat; ez da berdiña izango, jakiña; bainan erakusten dizu Zuberoan ezagutzen den etxe-izen bat dela (jatorriz, esan gabe dijoa, jende izen bat dela, «Filipeñ-en etxea», ez Philliperena; oker ez ba nago, Philippin izena ba dago frantsesez; eta ez ba dago, bearnesez egongo da...»

        I

        Lenengo neurtitzean: «Eli-bat» = batzuek. Ikus guztiontaz esandakoak «Montebideorat juailiak» deitu bertsoetan, irugarren ahapaldiari egindako komentarietan. TIT = DITIT, alokutivo era laburtua. Adizkera arruntean, «dütüt» zuberoeraz, «ditut» beste euskalkietan.

        Bigarren neurtitzean: «Hetan» = aietan.

        Irugarren neurtitzean: «Ürxaphal» = Urzaphal. Ikus itz onezaz esandakoak oro «ürz'aphal bat» deitu bertsoetako lendabiziko ahapaldian. Seguru aski «ürxaphal» diminutivo era da, «urxo» —Lhande'ren iztegian ikus ditekeanez— «urzo»rena den bezala.

        II

        Bigarren neurtitzean: «Galdu dizü» = galdu du, alokutivo eran mintzaturik. Campion'ek onela joka erazten du: dizüt, dizü, dizügü, dizie. «Kitatü» = utzi, largatu, abandonatu.

        Irugarren neurtitzean: «Desertian» (desertü-an). Lhande'k «desert» itzultzen du «desertü» itza eta sinonimutzat ematen ditu «eremu», «baso», mortu», «bortü». Gure artean ezagunagoa da «basamortu».

        «Egoitzia»: Ez Lhande'k eta ez Larrasketa'k ez dakarte forma oni dagokion «egoitze» itza. Lenengoak «egoitza» onela itzultzen du: a) séjour (estancia); b) résidence, état; c) demeure (morada), habitation. Emen, naiz «resideneia», naiz «morada» itzuli liteke.

        Irugarren neurtitzean: «Ala». Lhande'ren iztegiko irugarren zentzuari dagokio: iterj. quo! oh! que!... Ala herioa motz!, Ah! que la mort est dure! Ala gure zoratuak! Ah! insensés que nous sommes! Beraz, nik itzuli dudan baiño literalkiago legoke laugarren neurtitza beste era ontara: «Nik bai izan dudala fortuna tristia!».

        III

        Lendabiziko neurtitzean: «Ejerra» = joli (polita), Lhande'ren iztegiak dakarrenez, eta «eder» itzaren diminutivoa dela gaiñeratzen du. Nik ahapaldi ontan «ederra» itzuli dut eta boskarrenean «polita», berdintasuna urratzeagatik. Eztakit, egian esan, euskal-estetikaren aldetik zuzen ala oker aritu naizen.

        Bigarren neurtitzean: «Tallaz». Itz au (tailla), «taille», (estatura edo alle, cintura), «longueur» (largo, largura, altura) dakar Lhande'k eta «thaila», taille, hauteur corporelle (gorputz luzetasuna), Mirande jaunak esan zidan emen zalantzarik gabe «gerria» dela «taille» frantzes itzetik artuta. Etxahun'ek ain trankil darabillen «perfeita» (perfecta) itzaz esan gura nuke euskerak itz onen premia ikaragarria duela, baiñan, Bidasoz'emendiko euskaldunok ez gera ausartzen erabiltzen gure garbizaletasun aurreiritziagatik. Emen, «gerriz ain ogakia» esanda atera naiz nolabait aurrera, baiñan, itz bat itzultzeko ez gindezke balia beti esaera batez. Itzak ordezko itza eskatzen du eta onetxegatik bear-bearrekoa dugu itz egoki eta argi bat asmatzea edo bestela, ortarako gauza ezpa'gera, Etxauhun'ek bezala, kezka ta bildurrik gabe «perfektu» (femenino tankera, euskerarentzat kaltegarriena, ezta erabilli bearrik) erabilli. Baiñan ez dizaiogun, otoi, gure euskerari konzeptu au —eta beste milla!— aditzera emateko eskubiderik uka. Ez dezagun euskaldunok maitetasun okerreko baten izenean gure izkuntza ito edo kultur-izkuntza biurtu bearrean —euskeraren salbabide bakarra—, aur izkera biurtu, beronen lexikoaz geiagorako gauza eztalako. Ori, gure Erriaren kontrako pekaturik larriena litzake.

        «Bilho hollia» = ille oria. Gure alderdiko bertsolari batek, ordea, Etxahun'ek «perfeita» bezala, «rubia» esango

luke, konzeptuz askoz egokiago baitago, danok dakigunez «rubio» ezpaita «amarillo», beraz, ezta «oria» ere. Illeak eztu sekula izan eta ez izango kolore oria. Kasu ontan ere euskerak goseak eta pobre gelditu bear al du, arrotz itz batez aberasten ukatzen diogulako? Nere partez, beñepein, baimena du nai duenak, «illez oria»ren ordez «illez rubia» ipintzeko.

        Irugarren neurtitzean: «Jiten nitzaizü» = etorzen natzaizu.

        Laugarren neurtitzean: «Itxasoz ba-nazü» (ba-nuazü) = itxasoz ba-nijoa. Eztakit ziur testuan ageri den «ba-nazü» (nuazü'ren ordez) laburkizun bat den ala inprenta utsegitea. Campion'ek onela irabiatzen du alokutivo tankerako adizkera au: noazü, doazü, goatzü, doatzü.

        IV

        Lenengo neurtitzean: «Abisak» (avis = consejo). Euskera jatorragoan «aholku». «Ukhen tüzü» = izan dituzu. Nik libreki itzuli dut ideia au, era onetan: «Itxasoz joan zaitezen nork berotu zaitu»? Bigarren hemistikioa beste era oietan ere eman liteke: «zeiñek bultza zaitu»?, «nork eragin dizu»?

        Irugarren neurtitzean: «gütüzu» = gaituzu.

        Laugarren neurtitzean: «Kausatü deitazü»= kausatu didazu. Mirande adiskideari idazten nion, nere ustez, bertsolariak «kausatüko» edo «kausatüren» erabilli bear lukela, ots, aditza geroaldian emanik (Bestela heriua kausatü(ko) deitazü), Etxahun'ek darabillen forma igaroaldi urbilla (pasado próximo) baita, au da, kausatu didazu dagoeneko. Onegatik esaten nion ahapaldi onen jatortasunaz duda egiten nuela. Ona erantzuna: «heriua kausatü deitazü» ez zait iduri jatorra ez denik. Neskatilak bere ispirituan geroaldia dakusa: Etxahunek «ideia mehe» hura utzi ez ba du, bera illa da».

        V

        Bigarren neurtitzean: «Bardin» = d'ailleurs, au reste (por otra pare, por lo demas). Ez erran zeuen gogoetan: bardin eztuk Iainkorik = Ne dites pas en vous-même: Au reste, il n'y a pas de Dieu. (Lhande'ren iztegitik).

        Irugarren neurtitzean: «Bortitan» = menditan (bortü'tik ).

        VI

        Lenengo neurtitzean: «Etzitiala» (ez zitiala) = ez zaitezela (etzaitezela). Campion'ek onela joka-erazten du sujuntivoa: nadin, ZITIAN, dadin, gitian, ziteyen, ditian. Aginkorra berriz, zite, bedi, ziteye, bite.

        Bigarren neurtitzean: «Arranjü». Itz au eztakarte iztegiek —iskribatzen nion Zuberotar jakintsuari—. Arrangura-arrenküra'ren zentzu berbera ote du? Au da, «plainte, mécontentement - infirmité, mal - souci - soin»? Lhande'k ematen dituen zentzu auetan «plainte» da, nere ustez, ondoena egokitzen dena, «gemido, lamento, llanto» esangurarekin. Gogoratu zait ere «arranjü» ez ote dagoen frantzes «arranger»etik aterea eta orduan «konponketa» edo «moldaketa» (arreglo) litzake zentzua. Zer deritzazu? Erantzuna: «Arranjü» = antolamendu, konponketa, ituna; «arranjatü» aditzetik moldatua (linguistek beren izkuntzan dioten bezala «substantivu deverbativu» bat da), eta aditz au, jakiña, frantsesetik jesana dugu (arranger). Orrelako beste deverbativu batzuk ba ditu gure euskerak, esaterako kontsolatü = kontsolü»...

        «Artino» (artio, artinokan) = jusqu'à (arteraiño) itzultzen du Lhande'k. Etzi artinokan = à apres-demain!

        Irugarren neurtitzean: «Zünttüket» - zinduket. Campion'ek onela joka-eratzen du: züntüket, zuntuke, züntüke, züntükegu, züntükie.

        Laugarren neurtitzean: «Elhesta gitian» = mintza gaitezen. «Elhestatü» = s'entretenir, conversar, bavarder, itzultzen du Lhande'k (conversar, charlar). Laguntzaillearen adizkera osoa onela da Campion'en arabera: nadin, zitian, dadin, GITIAN, ziteyen, ditian (nadin, zaitezen, dedin, gaitezen, zeitezten, ditezen).

        Ahapaldi onen beste aldakera bat ere antolatu dut, ez bestea bezain itzari lotua, baiñan bai, nere ustez, politagoa. Orra:

                —Etzazula aldegin egun batzuetan,

                Nolabait antolatu gaitezen artean.

                Nai nizuke itz egin biontzat onean,

                Gure maitasunaren berotasunean.

        VII

        Lenengo neurtitzean: Errak = esak. Aginkor era au, ordea, gurean usadio gabea da eta orregatik gogortxoa. Au dala-ta, naiago izan dut «esan» aditz-izena erabilli.

        Bigarren neurtitzean: «Othoi» = arren, mesedez. Lhande'k «je vous en supplie» itzultzen du. «Jauna, othoi egorrazu egorriko duzuna. Seigneur, nous vous en prions, envoyez celui que vous devez envoyer». «Abilua» (abilua) = va! va d'ici! «Ua!, ua emendik»).

        Irugarren neurtitzean: «Eztizadala». Ene ustez —idazten nion J. M. Aiphasorho ene adiskide maiteari—, aditz-joko au —«ika» mintzo baita bertsolaria— «dizada», ots, gure «dizaidak» da. Campion'ek «dizada-dizadaña» (ik) ematen du ar-emeentzat. Eztut uste zukako «dizadan» (gure «dizaidan») izan ditekeanik, irugarren pertsonan emanik: «amodioak ez dizaidala gal gogoa», beste era ontara baizik: «ik, amodioa, ez dizaidakala gal gogoa». Erantzuna: «Eztizadala» = ez + dizadak + ala, beraz zuen «ez dizaidakala», ikusi duzun legez; zukan «eztizadazüla» litzake; eta nokan «eztizadañala» edo «eztizadala». Bainan irugarren pertsunean ere forma berdiña genduke, «arek eztizadala» eta «hik eztizadala».

        Laugarren neurtitzean «Xurit eztakhidan» - zuritu ez dakidan.

        VIII

        Lendabiziko neurtitzean: «Amodiuk nai» = amodioak nau. «Aphal egotxi». Bera bota esan nai al du? Galdetzen nion Pettar olerkariari. «Aphal = bas, humble (bajo, humilde). «Egotxi» = jeter à terre, renverser, abattre (arrojar al suelo, volear, derribar). Itzulpenok oro Lhande'ren iztegikoak dira. Erantzupena: «Aphal egotxi»: bai, «bera bota», edo «lurrera egotzi». Zuberoan beintzat «aphal - bajo»; humilde zentzuan ez dugu, nik uste, erabiltzen; «ümil» esaten dugu».

        Bigarren neurtitzean: «Jeiki» = altxa? —itantzen nion Jon Mirande jaunari—. Larrasketa'k «se lever» (levantarse) azaltzen du. Lhande'k ere berdintsu ematen du pasivoki, baiñan baita aktivoki ere: lever (une personne que l'on aide), Eria jeiki ezazu = levez le malade. Olako zerbait ote? Erantzupena: «Jeiki», ene ustez, geienetan pasivoan erabiltzen dugu. Aktivoan «eraiki» usatzen dugu. Adibidez: «Oheti jeiki zite» eta «eskia (eskua) eraik(i) ezazü». Baina ba liteke kasu zenbaitetan aktivoki ere erabiltzea, mementoko oroit ez ba naiz ere (euskeraz ez baita muga zeatzik bi erabil-modu oien artean: «etxera heltü niz»; «ogia hel izadak» etc.). Emen aatik pasivoki erabillia da: «ezpeitüt esparantxa seküla jeikiko nizala, alegia, erori naizen leku apaletik». Beraz, Mirande jaunak esplikatzen duen bezala «jeiki nadin» eda «jeikitzeko» da ulertu bear den forma osoa.

        Irugarren neurtitzean: «Intertenitü». Iztegiek eztakarte itz au, Frantzeseka «entretenir» ote? Noski, itz onek bereizkuntza askotxo ditu —mantener, sostener, conservar, cuidar, sustentar, alimentar, hablar, entretener (mantener en un error o engaño)— eta zeñi dagokion zeatz esatea nai nuke. Nere ustez, «denbora pasa-azi» da kasu ontan. Ona, galdera oni egindako erantzuna Mirande jaunak: «Intertenitü», bai, frantses aditza «entretenir» da, eta asmatu duzuna «dembora pasa erazi» du emen zentzua (beste zentzu batzuk ditu, frantzesezkoak bezala, ala nola «mantendu»; frantzesezkoaren zentzuak oro ez ditu berriz: ala nola izketatu, jolastu, etc.).

        Laugarren neurtitzean: «Engajatü» ostera —idazten nion Zuberoar jakintsuari—, «konprometitu» edo «itz eman» bezala artu bear dela uste dut. Ezkut ulertzen ordea, zergatik dion Etxahun'ek «engajatü ondun, bestentako ützi». Eskertuko nizuke argitasuntxo bat. Erantzuna: «Engajatü» = itza eman (frantz. «s'engager à») — bainan «intertenitü» itz korriente xamarra ba da, «engajatü» ez, ordea. «Engajatü ondun bestentako ützi» esan nai du: Zure itza eman ondoren (nerea izango ziñala) beste neska batzuentzat utzi nauzu».

Amodio gati...

Amodio grinak sututa...

                         I

Huni zaionak behatzen dü entzünen

Irixibau'ko semia nula hil den.

Etxandi Garindañe'k beitü eho Maule'n,

Merkhatütik ützultzian, bidean gañen.

Bertso auek jartzen ditut jakin dezazuten,

Irixibau'ko semia noiz ta nola il den.

Etxandi-Garindaiñeko'k eman dio azken,

Maule'ko merkatutik etxera etortzen.

                         II

Luzto gaxua Maule'n zen, deseñ hunin,

Nahiz ehailiareki bakia egin.

Aihaltü ziren algarreki, Xaxienin,

Eta etxerat abiatü, destenorin.

Luzto gaixoa Maule'n zen asmo onenakin,

Onezkoak egin nairik iltzaillearekin.

Xaxienian afaldu zuten alkarrekin,

Ta etxera abiatu gau illunarekin.

                         III

Hiriti jalkhi zirenin, hasi ziren,

Ihurk etxakin zer gatik, aharratzen;

Bena Luzto'ren botza bertan ixiltü zen,

Hamahiru nabela khaldü beitzin ükhen.

Erritik atera eta asi omen ziran,

Iñork ez jakin zergatik asarre bizian

Baiñan Luzto'ren abotsa laister ixildu zan,

Amairu aldiz labaiña josirik soiñian!

                         IV

Gaia oro igaran zin ezin-bestin,

Lehen igarailia-ganik hel beharrin.

Hura heltü zeioneko, zen hil phüntin:

Hari bortxa erran zelon nurk eho zin.

Gau guztia pasa zuen oiñaze batian,

Lenen bidaztiaren zai egon biarrian.

Ura eldu zanerako zegon il-zorian,

Ari nekez esan zion iltzaillea nor zan.

                         V

—Hel zakhitzat, goizik jeiki igarailia,

Ekhusazü ene khorpitz kolpatia.

Bestek egin beteitade ehaitia,

Zük othoi egin izadazüt, zeñatzia.

—Igaraille gotztar ori, urbil zakit arren,

Ta ikus gorputz au zauriz odoletan joaten!

Beste batek eriotza eman dit ementxen,

Zuk, otoi, lagun zaidazu kristauki ziñatzen!

                         VI

Irixibau'ko semiaren kausa zer zen,

Nulaz etsai izi garria haren beitzen;

Behar zian ükhenik izan hanitx ogen,

Hainbeste aldiz lanthatzeko nabelaren.

Irixibau'ko semea, bixtakoa dena,

Etsai amorratu bat zen iltzaillearena;

Pentsatu bear zuela nolabait ogena,

Ainbeste aldiz sartzeko labaiña barrena.

                         VII

Etxandi'ren amoria ohit bethi,

Zeren zordün jarri ziren Jinkuari.

Zure kosia hil izan beita zure gati,

Arima zeizülakoz nahi salberazi.

Etxandi'ren maitaria oroi zaitez beti,

Jainkoa'rekin zorretan zeradela jarri.

Zure lengusua dago illotza zugatik,

Arima nai zizulako salbatu-erazi.

                         VIII

—Etxandi'rentako ni khexü bethi,

Haren amoria benin nik askazi.

Nik hari erran ezkuntiak litzan ützi:

Hitz horren erranez nai eho, hañ krüdelki.

—Etxandi'rekin asarre nintzan aspaldian,

Nere aide bat maitari zuela jakiñian.

Esan nion ezkonduak uzteko pakian,

Orra zergatik il nauen ain era txarrian.

                         IX

Posible deia, Etxandi, hi hañ handi?

Nulaz eta egin dian ehaite hori?

Bizia dianak idekitzen jentiari,

Beria ere zor diala orhit beri.

Posible al da, Etxandi, i, ain gizon andi!

Nola egin ezakekan ilketa beltz ori?

Bizia dionak kentzen lagun urkoari,

Norberea zor duela gogoratu bedi.

                         X

Zazpi haurren aita baten kolore zen,

Emaztia zialarik bizi etxen,

Amore gatik ari ledin gizun hiltzen;

Satan etzen hareki gaxki libertitzen.

Zazpi aurren aita baten a zer itxura zen,

Emaztea zuelarik etxean bizitzen,

Amore-griñak sututa ari gizon iltzen!

Satanas etzen arekin gaizki libertitzen!

                         XI

Orai jüstizietan krima handik:

Kreditak dütienek pharkatürik,

Eta praube justuak aldiz pünitürik:

Pilatüs uduri beitira oraiko jüjik.

Gaurko justizi moduan ilketa beltzenak,

Dirua euki ezkero barkaturik denak;

Kastiguen mende, berriz, beartsu zuzenak,

Pilatos iduri dute gaur juezik geienak.

                         XII

Berset horien egilia jüjen gati,

Presuntegian egon da injüstoki,

Eta galdü bost etxalte haiegati:

Zunbait jüsto den jüstizia phentsa horti!

Bertso auen egillea juezen erabakiz,

Presondegian egon da bidegabe guztiz,

Eta bost etxalde galdu beren azpikeriz:

Justizia zein den zuzen ikus zuen begiz!

        I

        Lendabiziko neurtitzak dio: «Huni zaionak behatzen dü entzunen», au da, «oni dionak aditzen entzungo du»; alegia, nere ustez esan nai du, bertso sail oen esanari dionak aditzen (kaso egiten) entzungo (edo jakingo) duela Irixibau'ko semea nola il den. Nik libre xamar itzuli dut. Ba-dakigu, zenbait aldiz esanik, «behatü» pasivoki irabiaturik «entzun» edo «aditu» dela.

        Irugarren neurtitzean: «Etxandi Garindañe» = Etxandi Garindañeko, ots, deituraz Etxandi, eta Garindaiñe irikoa. Ikus gai onezaz Jon Mirande jaunak emandako argibideak «Bi berset dolorusik» deitu bertsoetan, amaikagarren ahapaldiari dagozkion komentarietan, Musde Alkhat Barkoxe dela-ta. Tankera beronetan ageri zaigu «Etxahun Barkoxe», «Defis» izena daraman bertsosailleko bederatzigarren ahapaldian.

        «Eho» (gure «eio»ren senide) aditzari Lhande'k zazpi esangura eraxten dizkio: 1) Moudre (moler); 2) digerer (digerir); 3) rouer (enrodar (1), apalear); 4) tisser (tejer); 5) rosser (zurrar); 6) TUER (matar); 7) eteindre (apagar). Emen, zalantzarik gabe, seigarren zentzua dizu.

        Laugarren neurtitzean: «Biden gañen». Espresiño au eztugu erabiltzen gure aldean. «Bidean bertan» (bide-bidean), esan nai ote du?, galdetzen nion zuberotar adiskide maiteari. Erantzuna: «Biden gañen» esan nai du «bidean», besterik gabe, edo «bidean zijoaztela».

(1) Itz onetzaz dio gaztelar-iztegiak: «Imponer el suplicio, abolido ya, de despedazar al reo sujetándole a una rueda en movimiento».

        II

        Lenengo neurtitzean: «Deseñ hunin» = asmo onean. Iztegiek eztakarte «deseñ» itza, «dessein» (designio, idea) itzetik artua dagoelako, noski.

        Bigarren neurtitzean: «Nahiz ehailiareki» = nairik iltzaillearekin. Lhande'k itzulpenok ematen dizkio «ehaile»ri: a) tisserand (tejedor); b) fig. animal qui marche portant ses jambes en dehors (animal que camina llevando sus patas hacia fuera); c) genre d'insecte aptère qui marche sur la surface des eaux (especie de insecto áptero (sin alas) que anda sobre la superficie de las aguas; d) ASSASSIN. Azken zentzu au dauka gurean.

        Irugarren neurtitzean: «Aihaltü ziren algarreki» = afaldu ziren (zuten) alkarrekin. Zorigaitzez, «afaldu», «bazkaldu» eta alakoen pasivotasuna galdurik da gure artean.

        Laugarren neurtitzean: «Destenori(a)n» = desorduan, desgaraian, garaia pasata.

        III

        Bigarren neurtitzean: «Ihurk etxakin» = iñork ez jakin. Aditzizen ezezkor onezaz dio Larrasketa'k oarrean: «Etxakin» = ez jakin (cf. en biscayen: etxako igarten pour ez jako igarten, et même etxauna pour ez, jauna»). Nik, egia esan, «etxauna» ez dut ezagutzen, baiñan bai, bizkaieraz ere, etxaramon = ez jaramon. «Aharratzen» asarratzen. Lhande'k «aharra» = querelle, dispute bruyante (querella, disputa ruidosa) itzultzen du eta «aharratu» = se quereller.

        Laugarren neurtitzean: «Hamahiru nabela khaldü beitzin ükhen», dio Etxahun'ek. «Beitzin ükhen» aztertuz (gip. = baitzuen izan), idazten nion Zuberotar jakintsuari: Guk ez genduke «izan» aditzizena erabilliko kasu ontan, ARTU, JASO, BILDU edo alakoren bat baizik. Onelatsu: Amairu labainkada baitzuen (edo «baitzituen»?) artu. Pluralizatu bear ote da ala ez kasu onetan? Zuk seguru aski ezetz diokezu eta zuberoeraz ala izanen da zalantzarik gabe. Neri, gipuzkeraz, belarriak pluraleko adizkera eskatzen dit, baiñan enaiz segur gure baserritar edo bertsolari batek pluralizatuko luken. Erantzupena: «Ukhen» korrientki erabiltzen dugu zentzu orretan (eta uste dut euskera jatorra dela, frantsesez ez baita «avoir» orrela usatzen. «Eraiki», «bildu» ere erabil ditezke, ez ordea «hartu». Bainan berriz ere diotsut «ükhen» korrente da; esaterako ama batek aur gaizki ezi bati esango dio: «beharrondoko bat ükhenen duzu» eda... «üzkin ükhenen duzu». Susmatu duzun bezala, nik ere, Etxahunek bezala, ez nuen aditza pluralizatuko, «nabela kholpü» ez baita itz mugatua (zentzuaren aldetik bai, bainan ez gramatikaren aldetik, ots, muga-itza ez dakar). Bainan esango nuke: «Ukhen zütin hamahiru nabela kholpik». Ez dakit euskararen usantza jatorrena zein den; guretzat, oraiko Zuberotarrentzat, arau zeatza da ori; bainan uste dut «manexek» pluralisatzen dutela askotan; beraz, Gipuzkoa'ko baserritar jatorrek ere zuk bezala egin dezakete». Irakurleak igarriko zion, noski, Mirande jaunak, oarkabean «khaldü» itzaren ordez «kholpü» (= golpe) erabilli duela. Jakin erazi dezagun ere, «ükhen zütin hamahiru nabela-kholpik» = izan zituen amairu nabala kolpeak itzuli bear dela gipuzkerara.

        IV

        Lenengo neurtitzean: «Ezin-bestin» = ezin-bestean. Lhande'k onela itzultzen du ezin-beste: transe, difficulte, fmpuissance. Ezin-beste hartan zelarik - tandis qu'il était dans ces transes.

        Bigarren neurtitza, «Lehen igarailia-ganik hel beharrrin» = lenen igaroko zenarengandik baliatu bearrea, itzuli bear dela uste dut. Gaiñerakoan, Lhande'k zentzuok eraxten dizkio «HEL»i: 1) cri d'appel: accourez! (grito de llamada: venid!); 2) sens général d'arrivée (sentido general de llegada); 3) Idée d'atteinte (idea de alcance). Azken ideia onekin dator ondoena, noski, Etxahun'ek «hel»i eraxten dion zentzua.

        Irugarren neurtitzean: «Zeioneko» = zitzaioneko. Campion'ek onela joka-erazten du: nintzeyon, zintzeyon, ZEYON, gintzeyan, zintzeyuen, zeitzon. Ez bitez nahas «zeyon» pasivoa eta aktivoa (zion). Au, onela irabiatzen du Campion' ek: neyon, zeneyon, ZEYON, geneyon, zeneyuen, zeyuen.

        Laugarren neurtitzean: «Bortxa» = nekez. «Difficilement» itzultzen du Larrasketa'k. «Erran zeion» = esan zion. «Eho zin» = il zuen.

        V

        Lendabiziko neurtitzean: «Hel zakhitzat» = zatozkit (laguntzera). Zerbait alatsu itzuli bear dela uste dut, Larrasketa'k dionez «heltü» zuberotar aditz-izenak esan nai baitu «venir en secours de», venir en socorro de). Perifrastiku-eran «eldu zakit» (edo «zakizkit») itzul diteke. Campion'ek onela irabiatzen du era aginkor au: zakitzat, bekit, zakitzade, bekitzat. Gipuzkeraz: zakit (eda «zakizkit»), bekit, zakizkit (edo «zakizkidate»), bekizkit. Oar gaitezen, Campion'ek ez darabillela «h» rik «k»ri uztartuta. Gipuzkerazko konjugaziñoari buruz esan dezadan, nere uste apalean, «zakizkit» eta «zakizkidate» formak jatorragoak eta bizidunagoak direla «zakit» eta «zakizkit» baiño, batetik, singularreko bigarren pertsona beti pluralizatzen delako (zu za-to(r)-z) bere jatorriagatik eta pluraleko bigarrenak bi pluralizagille daramazki (zuek zato(r)-z-te) singularretik bereizteko. Gaiñera, euskalki guziak lege au jarraitzen dute. Bizkaieraz: zakidaz-zakidaze, Laphurdieraz: zakizkit-zakizkitet, Zuberoeraz: zakitzat-zakitzade (zakitzat-de).

        «Goizik jeiki igarailia» = goizik jaikitako bidaztia. «Igaraile» itz zoragarriak eztu, nik dakidalarik, itzulpenik gurean, eta orregatik Zuberoa'ko ele au errespetatu egin dugu gipuzkerazko bertsoan. Emen, nolabait aditzera eman bearrez, «bidazti» itzaz baliatu naiz, baiñan, ezta berdin.

        Bigarren neurtitzak dio: «Ekhusazü ene khorpitz kolpatia» = ikus ezazu nere gorputz zauritua.

        Irugarren neurtitzean: «Beteitade» = baitidate. Etxahun'ek «deitade» erabilli oi du gure «didate» aditzera emateko, baiñan, Campion'ek darabillen forma —iñoiz esan dugun bezala— «deitaye» da (deitazü, deit, deitazie, deitaye). Gip.: didazu, dit, didazute, didate. «Ehaitia» = iltzea. «Ehaite» = assassinat, itzultzen du Lhande'k.

        Laugarren neurtitzean: «Izadazüt = (i)zaidazu. Bi dativodun aditz-jokoa. Campion'ek anela irabiatzen du: izadazü (1), bizat, izadazie, bizade (zaidazu, bizait, zaidazute, bizaidate).

(1) Utsegitez «izadadazü» dakar, ots, da i da, baifian, beronen plurala «itzadatzü», -da- batekin, alegia. Beste toki batzuetan ere naigabezko eta dudagabeko utsegiteok zuzenduta eman ditut.

        VI

        Bigarren neurtitzean: «Haren beitzen». Onezaz nion Pettar jakintsuari: Benetan arritu nau esaera onek. Gurean elitzake zillegi, Ez ote du neurriaren eskabidez «harena» laburtzen azken -a janaz? Erantzuna: «haren heitzen», ez da «haren-a» laburturik, baizik «harentzat, harentako»: Genitivu utsa attributivuaren ordez orrela erabiltzea, zillegi da gure euskalkian». Lege onen berri banekiela esan bearrik ezta, askotan aipatu baitut Etxahun'en bertso lanean, baiñan kasu ontan —gizonok sarri itxutzen baikera— ez nuen ikusi.

        Irugarren neurtitzak onela dio: «Behar zian ükhenik izan hanitx agen». Oar gakizkion guretzat ain bitxi den esaera oni eta itzul dezagun itzez-itz obeto konturatu gaitezen: Bear zuen IZANIK izan erru asko. Ezin uka guretzako gogortxoa egiten dela.

        Laugarren neurtitzak dio: «Hainbeste aldiz lanthatzeko nabelaren». Gixa entako joskera arestian ikusirik gera Etxahun'en beste bertso batean, «Urz'aphal bat»en, alegia: «Behar zütüt utzi lotsaz etxekuen» = bear zaitut utzi etxekuen bildurrez. Joskera trukatuok bertsoetan bakarrik dira zillegi, baiñan ezin uka bertsoari eder-aire lilluragarri bat eraxten diela. Joskera zuzenean onela litzake: «Hainbeste adiz nabelaren lanthatzeko». Gipuzkoa'n eztugu genitivu tankera xarmant au erabiltzen. Orregatik gure eran itzuliko dugu: Ainbeste aldiz labaiña sartzeko. «Lanthatü» = planter (plantar) da berez, Lhande'ren arabera, baiñan zentzu irudikorrean «enfoncer» (hundir, clavar, meter). Ezpata landatu - enfoncer son épée.

        VII

        Lenengo neurtitzean: «Amoria» - la maîtresse (amante, querida): mot peu employé en Soule, dio Larrasketa'k. Lhande'k zentzu berbera ematen dio «amore» itzari eta «amorus»en  (amoureux, amantes) aldakera bezala ematen du.

        Neurtitz bereko «ohit»ez onela idazten nion Jon Mirande jaunari: Zalantzarik gabe «orhit(ü)»ren laburpena da, baiñan, bada ezpada ere zure baiezkoa nai nuke. Kasu ontan geran ezkeroz, jakin nai nuke zergatik -tu atzizkiarekin egiten dituzuten aditzizenetan, emen bezala, imperativo - subjuntivo - potenzialetan -t eraxten diozuten aditz-erroari eta -u baztertzen. Esaterako: «Orhit zite bethi», «ekar (e)zazu» esaten den bezala? Pentsa liteke, konparazio batera, «orhoit adi»n -t orrek alkartasun eginkizun bat duela, alegia, «oroi» eta «adi» josi, baiñan «orhoit zaite»n -t ori traba bat besterik ezta, oguzkera legeak «orhoi zaite(z)» eskatzen baitu. Au-dela-ta, ezin uler nezake lege onen arrazoia. Erantzuna: «O(r)hit» ez da «orhitü»ren laburpena, itz beregain bat baizik (naiz «orhitü»tik eratorri deverbativu bat den dudarik gabe). Adjektivu bezala erabiltzen dugu, eta «oroitzen edo gogoratzen dena» esan nai du; adibidez, «zützaz ohit nüzü, eta ohit nukezu bethi» esan diteke. Bainan, jakina, «ohitü» aditza ere erabiltzen dugu. Ene ustez, adjektivua erabiltzen dugu egoera iraunkor bat adierazteko ; eta aditza egintza bat adierazteko —gogoratzeko aktua—. Esaterako: «zutzaz ohit nüzi bethi»; bainan «bihar, iratzartzin, zützaz ohitüko nuzu». Beraz:

                1º.) «Zützaz ohit nuzu»: ohit = adjektivu.

                2º.) «Ohit zite bethi»: ohit = ohitü aditza -ü kendurik, imperativoa delako.

        Eta orain, zure galderaz, eia zergatik batzuetan -t gordetzen dugun, batzuetan ez, ari gaitezen; bainan ori auzi nastua da. Ba dakizu guk, Zuberotarrek eta Manexek alaber, beti -ezan- eta -edin- aditz laguntzalleekin konjugatutako moduetan (imperativua, subjunktivua, suppositivua) ez dugula aditz-izena erabiltzen osorik, bainan atzizkia (-i, euskol aditz jatorrikoa ba da, edo -tu, -du, izen batetik eratorri ba da, gizendu, gizendu, etc. edo erderatik artua, kontsolatu, arranjatu), atzizki ori, diot, kentzen dugula. Lenago, zuek ere, Giputzek eta Bizkaitarrek, ala egiten zenuten, uste dut.

        «Problema da: zergatik -du edo -tu bukatzen diren aditz-izenetan, zenbait aldiz -du edo -tu osorik kentzen dugu, aditz-erroaren azkenean? Zoritxarrez, problema ori askatzen ez naiz gai; esan dezakedana da, kasurik geienetan -tu edo -du osorik kentzen ditugula: sar zite, aphal ezak, sal ezazu, sor dadin... Ala ere, beti «ohit» erabiltzen dugu, ez sekula «ohi» (aditz-erro bezala, baitugu beste itz bat «ohi», zuen oi). Bearbada, kasu ontan arrazoia da «ohit» adjektivua eta «ohit» aditz-erroa itz berdina dela sentitzen dutelako mintzatzaileek (egia baita ere: syntaxisaren aldetik bestelakotu ba dira, etymologiaren aldetik, goian nioen bezala, biok berak dira, «ohit» adjektivua «ohitü»ren deverbativua baita). Zergatik, ordea, «ohitü» aditz-izenetik aditz-erro eta adjektivu deverbatibu bezala «ohit» moldatu dugun, eta ez «ohi», ez dakit zigurki, bainan ba liteke «ohi» (= zuen «oi») adjektivuarekin ez nahasteko. Zer nai den, auzi oso korapillotsua da au, eta beldur naiz ene azalpenak ez direla «argimenduak» izango zuretzat. Lenago Mitxelena'ri theoria bat entzun nion, aren araura -tu edo ­du atzizkiekin bukatzen diren aditz-formak latin supinotik edo españaletik artuak baitira, eta -t atzizkiarekin bukatzen direnak biarnesetik jesanak baitira; phonetikaren aldetik izpidean dago noski; bainan theoria orrek ez du azaltzen zergatik bi forma oriek (jatorriz berdinak direnak, biarnes -t ori latin supino -tu(m)'etik baitator ain differentki erabiltzen diren: -tu'dunak beti «ükhen» eta «izan» aditz-laguntzalleekin, eta ­t'dunak beti ­eza- eta ­edi- aditz laguntzalleekin. Bearbada galdegin bear zenioke berari (eia zerbait berri idoro duen). Nere ustez, «o(r)hit»en kasuan bezala, -t'dun formak erabiltzen ditugun beste kasuetan ere bereizkuntzaren bat egiteko izango da. Esaten dugu, adibidez, «ez dezala sobera jan, ehadin gizent» (1) edo «ehadin lodit», erakusteko emen bi aditz-erro ditugula, eta ez «gizen»edo «lodi» adjektivuak (???)».

        Irugarren neurtitzean: «Kosia» (kosi-a) ematen digu Etxahun'ek eta Lhande'k «cousin» (primo) bitara ematen du: «kosü» eta «kosi». Bi forma auek «kosia» ematen duten ezkeroz, jakin nai nuke, —galdetzen nion Zuberotar adiskide maiteari— Etxahun'ek forma mugatua nundik aterea duen, «kosü»tik ala «kosi»tik. Ba-dirudi, bestalde, Etxandi'ren amoria eta Luzto, Etxandi'k il zuena, alegia, alkarren artean lengusu-lengusiñak zirela. Erantzuna: «Kosü» farma (= lengusu) ez dugu erabiltzen Pettarrean (au da «Basse-Soule»); bainan ongi o(r)hit ba naiz, Peillen'i entzun izan diot Basaburuko forma litzake beraz-. Guk esaten dugu: a) mugatugaberik «kosi» = lengusu; eta «kosia (í akzentuduna) = lengusiña. b) mugaturik: «kosía» (í azkentuduna) = lengusua; Etxandiren oaidea il izan zen Luztoren lengusiña baitzen. (Kantu eder orren protagonistak ene aitarekin adiskide aundi den familia batekoak dira; Etxandi'koak, esan nai dut; Garindañeko etxe bat da. Orrengatik ene aitak askotan kantatzen du Etxahunen kantu ori; bainan orain arte ez zidan argimendurik geiegi eman nai jende-izenen gainean, beldurrez zerbait idatz nezan Etxanditarrentzat laidogarri litzakena... Bainan orain ezagutzen ditugun Etxanditarrak Norte-Amerikan emigratuak daude, eta jende oso ohoragarriak dira...».

        Laugarren neurtitzean: «Zeizülakoz» = zizulako. Arturo Campion euskaldun Maixu ahaztu-eziñak onela irabiatzen du: neizün, ZEIZÜN, geneizün, zeizien.

(1) Ba-dirudi, zentzuaren aldetik, onela gipuzkeratu bear dugula: «Ez dezakala geiegi jan, ez adin gizen(du)». Campion'ek, ik dezakala-dezakala = ik dezayala-dezañala, ematen du, baiñan, ez du batere arritzekorik «dezayala -dezaala- dezala» izatea Mirande jaunak ematen digun formaren martxa. Arestian ikusirik gera gaiñera antzeko kasua: «Eztizadala gal osoki gogoa» = ez dizaidakala gal osorik gogoa («Filipeñekuak», zazpigarren ahapaldia). Morfologiaren aldetik ba-dakigu zukako irugarren pertsona «dezala» berdiña dela, baiñan Jon Mirande'ren adigarrian ez diteke izan, bigarren pertsonari dakokiolako eta iketan ari delako.

        VIII

        Bitxi baldin ba'da ere —idazten nion Zuberotar olerkari aundiari—, ba-dirudi, Etxahun'ek 5'garren eta 8'garren ahapaldiak il-agiñean datzan Luzto'ren aboan jartzen dituela. Onegatik uste dut kameni litzakela, alkar-izketako marra bat ipintzea ahapaldi auen aintzinean. LhandeLarrasketek ez dute egiten, baiñan zu ene irizkide baldin ba'zera beñepein, nik jarri egingo nuke. Erantzuna: «Bai, 5- eta 8-garren ahapaldiak iltzera dijoan Luztoren aboan daude, dudarik batere gabe. Beraz, elkarrizketaren marra bat ipin dezakezu bion aintzinean».

        Lenengo neurtitzean: «khexü». Itz au aldakera —variante— askotxotan itzultzen du Lhande'k: soucieux, inquiet (solícito, inquieto) - qui est d'humeur chagrine (de mal humor) - fâché, irrité, en colere (enfadado, irritado, colérico) — impetueux, violent (impetuoso, violento) ­ inquietude, souci, mécontentement (inquietud, cuidado, descontento, disgusto). Egokienak zein iduri? —galdetzen nion gure adiskideari—. Soucieux, inquiet, apika? Erantzuna: «Khexü», nik dakidan euskeran, beti «fâché, irrité, en colère» adierazteko usatzen dugu; ez beste zentzuetan; naiz beste zentzuok ezagutuagoak diren beste euskalkietan (beste zentzuok espainal jatorretik artuak)».

        Bigarren neurtitzean: «Benin» (benian) = bainuen. «Askazi» = aide (pariente).

        Irugarren neurtitzean: «Ezküntiak litzan ützi» = ezkonduak utzi zitzan, Campion'ek «letzan» ematen du «litzan»en ordez. Onelaxen joka-erazten du singular-pluraletan: nezan-netzan, zenezan-zenetzan, lizan-LETZAN, genezan-genetzan, zenezen-zenetzen, lezen-litzan. Arritzekoa da ordea, pluraleko irugarren pertsona LITZEN eginda (i'rekin, alegia), singularrekoa ez egitea LITZAN. Bearbada okerraldi bat izan zuen gure Maixuak, singularreko LEZAN'en influentziaz bearbada. Gipuzkerazko irabiakerak eztu alde aundirik: nezan-nitzan, zenezan-zenitzan, zezan-ZITZAN, genezan-genitzan, zenezaten-zenitzaten, zezaten-zitzaten.

        Laugarren neurtitzean: «Hitz horren erranez nai eho» = itz ori esanez il nau. Gipuzkeraz akusativo tankeran eman bear da genitivoaren ordez.

        IX

        Lendabiziko neurtitzean: «Posible deia» = posible al da.         Bigarren neurtitzean: «Egin dian» = egin dukan. Onezaz idazten nion Zuberotar adiskideari: Ba-dirudi «dian» aditz-jokoa «dukan»i dagokion forma alokutivoa dela, baiñan eztaukat segurantzirik. Gaiñera jakin nai nuke, gramatikari dagokionez, ez ote den «dikan» esan bear. Izan ere, ba-dirudi «düt»en ordezkoa «dit» baldin ba'da, «dük»en ordezkoak «dik» bear duela. Mirande jaunak zuhurki: «Egin DIAN»: bai, dian = dük+an. «Dikan» formarik ez dugu ezagutzen. Ba dituzu forma oiek:

        «Egin dük» = zuen «egin dek» (ik); relativuan: egin dián.

        «Egin di» = «egin du» (ark) allokativuan; relativuan: egin dín; bainan lenago eta orain ere toki batzuetan noski «egin dian» berdinki. «Düt»en ordezko allokativua «dit» ba da ere, diozun bezala, «dük»ek ez du ordezko allokativuaren bearrik, bera «allokativua» delakotz, ikako forma alegia. Edo bestela, «ba da»-ren forma allokativua da bera». (nük, DÜK, gutuk, dutuk konjugaziñoari dagokiona osan nai du noski gure adiskideak, bai-baitakigu «etorri dü» = «etorri dek» dela eta zuka «etorri DA». Beroiei dagozkien zukako allokutivoak ostera, autxek dira: nüzü, duzu, gutuzu, dutuzu (naiz, da, gera, dira).

        Neurtitz berberan: ehaite = ilketa, ilkintza.

        Irugarren neurtitzean: «Bizia dianak idekitzen jentiari» bizia DUENAK kentzen jendeari. Baiñan, gipuzkerak «dionak» eskatzen du.

        Laugarren neurtitzean: «Zor diala» = zor duela, «Orhit bedi» = oroi bedi.

        X

        Lenengo neurtitzak onela dio: «Zazpi haurren aita baten kolore zen». Bertso-lerro ontaz idazten nion Mirande jaunari: Guk eztiogu «kolore»ri zentzu irudikorrik eraxten eta ezin nizaioke doi-doi igarri emen Etxahun'ek esan nai duenari, baiñan bai gutxi-gora-behera. Nik gipuzkeraz onela emango nuke: Zazpi aur dituen aita baten ITXURA al zen... Edo... A zer ITXURA zazpi aur dituen aita batena! Gogoan eduki dezagun Larrasketek «kolore zen» = c'était vraisemblable (era verosímil) itzultzen duela, esaera oni «ironique» deituz. Erantzupena: «Zazpi haurren aita baten kolore zen», itzez-itz itzulirik esan nai du: «zazpi haurren aita batentzat egoki zen» (ironeiazki mintzo, jakiña). Bainan zure itzulpena «itxura» ere ongi dator. Aurrera jarraitu baiño len, aitor dezadan, beinbat geiago ez dudala ikusi emen «baten» = batentzat dela. Ala ere, nere itzulpenean «Zazpi aurren aita baten» itzuli dut, hemistikio onek zortzi silabakoa bear duelako izan eta «batentzat» etzitzaidan kabitzen sillaba batez. «Batentzat» ipintzeko biderik arki eziñean, beste itzulpen libre au otu zait, irakurleari obeto ba'derizkio: «Zazpi aurren aita orrek zertan du pentsatzen?»

        Bigarren neurtitzean: «Zialarik» = zuelarik,

        Irugarren neurtitzean: «Ari ledin» = ari zedin. Campion'ek onela irabiatzen du: nendin, zintian, LEDIN, gintian, zintiyen, litian (gip. nendin, zintezen, zedin, gintezen, zintezten, zitezen).

        XI

        Lendabiziko neurtitzean: «Krima» = crime = crimen.

        Bigarren neurtitzean: «Dütienek» = dituztenek (activo).

        Irugarren neurtitzean: «Pünitürik» = kastigaturik (franc. punir).

        Laugarren neurtitzean: «üdüri beitira» (pasivo), guk aktivoeran itzuli dugu (iduri dute).

        XII

        Laugarren neurtitzean: «Zunbat jüsto» = zein justo!, zeiñen justo! (Zunbat = combien, gazteleraz «cuán», Lhande'ren iztegian).

Hiltzerako khantoria

Iltzerako kanta

                         I

Nahi balin ba'gira hil eta salbatü,

Arte huntan behar gira kunbertitü;

Bekhatü egiteko kostüma kitatu,

Leheneko eginetzaz nigarretan sarthü,

        Berriz ez lerratü,

        Ahalaz begiratü,

        Hiltziaz orhitü,

        Untsa kobesatü:

Denbora joanez geroz ezta profeitü.

Nai ba'dugu kristauok il eta salbatu,

Bizi geran artean bear oneratu;

Pekatu egiteko oitura baztertu,

Lengo gaizki egiñez negarrez damutu,

        Berriz ez okertu,

        Kementsu saiatu,

        Iltzeaz oroitu,

        Ongi konfesatu:

Denbora joanda gero balio ezpaitu!

                         II

Hebeti juanez geroz ezta profeitürik:

Eternitatiak eztü ürhentzerik.

Zunbat arima diren han kundenatürik!

Sekül'ez esparantxa hanti jalkhitzerik!

        Hetzaz orhitürik,

        Umiliatürik

        Edsenplü hartürik,

        Gira harritürik,

Nuiz nahi juaiteko mündü huntarik.

Emendik joanda gero ezta probetxurik:

Egiazko bizitzak ezpaitu azkenik.

Zenbat arima diren an kondenaturik!

Esperantza galduta ertetzeko andik!

        Aitaz oroiturik,

        Txit umillaturik,

        Ejenplu arturik,

        Gera arriturik,

Noiz-nai joan bear baitugu mundu onetatik

                         III

Ikhus dezagün zer den gure izatia:

Deüser'ezta mundu huntako bizia!

Utzi dezagün arren gur'ertzokeria,

Et'untsa edsamina gure kuntzentzia:

        Beste mündian da

        Gure jüjatzia,

        Jinkuen jüstizia,

        oren lazgarria!

Eternitateko denboren lüzia!

Ikus dezagun zer dan gure izatia:

Deus ere ezta mundu ontako bizia!

Utzi dezagun, bada, bide galgarria,

Eta ongi aztertu geron konzientzia:

        Gero da auzia,

        Gure juzgatzia,

        Jainko justizia,

        Ordu txit larria!

Betiko Bizitzaren iraute luzia!

                         IV

Jinkuk igorriren dü zelüti mezia:

Mezüllera beitate gure hiltzia.

Hura jinez gerozti, juan behar gira;

Gure jüjazalia han prest izanen da:

        Gure obra hunen

        Bai eta gaxtuen

        Güzien arabera

        Jüjatüren gira:

Memento lazgarriak ordian dira!

Zerutik bialduko mandatu Jainkoak,

Mardataritza digu eingo Erioak.

Ura etorriz gero, joan bear enetxoak

Gure Juezarengana garbitzera zorrak:

        Antxen obra onak

        Bai eta gaixtoak

        Neurtuko denak

        Jaungoiko Altsuak:

Orduan guretzako zer estuasunak!

                         V

Ande dena Maria, birjina garbia,

Zure lagünguaren beharrian gira!

Ofentsatü ba'dugu zure Semia,

Zure Semia eta gure Jaun handia

        Gitian ümilia,

        Denboraz balia,

        Eternitatiaz

        Orhitzen ba'gira,

Zelüko borthak zabaltüren dira.

Andre dona Maria, Birjiña garbia,

Zugana gatozkizu laguntasun billa!

Mindu baldin ba'dugu zerorren Semia,

Zerorren Semia ta gure Jaun aundia:

        Gaitezen umilla,

        Denboraz balia;

        Geroko bizia

        Bedi gure gida,

Ta zeruko ateak zabalduko dira.

        Larrasketa'k «Hiltzerako Khantoria»ren sarrerakoan, lerro txit jakingarriak ematen dizkigu Piarres Topet Etxahun'en ezaungarri. Gure bertsolaria soiñez-soin ezagutu zuen pertsonaren itzak dira ondoren aldatuko ditugunak. Testigu oni Jean Berrogain zeritzan eta Larrasketa'ren lengusu zen. Goitola basetxean jaio zen 1839' garren urtean (Agorraren 25'ean) eta 1923'garren urtean il (Epaillaren 19'an). Onela dio Larrasketa'k bere azalpenean:

        «La questson s'est posee si ces couplets sont bien d'Etchahun. Ce n'est pas douteux. J'en ai une preuve indiscutable. Je les ai en effet appris, dans mon enfance, d'un cousin né à deux kilometres de la maison du poste, en 1839: il avait donc vingt-trois ans à la mort d'Etchahun, en 1862, et dix-huit ans environ, lorsque cette chanson fut lancée dans le public. Or ce contemporain du poète, excellent chanteur, les attribuait à Etchahun, qu'il disait avoir beauccup frequenté dans les «olhak» d'Arrotzolatze, vers 1855. Etchahun était, d'après lui, de petite taille, aux épaules larges et «carrées», au caractère froid et silencieux, à la parole goguenarde et spirituelle, a l'âme toutefois sensible et bonne; chanteur banal mais excellent «koblakari».

        Bijoa itzulpena frantzesa ulertzen ez dutenentzat:

        «Galdetu bearrekoa zen noski bertsuok benetan Etxahun'enak ote diren. Eztago zalantzarik. Eztabaidan ezin ipiñi ditekean proba daukat. Izan ere, nere aurtzaroan ikasirik ditut, 1839'garren urtean koblakariaren etxetik bi kilometrora jaio zen lengusu batengandik. Onek, ageita iru zituen, bada, Etxahun il zenean, 1862' garren urtean, eta emezortzi urtetsu, kanta au jende artera zabaldu zenean. Koblariaren garaikide onek, bada —kantari bikain bera—, Etxahun zeukan beronen egilletzat; esaten baitzuen maiz joan oi zela Arratzolatze (Arratzolhatze?)'ko «olhetara» 1855 inguruan. Etxahun, berak zionez, luzera urrikoa, sorbalda kuadratu zabalekoa, izakera otz eta ixillekoa zen. Itzez, iskirioti ­burlagille— eta burutsu; arimez, ordea, sentibera (1) eta on; kantari arrunta, baiñan, koblakari bikaiña».

(1) Iru itz ibilli ditut jokoan «sensible» itzultzeko: sentibera, biozpera eta sentikor. Azken au, Gipuzkoa'n beñepein, Azkue'k bere iztegian dakarren bezala darabilgu erabat: «hombre sensible, delicado de caracter, puntilloso» (erdin emakumeagatik) eta ez deritzait —naiz-ta nere ustez Etxahun benetan sentikorra izan— au denik, ain zuzen Larrasketa'k esan nai duena, sentikor izatea ezpaitator guztiz ongi ontasunarekin. Biozpera ere eztut uste kasu ontan itzulpen zeatza denik eta orregatik jo dut «sentiberara», egillearen ideia ondoena aditzera ematen duelakoan. Esan dezadan ere «La question s'est posée» frantzes esaera eztakidala oso ongi itzuli dudan, izkuntza onetan ezpainago trebe. Beste era au ere gogaratu zait: «Eginbearreko galdera izan da noski...». Irakurleak barka bizait asmatu ezpa'dut.

        Jean Berrogain'ek —Larrasketa'ren bitartez— ematen dizkigun Etxahun'en gorputz-arima ezaugarri labur baiñan giartsuok, izugarri jakingarriak dira, batez ere —nik dakidalarik— au beste testigutzarik ez dugulako Barkoxe'ko koblari illezkorraren nortasunaz. «Amasei seme Euskalerriko» idatzi nuenean itzuli egin zitzaizkidan lerro zoragarriok. Ez da arritzekoa! Liburu onen idazkintza korrika-apostu bat izan baitzen, Euskaltzaindia'k —nik gustoraga Euskalzaingoa'k esango nuke— eskatzen zuen biografi-kopuru izugarri batera (eztakit 60 edo 80 eskatzen zituen) sei illabeteko epean iritxi bearrez. Burua galtzeko zorian ibilli nintzan nere itobear artan. Ala're, amasei besterik ez nituen osatu ahal izan eta zorigaitzez, amaseiak utsunez beteak. Beraz, «Amasei seme Euskalerriko»ren bigarren ediziño bat egin ba'ledi, nai nuke, Etxahun'i dagokion atalean, Larrasketa'k bere lengusu Berrogain' engandik jasotako erakuspen baliotsu au ipintzea. Korrika ta presaka ezta gauza onik egiten. Ni neu beintzat sistema orren etsai amorratua naiz, damua besterik ezpaitidate ekarri orrela osatutako lanak.

        I

        Lendabiziko neurtitzean: «Nahi balin ba'gira» = nai baldin ba'dugu. Gurean, «na(h)i»ek aditz-joko aktivoa eskatzen du beti; ez ala Zuherotarren mintzairak.

        Bigarren neurtitzean: «Bear gira» = bear dugu. Bijoa emen ere gaiko oarpen berbera. Oso oker ez baldin ba'naiz, Bilbo'ko «Euzkeltzale Bazkuna»k sartu nai izan zuen Zuberotarren usadio au gurean, baiñan, esango nuke etzutela egin erabilkizun onetan oiñarriturik —ezagutzen zutenik ere zalantzan jartzen baitut— buruan ain sustraiturik zeukaten lojika baten izenean baizik.

        Irugarren neurtitzean: «Kostüma» = coutume (costumbre), ce que l'on fait ordinairement, dio Lhande'k.

        Laugarren neurtitzean: «Eginetzaz». Zer da su? idazten nion Jon Mirande adiskideari. Ba-dirudi gure aldean Sabindarrek —alegia, Arana-Goiri'ren euskal-eskolakoak eta auen ingurumarian beste askok ere bai gaurko egunez, naiz jakiñean naiz ez jakiñean— darabiltzen «gizon-etzaz» berdera dela. Nik uste EGINEZ bear lukela esan. Neurriaren eskabidez asmatu ote zuen forma itxusi eta gogor ori? Edo Etxahun'ek «egin hetzaz» (egin aietaz) kantatu ote zuen eta biltzailleek gaizki jaso zuten? Erantzupena: «Eginetzaz» edo «eginez» guretan berdin da; bi formak korrientki erabiltzen dira, bereizkuntzarik aien artean egin gabe. Beraz, kasu ortan beintzat, Sabindarrek ez dute berrikeriarik asmatu» (1).

        Seigarren neurtitzean: «Ahalaz» = autant que possible (en lo que cabe), Lhande'ren arabera. «Begiratü» aditzizenaz idazten nion Mirande jaunari: Lhande'k zortzi zentzu eraxten dizkio «begiratü»ri. Emen, zazpigarrena duela esango nuke: se garder, se preserver de... Erantzupena: «Zuberoan, «begiratü» aditzak bi zentzu baizik ez ditu, nik dakidanez: aktivoki erabillia denean = «garder, conserver»; eta passivoki «se garder, se preserver de». Azken zentzu au du emen.

        Bederatzigarren ahapaldia —azkena, alegia—, beste era ontara ere eman diteke: «Denbora joanda gero ezpaitu probetxu». Baiñan, itzulpen onek alderdi txar bat dauka, zera, bigarren ahapaldiko lenengo neurtitzean berriro «probetxu» itza erabiltzen dela eta bion alkar-jotzeak min dagi.

(1) Ain zuzen ere, Etxahun'en atzizki au aztertzen du «Jakin»en Josu Oregi ene adiskide maiteak (Ilbeltza, 1965). Onela dio: «-TZAZ egun izenekin erabilkizun ez izateak ere eztik iñork iñoiz erabilli eztuanik esan nai; ire aitak beintzat «halakoA» izen egindakoari atxiririk ematen ziguk, eta Etxahun'ek onela ziok bere olerki batean:

        ...leheneko eginE-TZAZ dolumenian sarthü

eta ori, izenordekoekin erabiltzean erakusten duanez beintzat -TZAZ-zale amorratu etzala, askotan baitzerabilzkik «horrez, harez, hez» eta antzerakoak». Oneraiño da guri zuzen dagokiguna eta ez nua geiago aldatzera. Alabaiña, irakurleari jakingarri izango zaizkio benetan Bergaratar adiskideak neri zuzendutako eskutitzean esaten dituenak -TZAZ atzizkiaren erabilkizunaz.

        II

        Lenengo neurtitzean: «Hebeti» = emendik.

        Bigarren enurtitzean: «Urhentzerik» = bukatzerik, azkenik. Lhande'k «ürhentze» = fin, itzultzen du, eta orobat Larrasketa'k.

        Laugarren neurtitzean: «Hanti jalkhitzerik» = andik ateratzerik. Guk «jalkhi» (jalgi, ilkhi) = erten itzuli dugu neurriak beartuta.

        Boskarren neurtitzean: «Hetzaz» = aietzaz, aietaz, aietaz.

        III

        Ahapaldi ontan oar gaitezen, beste zenbait lekutan bezala, itz berbera sobera errepetitzen duela. Onela ageri zaigu «gure», lenengo, irugarren, laugarren eta seigarren neurtitzean. Etxahun'en zabarkeri au ahal ainbatean zuzentzen saiatu izan gera beti, Izan ere, Aita Onaindia'k «Gure bertsolariak» liburu ederrean dion bezala (130'gn. or-ald.) jokabide ori ezpaita zillegi, gure eskualdean beñepein. Ona, Karmeldar euskalzale saiatuaren itz zuhurrak: «Ardura geiago dabe oindiño (bertsolariek) itz bera puntu baten birritan ez erabiltzeo. Erdal legeak be galazota dauko au, konsonantetan beiñik-bein, eta gure plazagizonak ez dabiltz zabar orretan: oskide itza bera birritan erabilli ezezik, AHAPALDIAN BERTAN BI ALDIZ ESAN BE EZTABE EGINGO. Ori Poto egitea, molokot egitea litzake, ta lotsagarri». Eta ona Etxahun'ek lau bider sartu itz berbera ahapaldi batean, naiz-ta, kasu ontan, puntua egiteko ez erabilli. Itzulpenean lautik bira jetxi dugu itz berberaren erabilkizuna eta alkarrengandik urruti gelditzen direlako —lenengo eta seigarren bertsoan— uste dut, gure eskualdean ere zillegi jo ditekekala ahapaldi au.

        Bigarren neurtitzean: «Deüser'ezta» = deüs ere ezta.

        Irugarren neurtitzean: «Arren» = bada (donc, Lhande'k). «Gur'ertzokeria» = gure erokeria. Lhande'k «ertzo» = idiot, imbecil, itzultzen du eta «ertzokeri» = acte, fait d'idiot. Zer ertzokeria! Quelle sottise! (que necedad!). Larrasketa'k, «ertzo» = fou (loco) eta «ertzokeria» = acte de fou. «Ertxo» = ostera, (diminutivo gixan), imbecil, idiot.

        Zortzigarren neurtitzean: «Oren lazgarria» ordu izugarria. «Lazgarri» onela itzultzen du Lhande'k: horrible, effroyable (Syn. migarri, ikharagarri). Nik, neurriaren eskabidez, «ordu txit larria» itzuli dut.

        Azkeneko neurtitza Larrasketa'k onela ematen du: «Eternitateko denboren, lüzia!», ots, koma (,) batez banandurik «denboren» eta «lüzia». Onezaz idazten nion Mirande adiskideari: Koma (,) ori nola egon diteke «denboren» eta «lüzia»ren artean? Ez ote da Etxahun'ek esan nai duena: «Eternitateko denboraren lüzian? «Izpidean zaude —erantzun zidan—, komaren bearrik eztago emen». Segurantzi onetan, eta koma ori utsegite bat delakoan, Larrasketa'ren textuari kendu egin diogu.

        IV

        Lendabiziko neurtitzean: «Igorriren» = bialduko. «Mezia» = (mezü-a), gipuzkeraz «mandatua». «Mezü», onela itzultzen du Lhande'k: 1) ordre, commandement (orden, mandato); 2) Avis, message, commission (consejo, mensaje, encargo). Larrasketa'k, «mezü» = message (mensaje). Eta gaiñeratzen du: «Mezüler» (mandatari) et «mezütü» (mandatu egin) sont inusités. Au lieu de «mezütü» on dit igorri mezia, envoyer le message. «Mezüler», messager, se dit mezuzale (mezü+-zale). Beraz, «mezüler» eta «mezutu» ez dira erabiltzen Larrasketa'k dionez. Ordez, mezüzale eta igorri mezia (bialdu mandatua) esan oi da.

        Bigarren neurtitzean: «Mezülera» = mandataria. Gaur egunean galdurik baldin ba'dago ere, bixtan dago Etxahun'en denboretan itz ezaguna zela. Itzulpena: «le messager» (el mensajero). «Beitate» (beit-date) = izango baita. Campion'ek onela irabiatzen du Bidaso'z goitiko adizkera bereizi au: nizate, zirate, DATE, girate, zirateye, dirate. Gipuzkeraz onelatsu esan bear: izango naiz, izango, zera...

        Irugarren neurtitzean: «Jinez geroztik» = etorriz geroztik, etorri ezkeroz(tik). «Juan behar gira» = joan bear dugu.

        Laugarren neurtitza nai dezanak onela alda dezake: «Jaunari ematera biziko kontuak». Uste dut ordea, aldakera au exkaxagoa dela bertsoan ipiñitakoa baiño.

        Zortzigarren neurtitzak dio: «Jüjatüren gira». Esaera onezaz onelatsu eskribatu nion Jon Mirande jaunari: Nere iritzian aso gaizki dago. Nunbait, bertsolariak aditzera eman nai zuena «juzgatuak izango gera» da, baiñan neurriaren estuak biurrikeri ontara beartu zuen. Oker al nago? Erantzuna: «Jüjaiüren gira», bitxi ba zaizu ere, guretzat jatorra da espresiño ori; goian diodan bezala aditz geienak aktivoki (transitivoki) eta passivoki (intransitivoki) erabil ditezke. Beraz «jüjatüren gira» «jüjatuak (1) izanen gira». Ba da beste espresiño bat, oraindik bitxiago irudituko zaizuna noski, korrientean erabiltzen duguna: «errezibitüko gira» (komunionea) errezibituko dugu».

        Bederatzigarren neurtitzean: «Ordian dira» = orduan dira. Nere ustez, ordea —neurri ta puntuak aparte— «ordian dirate» obeto legoke, geroari buruz mintzo baita.

(1) Nere uste apalean zuberoeraz «jüjatiak» bear luke izan. Mirande jaunak emen utsalditxo bat izan du noski ustekabean. Ez da arritzekoa ainbeste euskalki batean erabilliz.

        V

        Lenengo neurtitzean: «Ande Dena Maria» = Andre done (dona) Maria. «Andre Mari gurea» aldakera ere erabil diteke. «Ande dena»z onela dio Larrasketa'k: «En Soule, on dit «dena», à tort, au lieu de «dona»; «ande» = andere». Onezaz idazten nion Mirande jakintsuari: «Ande» ez nuen sekula entzun «andere» ordez. Nunbait erri-oguzkera da. Eta «dena»z? Nik eztut uste bidegabe (à tort) erabillia dagoenik «dena», oker ez baldin ba'nago Etxepare'gandik asita erabiltzen baita «Andre dena Maria» (Geroztik aztertu dut «Linguae vasconum primitiae», eta ikusi dut okerrean nengoela, alegia, Etxepare'k «dona» darabillela beti). Erantzupena: «Ande dena»: Ande ez da «andere»ren oguzkera errikoia baizik, txit korrientea, itz ori mugatu gabe dagoenean (mugaturik dagoenean «andéia» diogu. Nik uste dut Larrasketek arrazoi duela, «dena» à tort erabiltzen dugula dionean; Etxeparek ala erabiltzen ba zuen ere. Alabainan itz ori zuen «done» da, Bizkaitarren «deun(e)» (2). Latinetik datoz forma oriek guztiak «dom(i)nu(m)» edo vokativuan «dom(i)ne» maskulinoan; «dom(i)na» femeninoan. Guk maskulinoan «dane» esaten dugu (Jundane Johañe = jaun dom(i)ne johanne(m). Beraz femeninoan «dana» bear genduke, ez baita arrazoirik lenengo vokala diferent izan dadin maskulinoan eta femeninoan (euskera historikoan ez baita «infeccion vocalica»rik edo «Umlaut'ik», proto- edo prehistorikoan bearbada izan ba zen ere. Bainan nere ustez, erriak «andere dana Maria» onela aditu du: «Maria, la que es Virgen», ots «andere dena Maria».

        Boskarren neurtitzean: «Gitian ümilia» = gaitezen umilla(tu). «Humiliatu» (h gabeko forma ere ematen du) onela itzultzen du Lhande'k: aktivoan, mortifier, causer de la confusion, humilier. Humilia ez nazan Jinkoak zuen baithan = que Dieu ne m'humilie pas à vos yeux. Pasivo eran: Humilia zaitezte Jaunaren aintzinean =  humiliez-vous devant le Seigneur

(2) «Deun» itza etzaigu sekula dokumentaturik agertzen eta nik bada-ezpadakotzat jotzen dut aspalditzo ontan. Arana-Gori'tar Sabin'ek atera ta zabaldu zuen noski itz au «deunga-deunge» (malvado) eta «deuntsu» (bienaventurado) itzen sustrai iritzirik. Nik ere ala uste izan nuen orain dela bizpairu urte arte, baiñan beti gauza batek arritzen ninduen, alegia, «done» eun milla tokitan dokumentaturik agertuz, «deun» ez sekula agertzea. Eta geroztik pentsatu izan dut «deun»ek eztuela sekula izanik eduki eta «deuntsu-deunge»ren jatorriak besteok direla: «doain-tsu» eta «doain-ge» (orobat «dontsu» eta «donge» renak). Jakiña, ni enaiz izkuntzalaria eta ezin eman nezake segurantziz uste au. Mitxelena jaunak, berak oi duen jakituriz, argi egingo al-digu noizpait auzi ontan.

Etxahun eta Otxalde

                         I

          Otxalde:

Agur, adixkidea, Jainkoak egun on!

Zer berri den erradazut; zuk, othoi, Xubero'n.

Ezagutzen duzuia Barkoxe'n Etxahun?

Halako koblaririk ez omen da nihun:

Bijitaz juan naite ez ba'litz hain hurrun.

Jaungoikoak egunon, nik zaitut agurtzen,

Zubero'n zer berri dan, esaidazu, arren.

Ezagutzen al duzu Etxahun Barkoxe'n,

Alako koblaririk ez omen da arkitzen,

Bixitaz joan nakioke kantuz aditzearren.

                         II

          Etxahun:

Jauna ezagützen dit Etxahun Barkoxe'n:

Egün oroz nitzozü hullantik ebilten.

Bethi gazt'ezin egonez ari düzü zahartzen

Laur-hogei urthik tizü mündian hullantzen:

Bersetez eztüzü hanbat orai okupatzen.

Jauna ezagutzen dut Etxahun Barkoxe'n,

Egunero natzaio urrean izaten.

Beti gazte eziñez ari da zahartzen,

Laurogei urtetara dijoa urbiltzen,

Bertsoez ezta orain ainbat okupatzen.

                         IIII

          Otxalde:

Jauna, behar dautazu gauza bat onhetsi,

Bainan etzautzu behar hargatik ahantzi;

Huntaz egiten dautzut gomendia aski,

Konprenituren duzu hitz laburrez, naski:

Ene phartez errozu milaka goraintzi.

Jauna bear didazu zertxobait aditu,

Bainan etzaitezela esanaz ahaztu;

Ontaz egiten dizut biotzez erregu,

Itz laburretan noski, ulertuko duzu:

Nere partez goraintzi, atoi, emaiozu.

                         IV

          Etxahun:

Zure komisionia nahi dizüt egin,

Komenitzen zitadazüt hanitx plazerrekin.

Heltü nahia arren jaun harekin

Huna Etxahun bera present da zurekin:

Nik ere eztiota zü nur ziren jakin?

Zure mandatuari nola uko egin?

Ori kunplitzen daukat poz eta atsegin.

Egon naiez al zera, bada, jaun arekin?

Aurrez-arre daukazu Etxahun zurekin:

Nik ere ezin al-dut zu nor zeran jakin?

                         V

          Otxalde:

Jakin ere behauzu dudarikan gabe,

Zeren egin dautazun errespetuz galde.

Aditu izan duzu nitaz lehen ere,

Nor nizen erraitera ezpeitut herabe:

Lapurdi'n deitzen nute Jan Batixt Otxalde.

Jakin bearra duzu dudarikan gabe,

Zuk egin baitidazu errespetuz galde.

Nere berri aspaldi aditua zaude,

Nor naizen aitortzera zor dizüt ala're:

Lapurdi'n deitzen naute Jan Batixt Otxalde.

                         VI

          Etxahun:

Bihotzaren erditik egin dizüt erri,

Zure ganik entzutez parabola hori.

Damützen ezpa'zaio zelüko Jaunari,

Behar dizügü eman zumait berset berri,

Eta ber denboran eskiak algarri.

Biotzaren erditik egin dizut irri,

Zuregandik entzutez esankizun ori.

Gaizki ezpa'deritza Zeruko Jaunari,

Bear ditugu eman zenbait bertso berri,

Eta aldi berean eskuak alkarri.

                         VII

          Otxalde:

Amodioz derautzut eskua hedatzen,

Zonbat atsegin dudan ez duzu pentsatzen.

Juje batzuek naute lazki atakatzen,

Ez dudala ikasi bertsuen moldatzen:

Zuk laguntzen ba'nauzu, ez naute lotsatzen

Biotz-biotzez dizut eskua luzatzen,

Zer atsegiña dudan ez duzu pentsatzen.

Juez batzuek zorrozki naute atakatzen,

Ez dudala ikasi bertsoak moldatzen:

Zuk laguntzen ba'nauzu, ez naute bildurtzen.

                         VIII

          Etxahun:

Etxahun Ziberua'n, Otxalde Laphurdi'n,

Bürüzagi dirade khantoren egitin.

Ezkütüzu gu beldur nur nahi jin dadin,

Erranen diezügü orotan Uskal-Herrin,

Jokhatüren dugula her plazer zaienin.

Etxahun Zuberoa'n, Otxalde Laphurdi'n

Bertso lanean iñork menderatu ezin.

Ez gaituzu, ez, bildur, nor-nai etor dadin,

Euskalerri guzian dezatela jakin:

Betoz nai dezatenak jokatu gurekin.

                         IX

          Otxalde:

Jauna, ez gitian sar sobera urguluan,

Etsaminatu gabe nork gure buruan.

Irakurtu izan dut lehen liburuan

Jaunen jaunak direla gertatzen munduan,

Erbia lo dagola uste ez den lekuan.

Jauna ez gaitezela arrotu sekulan,

Esamiñatu gabe nork gure buruan.

Irakurri izan dut iñoiz liburuan,

Jaunen jaunak direla gertatzen munduan,

Erbia lo dagola uste ez den lekuan. (1)

                         X

          Etxahun:

Lehen zaharretarik nik entzün dit hori,

Nurbait bethi ba-dela besten bürüzagi.

Nahi balin ba'dira gure kuntre jarri,

Uneski khantatzeko zumait berset berri,

Lotsa gabe gütüzu ororen zerbutxari.

Gure zaharrengandik entzun dut ori,

Norbait beti ba-dela besten buruzagi.

Inork nai baldin ba'du gure kontra jarri,

Gizonki kantatzeko zenbait bertso berri,

Bildur gabe gaituzu denen serbitzari.

(1) Azken bi neurtitzetan Otxalde'k esan nai duena da, metafora polit batez apaindurik, gizonik gaillurrekoenak (los mas sobresalienes) arkitu oi direla munduan iñork gutxiena pentsa lezaken lekuan. Neurtitzok ez ditut ikutu nai izan, argitasuna eman naiez metaforak damaion edertasuna galduko bailuke. Erreza da ulertzen kasu ontan esan nai duela, ez arrokeri geiegi jotzeko bertso kontuan norbere burruak goraipatuz, gerta baitzitekean, uste ezean, berak baiño bertsolari obe bat nun edo nundik sortzea.

        I

        Bigarren neurtitzean: «Erredazut» — erradazu — esaidazu. Bi dativoko aditz-jokoa. Otxalde Bidarraitarrak (Benaparroa'ko iria) darabil.

        Irugarren neurtitzean: «Duzuia» = al-duzu.

        Boskarren neurtitzean: «Juan naite» = joan naiteke. Campion'ek onela irabiatzen du Zuberoeraz: naite, zaite, daite, gite, zitakeye, ditake. Lapurdieraz: naiteke, zaiteke, daiteke, gaitezke, zaitezkete, ditezke. Gipuzkeraz, singularreko bigarren pertsona «zaitezke» esaten dugu. Gaiñerakoa berdin. Ikusten danez Otxalde'ren adizkera, batzuetan, Laphurdi'ra baiño Zubero'ra geiago urbiltzen da.

        II

        Lendabiziko neurtitzean: «Dit» = dut, alokutivo eran emanik.

        Bigarren neurtitzean: «Nitzozü» = natzaio, alokutivo eran emanik. Campion'ek onela joka-erazten du: nitzozü, ziozü, gitzozü, zitzotzu. Gipuzkerak eztu ordezkorik. «Hüllantik ebilten» = urbilletik edo urretik ibiltzen.

        Irugarren neurtitzean: «Ari düzü» = ari da, alokutivo eran emanik. Campion'ek onela irabiatzen du: nüzü, düzü, gutuzu, dutuzu.

        Laugarren neurtitzean: «Urthik» (urthiak) = urteak. «Tizü», osoki emanda «ditizü». Alokutivozka adizkera. Forma zuzenean «dütü», Gipuzkeraz, ditu. Campion'ek onela irabiatzen du: ditizüt, ditizüt, ditizugu, ditizie.

        Boskarren neurtitzean: «Eztüzü» = ez da, alokutivo eran emanik.

        III

        Lenengo neurtitzean: «Dautazu» (antziñako «derautazu») = didazu, Lapurdieraz. «Onhetsi» aditz-izenari zentzuok eraxten dizkio Lhande'k: approuver (aprobar); admettre, aceppter, agréer (admitir, aceptar, agradar); aimer, honorer (amar, honrar). «On(h)etsi» euskera komuna izanarren, guk, neurtitza libreki emanaz, «aditu» erabilli dugu puntuaren eskabidez. Literalki onela itzul diteke: «Jauna, bear didazu gauza bat onartu».

        Bigarren neurtitzean: «Etzautzu» (ez zautzu) = etzaizu (ez zaizu). Aditz-joko onetzaz idazten nion Jon Mirande adiskideari: Ahapaldi au Otxalde'k kantatua da Laphurdi'ka edo Benaparroa'ko mintzairan. Campion'ek, aditz-joko au «zaitzu» ematen du Lahurdieraz. Noski, Campion'en laphurdiera —Bonaparte'ri jarraiki— kosta-kostakoa da; barru aldera Senpere, Sara, Ainhoa, Zugarramurdi eta Urdazubi bakarrik dira mintzaira onen baitako. Baiñan, Uztaritze —Laphurdi'ren biotza— eta Errobi'ko gaiñerako iriak (Arruntza-Basusarri-Arrangoitze ez beste denak) eta Atturri'ren (Adour) egalekoak benapartzat dauzkate bi euskalariok. Ahazparne, Laphurdi barruko iri nagusiena, mintzairaz zearo benaparra da. Beraz, ez luke arritzekorik Otxalde'ren mintzaira benaparra izatea, Laphurdi erdian mintzaira au egiten baita. Guztiau dela-ta, ba-dirudi «zautzu» benapar mintzairaz jantzitako aditz-jokoa dela. Otxalde nungoa zen iñoiz edo entzun izan dut, baiñan enaiz gogoratzen (Eskutitz au egin eta bereala Aita Onaindia'ren «Milla euskal olerki eder»ren arkitu nuen beronen sorterria Benaparroa'ko Bidarrai zela). Mirande'k, erantzupenean ikus ditekeanez, iturri berberaren berri eman zidan).

        Mirande jaunaren erantzuna: «Otxalde bertsolariaren bizitzaren gañen xehetasun batzuk «Milla Euskal Olerki Eder» bilduman arkituko duzu. An jakin dut Bidarraitarra zela, ots, Benafarroakoa; beraz, «zautzu», «nizen» bezalako formak (1) normalak dira aren euskaran, «zai(t)zu», «naizen» formen ordez. Egia da «Milla Euskal Olerki Eder»-etan agertzen diren aren bertsoetan, Lapurditar formak erabiltzen dirala; eta bearbada Otxaldek berak orrelako formak erabilliko zitukean bere bertsoetan, bere egunerozko mintzaeran benafar formak erabilli arren. Ezen, oraindik aspaldi ez dala, Dr. Etxeparek talendu askorekin eta A. L.'k talendu gutirekin beste bide bat erakutsi artean, Benafarrek ere lapurdera usatzen zuten izkuntza literarioa bezala. Beste alde batetik, Zuberoatarrek beste euskalkietan Benafarroakoa baizik ez baitute ezagutzen, Otxaldek nolanai esanda ere, benafar formak jasoko zituzten... Beraz, emen ere auzi askatu ezina dugu».

        Irugarren neurtitzean: «Dautzut» (laphurtar klasikoan «derautzut») = dizut.

        Boskarren neurtitzean: «Errozu» = esaiozu. Neurtitz au onela ere eman diteke: «Niketz milla goraintzi, otai, emaiozu».

1) Laugarren neurtitzeko «nizena» aditz-jokoaz esaten bainion: Emen ere III'garren ahapaldiko oztopo berbera dugu, Laphurdieraz «naiz» esaten baita. Benaparreraz, seguru aski, zuberoeraz bezala, «niz». Otoi, ager zaidazu onezaz dakizuna.

        IV

        Bigarren neurtitzean: «Komenitzen zitadazüt» = komeni zait. «Komeni»ri alper-alperrik eraxten dion -tzen atzizkia erri-usadioan oiñarriturik egin ote zuen ala soil-soilki neurri osagarri? Lenengo kasuan barkakizun da, baiñan ez bigarrenean, bertso zillegitasun au geiegizkoa bailitzake. «Zitadazüt», iru dativodun alokutivo aditz-jokoa da. Campion'ek «zitazü» (zait) ematen du singularrean eta «ziztatzü (zaizkit) pluralean. Gogoan eduki, parentesis arteko giputz-formak nolabait itzuli bearrez ipiñi ditugula.

        Irugarren neurtitzean: «arren» = bada.

        Boskarren neurtitzean: «Eztiota» (ez dirota) = ez al dezaket. Naiz aditzaren morfologia aldetik eta naiz bertsoaren zentzu aldetik, ez neukan, esate baterako, zalantzarik beronen esanguraz, baiñan, erantzukizunaren zamak eraginda, nere ustea sendoesteko eskatu nion Zuberotar olerkariari. Erantzuna: «Eztiota», bai, ez dirot + a da, ots, ez al dezaket. Bainan orain oso gutxi erabiltzen ditugu forma oik presentean: «eztüta jakiten hal» esango genduke». Azken neurtitz au «nik ere ezin al-dut» itzuli dut, gaurko gipuzkeran geientsu esan oi danez. Baiñan —gramatikaren arabera obeki— «nik ere ez dezaket» itzul dezakegu eta baita ere «nik ere ez al-dezaket», «ere ez» bi silabetan irakurriaz iruren ordez.

        V

        Lenengo neurtitzean: «Behauzu» = behar duzu.

        Bigarren neurtitzean: «Dautazun» (lap. klasik. «derautazun») = didazun. Campion'ek onela irabiatzen du lapurteraz: dautazu, daut, dautazue, dautet.

        Laugarren neurtitzean: «Nizen» = naizen. Otxalde Bidarraitarrak Benapar adizkerak darabilzki eskuarki, Laphurdi'n «naiz(en)» esaten baita. Campion'ek, zuberoeraz, onela joka-erazten du kasu ontako «izan» aditz-izena: niz, zira, da, gira, ziraye, dira. «Herabe» itzari Lhande'k zentzuok eraxten dizkio: 1) répugnance, dégoüt (repugnancia, disgusto); 2) aversion, timidité, honte (aversion, timidez, vergüenza); 3) paresse, nonchalance, négligence (pereza, molicie, negligencia). Aixa igarriko dio irakurleak esangura guztiok daukaten alkarren senidetasunari.

        Boskarren neurtitzean: «Nute» = naute. Au ere ezta Laphurdi'ko forma jatorra, Benaparroa'koa baizik. Laphurteraz onela irabiatzen da, Campion'en arabera: nauzu, nau, nauzute, naute. Zuberoeraz: naizü, nai, naizie, naye. Gipuzkeraz: nazu, nau, nazute, naute. Eta benaparreraz, oker ez baldin ba'nago —Campion'ek ezpaidakar euskalki au—, nuzu, nu, nazute, nute. Bizkaieraz, ostera: nozu, nau, nozube, nabe. Beraz, Laphurdi'ko eta Zuberoa'ko adizkerak dira osoenak, gipuzkerak «nauzu» (Zub. «naizü») «nazu» egiten baitu, benaparrerak «nuzu» eta bizkaierak «nozu». Jatorrizko forma, dudarik gabe, «nauzu» zen, oraingo laphurteran bezala, baiñan, giputzek «nau - na» egin zuten (-u- janaz), benaparrek «nau = nu» (-a- janaz) eta bizkaitarrek «nau = no» (-au- diptongoa -o- biurtuz. Zuberotarrek «nau = nai», ots, vokal aulen trukea.

        Boskarren neurtitzean, oar gaitezen Otxalde'k «Lapurdi», ots, -h- gabe, darabillela. Etxahun'ek ostera, aspiratuta, «Lephurdi'n» (zortzigarren ahapaldia).

        VI

        Lendabiziko neurtitzean: «Egin dizüt erri» = egin dut parre. Aditza alakutivo eran emanik dago. Campion'ek onela joka-erazten du: dizüt, dizü, dizugu, dizie (adizkera arruntean: düt, dü, dugu, die).

        Irugarren neurtitzak dio: «Damützen ezpa'zaio zelüko Jaunari». Ontaz idazten nion gure Maixuari: Larrasketa'k «damü» — dégât, préjudice (daño, perjuicio) itzultzen du zuberoeraz. Beraz, badirudi Etxahun'ek esan nai duela «kaltegarri ezpa'zaio Zeruko Jaunari». Lhande'k —beti oparotsu—, zortzi zentzu eraxten dizkio, eta lenengoa Larrasketa'k bezalatsu: dommage, pert (daño, pérdida). Gure inguruan zentzuok ez ditu ezagun, besteok baizik: regret, repentir, contriction (pesar, arrepentimiento, contricción). Erantzuna: «Guretzat «damü» itz arkaikoa da. Ulertua da, bainan ene ustez ez geiago erabillia; «sentimiento» esan nai du, bainan esaten dugu «dolü» edo «arragret». Emen , beraz, neurtitzak esan nai du «gogoz kontra ez ba zaio Jaunari», ots, «Jauna akort ba da».

        Irugarren neurtitzean: «Behar dizügü» bear dugu. Alokutivo eran emanik dago. Arestian ikusi dugu irabiakera. «Zumait» = zenbait.

        Boskarren neurtitzean: «Eskiak» (eskü-ak) = eskuak.

        VII

        Lendabiziko neurtitzean: «Derautzut» (laphurtera berrian «dautzut») = dizut.

        Irugarren neurtitzean: «Lazki», gurean bezala: ásperamente, baiñan emen obeki, «rudamente, severamente». Ideia oni atxikiz «zorrozki» tzuli dugu.

        Laugarren neurtitzean: «Bertsuen moldatzen» = bertsoak moldatzen, tajutzen.

        Boskarren neurtitzean: «ez naute lotsatzen» = ez naute bildurtzen. Emen, Otxalde'k «naute» laphurtar forma darabil eta ez «nute» benaparra, boskarrenean bezala.

        VIII

        Bigarren neurtitzean: «Egitin» = egitean, egitean. Ala' re, Mirande jaunari bere baiezkoa eskatu nion eta «dudarik gabe» ala dela erantzun zidan.

        Irugarren neurtitzean: «Ezkütüzu» = ez gaituzu, ez gera. Gogoan ar dezagun, ordea, emen pasivo eran erabillia dagoela «gütüzu», (aktivoki, zuk ikhusten gutuzu = tu nos ves) eta kasu ontan alokutivo saillari dagokio. Campion'ek onela irabiatzen du: nüzü, duzu, GUTÜZU, dutuzu (naiz, da, GERA, dira). Nere ustez araindik errikoiak dira Gipuzkoa'n «na(u)zu» eta «gaituzu» alokutivoak, «naiz» eta «gera» aditzera emateko.

        Laugarren neurtitzean: «Erranen diezügü = esango diegu. Aditza alokutivo eran emanik dago. Campion'ek onela joka-erazten du: diezüt, diezü, DIEZÜGÜ, diezie. Beroiei dagozkien forma zuzenak gipuzkeraz: diet, die, DIEGU, diete.

        Boskarren neurtitzean: «Jokhatüren» = jokatuko. «Her» = aie(r)i. Ona, neurtitz onen aldakera batzuek iñori atsegiñago ba'zaizkio: «Betoz nai duten denak jokatu gurekin». «Prest gaude jokatzeko nai duenarekin». Bi aldakera auetan, «jokatu» eta «jokatzeko» ordez «neurtu» eta «neurtzeko» ere erabil ditezke. Azkenik: «Betoz baldin bu'dute jokatzen atsegin». Azken onek abantailla bat dauka; alegia, -kin atzizki aspergarria baztertzen dugula, baiñan, gure ahapaldian bein bakarrik erabillia dagoelako ez da itxusgarri. Zorigaitzez, makiñabat bertso-ahapaldi irakurtzen ditugu puntua danetan -(e)kin atzizkiarekin egiñik. Auxe bai benetan deitoragarri.

        IX

        Lendabiziko neurtitzean: «Gitian». Aditz-joka onetaz lerro aeuk egin nizkion nere adiskide onari: Berriz ere Otxalde'k Zuberoa'ko aditz-jokoa darabil, Laphurteraz —Campion'en arabera— «gaitezen» baita. Emen gerta ditekeana bitako bat da: Otxalde'ren jaioterrian «gitian» erabiltzea (gogoan eduki dezagun Bidarraitarra zela), edo kantuok Zuberoa'n bildurik daudelako, erri-jendeak, ez Otxalde'k eman zituen bezala, baizik bere gixa aldaturik kantatzea. Segurkiena auxe izanen da. Komeni litzake, ordea, bertsuok beste argitalpen batzuetan nola emanak dauden ikustea. Erantzupena: «Uste dut lapurtar forma berria «gaiten» dela edo «gaitean», lenago «gaitezen» izan ba zen ere. Beinan «gitian» ez da bakarrik Zuberoako forma, Benafarroako —amizkutarra beintzat— ere». Aspaldi ontan, Laphurdi'n ez-ezik Gipuzkoa'n ere oso nausiturik dago «gaitean».

        Laugarren neurtitzean: «Jaunen jaunak». Jaun aundiak, aundizkiak? galdetzen nion Zuberotar Maixuari. Onek: «Jaunen jaunak» jaunen gainean jaun direnak, ots, jaunik aundienak (aintzinateko Persiatar monarkhak «erregeen errege» (shah-i shah) izena zuen bezala). Uste dut espresino oriek (euskerazko «jaunen jaun», persitarren «shah-i shah», latinen «in saecula saeculorum») superlativua adierazten dutenak, semitikotik artuak direla, euskarak eta latinak kristauen prdikazioaren bidez, eta persitarrek zuzenki, beren menpeko aramaitar edo hebreutarien gandik».

        Boskarren neurtitzak dio: «Erbia lo dugola uste ez den lekuan». Ontaz galdetzen nion Mirande jaurari: Eztakit, zeatz-meatz, bertsolariak zer aditzera eman nai ote duen metafora onetan. Alegia, gutxiena pentsatzen den lekuan arkitu oi direla zernaitan ­kasu ontan bertsotan— txapeldun direnak? Txapeldun izatera iritxi gabe ere, uste baiño obeak beintzat. Erantzuna: «Ez dakit espresino ori Otxalderen euskalkian karriente den, ala berak asmatua duen; niketz ez dut sekula erriaren aotik entzun. Dana dala, zentzua argi dela irudi zait: gauza bakana, eta guti igurikia, uste ez den lekuan gerta ditekela». Zalantzarik gabe erriaren aboan zebillen esaera zahar bat zen auxe, Etxahun'ek onela baitio amargarren ahapaldian: «Lehen zaharretarik nik entzün di t hori, «Nurpait bethi ba-dela besten bürüzagi».

        X

        Lenengo neurtitzean: «Dit», düt (dut-dot-det) i dagokion alokutivo era.

        Irugarren neurtitzean: «Nahi balin ba'dira» = nahi baldin badute.

        Laugarren neurtitzean: «Uneski» (oneski) = honnêtement (honestamente), Lhande'k bere iztegian. Itz au, ordea, Bidaso'z andik ain erabillia dena, gurean ezta ezagun eta orregatik nik «gizonki» itzuli dut. «Zumait»= zenbait.

        Boskarren neurtitzean: «Lotsa gabe gütüzü» = bildur gabe gaituzu (gera). Ikus aditz-joko alokutivo onetzaz esandakoak zortzigarren ahapaldian.

Musde Hegobe

Jaun Hegobe

                         I

Hunki jin, Musde Hegobe!

        Uskal-Herrik dü uhure

Parise'ko lehen süjet bat ikhus zitzagün zü hebe

Zuri hunki-jin egiteko gü ahalin ba'ginande...!

        Ongi etorri Musde Hegobe!

        Euskalerriak dizu ohore,

Pertsona aundi bat Paris'ekoa ikusirik ain dotore.

Bildur naiz baiña zu agurtzeko nere itzak diren pobre!

                         II

        Parise'rik Samatze'ra

        Zure engürian jin zira.

Erregeren prokuradorik egin batzarri ederra

Eta plazerreki hedatü bere mahañin tahalla.

        Paris ortatik Samatz-aldera

        Gu bixitatuz etorri zera

Erregearen ordezkariak egina dizu arrera,

Baita atsegiñez zabaldu ere bere maiean mantela.

                         III

        Musde Clerissa jaunari

        Zirade galthoz ezari

Nahi zünükila entzün zunbait üskaldün koblakari:

Etxahun deizü huna harek Barkoxe'rik erakharri.

        Musde Clerissa zaldun jaunari

        Omen diozu egin eskari

Pozik entzungo zendukeala zenbait euskal-bertsolari:

Etxahun dizu arek onera Barkoxe'tik erakarri.

                         IV

        Uskal-Herri'ko jentia,

        Jente jakitate txipia!

Bortü horietan eztizügü Parise'ko talentia,

Bena anderetan ba-dügü han eztien berthütia!

        Euskalerri'ko gure jentia

        Jakitatez da oso urria.

Mendi auetan ezpaita ango talenturik, alegia,

Baiñan andretan emen ba-dugu an eztuten bertutia!

                         V

        Parise'n ba-da andere

        Zunbait unest düda gabe;

Bena Uskal-Herri'ko horik oro hala dirade,

Nahi ba'da jaun gaztiak maite dütien hek ere.

        Paris'en ba-da andre ederrik

        Bertutez oso istimaturik;

Euskalerri'ko guziak baiña orrela dira azirik,

Alare auek maite dituzte galai gazteak gogotik.

                         VI

        Uskal-Herri'ko anderik

        Dirade izarren parik:

Kolore argi, begiak argi eta aisik haien aidik:

Bethi ere hobe gozua bortü ondoko aragik.

        Euskalerri'ko emakumiak

        Izar ederren pare-pariak:

Kolore gorri, begiak argi, lirain eta pozgarriak:

Beti ere du gozo geiago menditar den aragiak.

                         VII

        Zure aita, Parise'n,

        Nausi poeta ororen:

Eztüzü ez miraküllü, zük ükhenik ere talent,

Zeren azi hunak frütia halako beitü ekharten.

        Zure aita Paris guzian

        Nausi, poeta denen artian:

Ez nau arritzen zu ikustea talentuz aren bidian,

Azi onaren frutua baita etortzen gixa berian.

                         VIII

        Jaun gazteak paseari:

        Hegobe, zü hala ari;

Holako arruket bat ba'züni zure etxian gaiari,

Etzinateke haboro nahi «tour de Franzan» ebili.

        Zaldun gazteak ibilli-zale:

        Jaun Hegobe, zu ala zerade;

Pagusotxo bat zuk ba'zenuke etxian gau-igaraille,

Frantzian zear beti bidajez ibilliko etziñake.

                         IX

        Musde Hegobe gaztia,

        Sutilitatez bethia:

Khorte egiten ba'zeneza oküpa espiritia,

Uskal-Herri'ko anderetarik zure lükezü haitia.

        Musde Hegobe gazte prestua,

        Adimen argi ta burutsua:

Gorte egiten okupatuko ba'zendu izpiritua,

Euskalerri'ko neskatx-artean a zer aukera goxua!

                         X

        Musde Hegobe, pharkatü,

        Ezpa'zütüt satifatü.

Parise'rat heltü zienin, han erranen derezü

Barkoxe'ko iñorantenak deitzüla khantorik huntü.

        Musde Hegobe, otoi, barkatu,

        Zu atsegintzen ezpa'dut lortu.

Paris'era joan zaitezenean, lagun artean zabaldu,

Nola Barkoxtar ezjakiñenak dizkizun koplak paratu.

        I

        Lenengo neurtitzean: «Musde» = Jaun. Itz onetzaz dio Lhande'k bere iztegian: «Qualification honorifique placée devant le nom de famille» (Deitura aurretik ipintzen den titulu ohoregarria), eta gaiñeratzen du frantzeseko «monsieur de»tik artua dagoela. «Musde» eta «morde» aldakuntzak ditu. Bearbada, titulu onen itzulpenik zeatzena gaztelerazko «don» (Don Juan) izanen da, baiñan au beti pont-izenari lotzen zaio eta «musde» ostera deiturari. Nik beti edo ia beti «Musde» zuberotar titulua errespetatu egin dut itzulpenean, eskualde ontako gizaseme-izenei, erantxirik dijoalako.

        Bigarren neurtitzean: «Uskal-Herrik dü uhure» = Euskalerria'k dizu ohore» itzuli dugu, alegria, puntuaren eskabidez alokutivo tankerako adizkeraz baliaturik. Eztakit, segurki, Gipuzkoa'n errikoi den ala ez «dizu» = «du», baiñan giputz-idazleak beñepein maiz darabilte.

        Irugarren neurtitzean: «Lehen süjet» = personaje, itzul dezakegu. «Zitzagün» = zaitzagun. Campion'ek onela irabiatzen du: zitzadan, zitzan, zitzagün, zitzen (gip.: zaitzadan, zaitzan, zaitzagun, zaitzaten). «Hebe» = emen.

        Laugarren neurtitzean: «Ahalin» = ahalean, poderian, ahalmenez, poderez. «(Ba)ginade» aditz-joko bitxiaz onela idazten nion Mirande adiskideari: Onen tankerakoa —baiñan ez guztiz berdiña— «Barkoxe'ko eliza»n, 17'garren ahapaldian agertu zitzaigun, ots, GINANDIN eta «Musde Tiraz»en, laugarren ahapaldian, ZINANDIN. Zeuk esplikatu zenidanez, auek «giñan» eta «ziñan» dira; beraz, pentsa nezake «ba'ginande» = «ba'giña» dela. Dudarik gabe, «ginandi(n)»en aldakera txipi bat da «ginande». Erantzupena: «Enetzako ere forma ori, eta orren askaziak, arraro zaizkit, ene euskalkian ez baititugu iñoiz erabiltzen. Be-Zubaroa Sortaldekoak, edo Goi-Zuberoakoak izango dira noski; ene ustez, Bezuberoa-Sortaldekodak (Barkoxe-eskualdekoak); bainan ez dakit segurki. Dena dela, korrespondentziak onela daude:

                ba ginande = ba gina

                ginandin = ginen

                zinandin = zinen.

        II

        Lenengo neurtitzean: «Parise'rik Samatze'ra» = Paris'tik Sarnatze'ra. Lhande'k eta Larrasketa'k eztakarte -tik atzizkiaren aldakera au beren iztegietan, baiñan Campion'ek ba-dakar bere gramatikan (Ikus: -tik, -dik, -ti, -di, -rik, 227-220 or-ald.) eta adigarri au dakar: «Aisa joanen nuk gora zilotarik» - fácilmente saldré arriba desde los agujeros». Samatze = Sames, Laphurdi mugaldeko iria.

        Bigarren neurtitzean: «Engürü» = inguru. Lhande'k —arritzekoa!— aldakera au (engürü) eztakar. Larrasketa'k bai ordea: Ingü(r)üne, engü(r)üne, engüru, ingürü, «environs» (alrededores) itzuliz. Neurtitz onen erakuntza (Zure engürian jin zira = zure inguruan etorri zera) guretzat arraru-xamarra dala ezin uka. Geure zentzumenean «zure ingurura etorri zera» esango genduke. Au dela-ta, esaera onen berri eskatu nion Jon Mirande adiskideari. Onek: «Zure engürian jin zira», ez da izkera oso korrientea, egia, baina Zuberoatar batentzat ulergarria da alarik erea; esan nai du «zure engüriaren egitera jin zira» (1). Guk «ungü(r)ü esaten dugu, eta ene aitak diost Zuberoan ez dala beste varianterik ezagutzen; baina ni ziur nago Basse-Soule Orientale dalakoan (ots, Barkoxe'rik Eskiula'ra) ola esaten dala; bai ata Basa Buruan ere, irudi baitzait Peillendarrek orrela diotela». Zalantzarik gabe nere adiskideak arrazoi dauka «Bortian Ahüzki» kantu zoragarriak, esate baterako, Basaburua'n izan zuen sortze seguru aski, Ahüzki eskualde ontan baitago, eta irugarren ahapaldiko bigarren neurtitzak onela dio: «Mündia argitzen dizü (2) engürü engürü».

        Irugarren neurtitzean: «Batzarri» = Bon accueil (arrera on), Recontre (alkar arkitze), Lhande'ren arabera. Emen lenengo zentzua du noski. Etxahun'en arabera, ordea, ba-dirudi «batzari»k arrera edo abegi asen nai duela soilki, baste gaiñerakoan alperrik bailitzake esatea «batzarri ederra».

(1) Zure onuntzaldia egitera etorri zera.

(2) Ekhiak, eguzkiak, degia.

        III

        Bigarren neurtitzean: «Galthoz» = galdez, galdezka. Baita «eskez» ere. Kusu ontan «eskearen» ideiari obeto urbiltzen zaio eta ala itzuli dugu.

        Irugarren neurtitzean: «Zünükila» (zünükiala) = zendukeala. Campion'ek onela joka-erazten du: nükian, zünükian, zükian, günükian, zünükeyen, züyeken (nukean, zendukean, zukean gendukean, zenduketean, zuketean). Napar-idazleak eztitu zabaldurik ematen (desarrollaturik) aditz-jokuok baiñan berak emaniko legeen arabera ipiñi ditugu emen.

        Laugarren neurtitzean: «deizü» = dizu. «Barkoxe'rik» Barkoxe'tik.

        IV

        Irugarren neurtitzean: «Eztizügü = eztugu, alokutivo eran emanik. Campion'ek onela joka-erazten du: dizüt, dizü, dizügü, dizie.

        Laugarren neurtitzean: «Eztien» = eztuten (ez duten).

        V

        Irugarren neurtitzean: «Horik» = oriek, oiek, pasivoeran emanik. Aktivoan: «Horiek». (Campion'ek aktivoa «hoyek» ematen du). Ikus gai ontaz esandakoak «Ahaide delezius huntan» deitu olerkian, 25'garren ahapaldian.

        Laugarren neurtitzean: «Nahi bada» = naiz-ta. Lhande'k «quoique, bien que» (aunque) itzultzen du. Beraz, «Nahi bada jaun gaztiak maite dütien hek ere», onela itzuli bear da: «Naiz-ta aiek ere maite dituzten jaun gazteak», alegia, Euskalerri'ko neskatillek —ez Paris' koek, Mirande'k dionez— maite dituztela beren eskualdeko galaiak. Bertso au gipuzkeraz edo bizkaieraz emanik ba'lego, beste korapillo bat ere ba-genduke askatu bearra, alegia, neskatillek maite dituzten jaun gazteak, ala jaun gazteak neskatillek, -EK eragille plurala ezpaita ezagun gure artean. Ni neu, momentuan enintzan oartu xehetasun garrantsitsu ontaz eta nere zalantzari erantzunaz onela idatzi zidan Zuberotar jakintsuak: «Sujeta ezin izan diteke «jaun gaztiak» (kasu ontan «jaun gaztek» ba genduke; guk, pluralean ere, beti nominativu eta aktivuaren artean bereizkuntza egiten dugu; ekzepzio gabeko erregla duzu ori). Etxahunek esan nai du: Pariseko andereen artean ba dira zenbait onest direnak, baina Euskalerrikoak oro orrela dira; alarik ere, auek ere (euskaldun andereek) jaun gazteak maite dituzte». «Hek» = aiek delako, neri obeto iduri zitzaidan Paris'ko andereez mintzo zela Etxahun. Paristarrak baitira lenen izendatu dituenak eta euskaldunak gero. Auentzat obeto legoke, noski, «hauyek» (auek), tankera aktivuan («hauk» pasivoa baita) eta aientzai «Heyek», aktivua, Etxahun'ek ematen digun forma («hek») pasivua baita. Baiñan, kasu ontan zillegi dira forma pasivuak. Ikus demostrativuen aktivotasun-pasivotasunaz Jon Mirande gure adiskideak esandakoak «Ahaide delezius huntan» olerkiaren 25'garren ahapaldiari dagozkion komentarietan.

        Mirande jaunak, ironeia apurtxo batez, esaten zidan Etxahun optimistegi iduritzen zitzaiola Euskalerri'ko anderen bertutea estimatzen... Benetan arritzrkoa da gure koblariak alakorik esatea bere buruan artu zuen eskarmentua gogoan edukirik.

        VI

        Irugarren neurtitzean: «Aisik haien aidik» = leurs manières aisées (sus modales desembarazados). «Aisa» = aisance (comodidad, soltura), aisement (facilmente), facile, itzultzen du Lhande'k. «Aide» = air (aire), expression, physionomie.

        Laugarren neurtitzean: «Bortü» = mendi.

        VII

        Irugarren neurtitzean: «Eztüzü» = ez da, alokutivo eran emanik. Campion'ek onela irabiatzen du: nüzü, düzü, gütüzü, dutuzu (naiz, da, gera, dira, pasivo zentzuan ar bitez). «Miraküllü» = mirari.

        VIII

        Lenengo neurtitzean: Paseari = ibilkari, bidazti, pasiatzaille. Lhande'k eta Larrasketa'k ez dakarte forma au, baiñan bai «paseiant», «paseiatzaile», «paseiazale», «paseazale», voyageur, passant, promeneur (viagero, caminante, paseante) itzuliz.

        Irugarren neurtitzean: «Arruket» = paguso (1). Baiñan ezta dudarik emen zentzu idurikor edo metaphoriku batean darabillela eta delako «arruketak» emakume bat aditzera eman nai duela. Maitaria ala emaztea? —galdetzen nion Zuberotar olerkariari—. Erantzuna: «Arruket» itza ez nuen ezagutzen... Bainan ene aitak dio ezagutua dela; eta arratsalde ontan beste bi «Sartaldeko Bezuberoatar» galdekatu ditut, eta aiek ere ezagutzen zuten; bainan guztiek «arrüket» oguzten zuten, -ü- b»tekin, Larrasketek bestela esan arren. Biarnesetik artua da, dudarik batere gabe; zer uso-suerteri esaten zaion, ez dut ongi jakin aal izan; batek esan dit «pigeon ramier» (paguso) baino txikiagoa dala; ornitologoa ez naiz ordea, eta ezin dizaizuket zeazkiago esan. Bainan ez dago zalantzarik emen Etxahunek metaphorazki darabillela: esan nai du neska gazte bat, ez noski oaidegaia (Euskalerriko neskak onestak baitira) bainan emaztegaia».

        Neurtitz ontan ere: «Ba'zendu». Campion'ek eman legeei jarraiki, onela litzake aditz anen jokaera: ba'nü, ba'zünü, ba'lü, ba'günü, ba'zunie, ba'lie.

        Irugarren neurtitzean berriro: «Gaiari». Lhande'k eztu forma au ematen —idazten nion Zuberatar jakintsuari—, baiñan bai «gaihakari, gaihalari, gaikari», noctambule itzuliz. Larrasketa'k ez dakar deus ere. Baiñan nere ustez emen eztu «gautxori» (ala esan oi dugu guk trasnochador, noctámbulo) esan nai Etxahun'ek, «gaulaguna» baizik. Zer derizkiozu? Erantzupena: «Gaiari» forma oso bitxia zait; susmatzen dut Etxahunen euskeraren frantseskeria bat dela, dativua alegia, destinativuaren ordez erabillia: «pour la nuit» = «gaiari» edo «gairako». Jakiña, bigarren forma au litzake egoki. Lafittek orrelako adibide bat ematen du bere gramatikan (p. 432 in fine, lenengo edizioan)». Nik neuk, ala ta guziz ere, obeto ikusten dut emen -ari atzizkia, goraxeago ikusi ditugun aldakeretan ageri dena, -lari eta -kari senide dituelarik.

        Laugarren neurtitzean: «Etzinateke». Campion'ek eztakar zuberoeraz «zinateke» aditz-jokorik —idazten nion ene adiskide onari— «zinate» baizik. Laguntzaille bezala erabilliz onela itzultzen du iskribatzaille naparrak: Erorten zinate = tu te hubieras caído (pasado próximo). Gipuzkerak tankerarik urbillena «eroriko ziñake» = tu te caerías (futuro próximo) du. Beraz, Gipuzkoa'ko eta Zuberoa'ko aditz-jokoak eztaude berdintzerik, onenak ezpaititu arek eta arenak ere ez onek. Alabaiña, sarritan ertzak alkarganatzen baitira, «erori lizate» = «jausi litzateke» bizkaieraz, él se hubiera o hubiese caído (2). Erantzuna: «Etzinatéke»: «zinate» eta «zinateke» bereizkuntzarik gabe erabiltzen ditugu biak, izkuntza mintzatuan ere. Alaber -ke'dun beste formetan atzizkia eror diteke, kondizionalean, posivuan. Ez aktivuan: «nintzate» eta «nintzateke» bi formak posible ba dira, «nuke» esatera bortxatu gera, eta «nu» forma ezta posible (salbu eta supositivuan: ikhusi ba nü (3). Zeatz izateko, aktivoan ere -iro- aditz-laguntzallearekin moldatutako formetan, -ke atzizkia eror diteke: «ikhus hiro» edo «ikhus hiroke» (= ikusi ezake) (4). Campion'ek eman formei buruz, aldiz, esan bear dizut, geienak theorikoak direla, edo arkaikoak: «erorten zinate» ez da geiago esaten (naiz lenago orrelakoak ezagutuak ziran, cf. «Lili bat ikhusi dut baratze batean, desiratzen beinuke ene saihetsean). «Erori zinate» posible duzu, bainan «eroririk zinate» askoz erabilliagoa da: «eroria izango ziñake». Zuen «eroriko ziñake» (futuro próximo), berriz, «eror zintake» (5) esango genduke, beste aditz-laguntzalle batekin (-di-).

        Diozun bezala, ba dirudi Bizkaitarren «ikusi litzateke»ren berdiña dela gure «erori lizate»; bainan esan dizudan bezala, orrelako formak, posible ba dira ere, ez dira geiago korrienteak, ene euskalkian beintzat: korrienteago litzake (ez noski ain jator) «eroriko zen» esatea».

        Adizkera onekin bukatzeko esan dezagun, gipuzkeraz, «Etzinateke haboro nahi), esaera itzultzeko, aktivoaz baliatu bear dugula. Onela: Etzenduke geiago nai izango.

(1) Ikus «Urz'aphal bat» olerkian, lendabiziko ahapaldiari dagokion komentarian egazti onezaz dioguna.

(2) Ikus orain aurretik gai ontaz eman erantzuna «Bi berset horiez» olerkiko VI'garren ahapaldi-komentarian.

(3) Ontaz, esan dezagun, gramatikalari batzuek uste dutela -ke atzizkia aditz aktivoek daramaten bezala, esangura berdiñarekin daramatela -te pasiboek. Beraz, uste onen arabera «zinate» litzake jatorriz egiazko forma eta «zinateke» geroago osatua, -te atzizkiak bere esangura indarra galdu ondoren, bearturik arkitu baitziren,

delako atzizki «illotzak» aditzari ematen zion zentzua, aktivoen sailleko -ke'ri eskatzea.

(4) Campion'en tabuletan: «ezakek» («ezaken») dira gipuzkerazko formak eta nik uste, geientsuenean beñepein, azken xk ori oguzten dela gure eskualdean.

        IX

        Bigarren neurtitza («Sutilitatez bethia»), bide lasaitxoaz baliaturik, «adimen argi ta burutsua» itzuli dut. Gogoan eduki dezagun «sutil», agudo, perspicaz, ingenioso bezala dela.

        Irugarren neurtitzeko «ba'zeneza» supositivo-adizkera zoragarria baztertu bearrean arkitu naiz nik aukeratutako hemistikio legeak (korte egiten (1)  + okupatuko (1) bearturik eta «okupatu ba'zeneza»ren ordez, «okupatuko ba'zendu» forma berria erabilli dugu.

        Laugarren neurtitzean: «Zure lükezü haitia» = zuretzat litzake aukera. Campion'ek, «lükezü»ren aditz-joko saillari «condicional presente» deitzen dio eta onela irabiatzen du alokutivo-era au: nündükezü, nükezü, guntükezü, lütükezü. Gipuzkeraz, ezin bestean, onela itzuli bearrak daude: nintzake, litzake, giñake, lirake. Ez bitez nahas aditz-jokuok —nik lehenik egin nuen bezala— beren senide aktivuekin. Auek, onela dira: nikezü, likezü, ginikezü, likezie (nuke, luke, genduke, lukete). Bi saillok, osorik artuta, ez ditezke nahas, baiñan, irugarren pertsonak ia berdiñak dira (lükezü-likezü) eta onetxegatik ene irakur-aldian aktivutzat jo nuen pasivuko alokutivo au. Zazpi begiekin ibilli bear azterketa lan auetan, letra baten utsaldia aski baita erabat lerratzeko. Bearrik, Jon Mirande'k atera ninduen nere itxumenetik. Ona bere itz zuhurrak: «Lükezü» forma allokativua da, baina ez «luke»rena, «litzake»rena baizik. Paradigmak onela daude:

                UKHEN

                Nüke, nikek, nitren, nikezü.

                Hüke

                Lüke, likek, liken, likezü,

                Günüke, ginikek, giniken, ginikezü.

                Zünüke

                Zünükie

                Lükie, likie, likie (edo « likiñe»), likezie.

                IZAN

                Nintzate, nündükek, nündüken, nündukezu.

                Hintzate

                Lizate, lükek, lüken, lükezü.

                Ginate, güntükek, güntüken, güntukezu.

                Zinate

                Zinatekie

                Lirate, lütükek, lütüken, lütukezu.

        Goian esan dizudan bezala —darrai gure adiskideak—, nintzate, hintzate, lizate, ginate, zinate, lirake-ren ordez, nintzateke, hintzateke, lizateke, ginateke, zinateke eta lirateke esan diteke; pluraleko bigarren pertsunean, berriz, guk beti «zinatekie» esaten dugu, ez «zinatie»; baina ez da erregela orokorra; eta relativuan nintzatekin, hintzatekin, etc., baino ardurago (maizago). «Zure lükezü haitia», itzez-itz  «zuretzat litzake aukera». Oneraiño Mirande jauna. Nik gure irakurleei jakin-erazi nai nieke «hautü» zuberoeraz «hauta»ren aldakuntza dela, ots, «choix» (elecciÓn) eta onegatik ez dela nahastu bear «hautatü»rekin, choisir, opter, élire (escoger, optar, elegir), Lhande»ren itzulpenak erabilliz. Nere itzulpena libre xamar emanik dago. Nai dezanak onela alda dezake: «Euskalerri'ko neskatx artean duzu aukera naikua».

(1) Campion'ek, «eroriko zintezke» (tu caerías) ematen du lapurdieraz «futuro próximo» delakoa eta zuberoeraz ez duelakoa dakar. «Eror zintezke», ostera (tu podías caer), potencial pasado proximo izendatzen du eta laphurdierako forma oni zuberoeraz «eror zinte» dagokio. Gipuzkeraz «erori zintezke».

        X

        Bigarren neurtitzean: «Ezpa'zütüt = ezpa'zaitut.

        Irugarren neurtitzak lenengo hemistikioan dio: «Pariserat heltü zienin». Ontaz galdetzen nion ene adiskide jakintsuari: Aditz joko bitxi au «zireni(a)n» (1) (zeranean) al da? Ala dirudi, baiñan eztu, zentzuak eskatzen dion geroaldi (futuro) tankerari erantzuten. Ez ote au «eldu den urtean» (= elduko den urtean) bezalako espresiño bat? Esakuntza au ia Danostia'raiño irixten da, Ondarrabia'n zer esanik ez, Naparroa'ko mintzairatik zabalduta. Beraz, «heltü zienin = heltüko ziranean»? Burutik pasa zait ere, aditz-joko ori «zitian-in» izan ditekean, ots, subjuntivo eran gipuzkeraz «eldu zaitezenean», baiñan eztut uste, morfologia aldaketa gogorregia iduri baitzait. Erantzupena: «Pariserat heltü zienin» = «heldu zeranean»; jakiña, futuroa gramatikaren aldetik jatorrago litzake «heltüko zirenean». Bainan jakin bear dezu izkuntza askotan (ez dakit zuen euskalkietan eta orko erderan nola den, bainan frantsesez, alemanez, inglesez, gure euskeraz ere frantsesaren influentzia gatik, edo berezko desenvolvimendu baten gatik, eta batez ere Amerikako inglesean) ba dala tendentzia bat, geroaldiaren ordez orainaldia erabiltzeko. Esaterako, frantsesez izkera familiarra ba da «je te vois demain» (je te verrai demain'en ordez), amerikanoz oso korrientea da: «(I) see you to-morrow» esatea, «I'll see you to-morrow» esan bearrean. Nik uste dut euskeraz ere tendentzia orokor bat dela, ez erderatikako eragintza: ikasi ditudan izkuntza guztietan futuroa ez da aldi estable bat, aisa iltzen da, eta beste forma batzuez ordezkatzen da (adibidez, latin futuroa ez da ez espaiñolean, ez frantsesean, ez biarnesean gordea izan, bainan peripharasis batek haren tokia artu du: lat. «amabo» (=  maitatuko dut) zendu zen (2) eta aren ordez «amare habeo» (au da, maitatzeko dut) esaten asi ziran, gero eman baitu esp. amaré, fr. aimerai, biarn. aymarey etc. Alaber germaniko zaharrean (esaterako gotikoan, angloxasonean, etc.), ez zan bereizkuntzarik egiten orainaldia eta geroaldiaren artean; gero, bereizkuntza bat egiteko, periphrasak erabiltzea bortxatu izan dira. Inglesez: I shall love =

maitatu bear dut; alemanez: ich werde lieben = maitatzean billatuko naiz. Euskeraz ere: maitatuko dut, zer da, ez ba da maitatzeko daukat, latinez «amare habeo» bezala. Egiazko euskal geroaldia -ke'dun aditz-formak erakusten dute —Zuberoan esaten dugu korrientean: «egün heben niz; binar han nizate(ke)». Bainan bestalde, -ke formak ez bakarrik futuroa, bainan potientzialitatea ere erakusten dute (zuen euskalkietan, azken esan-nai au baizik ez dute gorde). Beraz, esaten nuen bezala, izkuntza geienetan, futuroak bigarren mallako izate bat baizik ez dauka: gizonak ez du bereizkuntza zeatzik egiten orainaldiaren eta geroaldiaren artean. Eta uste dut latinez ere, amabo bezalako forma bat, bakuna dirudiena, funtsean periphrastikoa dela (bh- atzizkia indi-europar aditz batena baita = billakatu, griekoz: phyo) eta beraz «amabo» = maitatzalle billakatuko naiz, alemanez «ich werde lieben» bezela. Xehetasun geiagoren bearrean ba zaude, auzi oni buruz, Mitxelenari galda zaiozu, ni baino mintzai-jakitun ikasiagoa baita. Ni, «amateur» bat baizik ez naiz. Grekoz ere «phiêsô» bezalako forma, nere ustez, ez da egiazko futuroa, bere jatorriz, bainan beste aldietatik jesana, -s- orren gatik, igaro aldian idoroiten dena» (3).

        Irugarren neurtitzeko «erranen derezü» adizkeraz idazten nion Pettar adiskide onari: «Derezü» ba-dirudi gipuzkerazko «diezu» dela, baiñan, Campion'ek aditz-joko au «deyezü» ematen du. Onela: deyet, deyezü, deye, deyegü, deyezie, deyie. Seguru aski Campion'enak literatur formak dira eta Etxahun'ena errikoia. Erantzupena: «Erranen derezü = zuen «diezu», ots, Vd. a ellos. Oraingo oguzkeran «dezü» (bearbada -e- luzeago batekin); jatorrizko forma «derezü» zela ez dago dudarik. Bainan Campionek emandako aditz-formak ez dizut nik sekula entzun; guk «det», «dezü», «de», «degü, «dezie», «dee» esaten dugu, bearbada lenengo -e- usatu baino luzeago batekin. Agian Campion'ek dakarzkien formak literariagoak izan bide dira; etymologiaren aldetik ala dirudi, bainan ez dugu geiago —Pettarrean beintzat— orrela oguzten».

        Laugarren neurtitzean: «Deitzüla» = dizkizula. Campion'ek onela joka-erazten du: deitzüt, deitzü, deitügü, deitzie (dizkizut, dizkizu, dizkizugu, dizkizute). Irakurleak igarriko dionez, aditz-joko auetan -t- pluralgillea da, gurean -zki- bezala. Ots, «deizüt» = «dizut» eta «deitzüt» = «dizkizut».

(1) Jon Mirande jaunari onela idazten nion erlativu tankerako aditz-joko onetzaz: Uste dut «zira» aditz-jokotik «zirenin» egiten duzutela eta ez «zirenin». Ontaz, «zira + - enean» alkartasunean, atzizkiaren -e askiñak aditz-jokoaren azken -a jaten du. Erantzupena: «Bai, zira -+ enean = zirenin ematen du beti; alaber zira + elarik = zirelarik».

(2) Mirande'k esaera polit au darabil, galdu zen edo suntsitu zen aditzera emateko. Euskerak ba-dizu doai ederrik aditzarekin orrela joka ahal izateko!

(3) Zuberotar adiskide maiteari onela idazten nion puntu ontaz argitasun geiagoren eske: Musde Hegobe'n, X'garren ahapaldian, «Pariserai heltü zienin» neurtitz-zatia komentatuz, diozu: «amaré, fr. aimerai, biarnes aymerey (edo aimarey?), ezpaita ongi irakurtzen «a» ala «e» den. Eta berago: «funtsean periphrastikoa dela (bh- atzizkfa indi-europar aditz batena baita = billakatu (griekoz: phyo)». Ez ote duzu bh-'ren ordez ph- esan gura? Dena dela, nik eztut batere garbi ikusten «amabo»ren perifrastikotasunaz diozuna... Aditz-joko sintetiku bat besterik eztakusat or... Ene begietako gandua kentzen zailla izango al litzaizuke?

        Erantzuna: «Euskeraz, «maitatuko dut» periphrastiko da, bi aditzez eratua dalako. Fr. «aimerai», esp. «amaré» eta biarn. «aymarè» (è orrek esan nai du e irikia dala, bainan ez da beti idazten), jatorriz periphrastikoak ziran, mintzatzalleek orain forma bakunak bezala senditzen ba dituzte ere: latin beranduaren amare-habeo = amar-a-yo datoz-eta. Bainan latin klassikoaren «amabo» ere, jatorriz, periphrastiko zan, bi aditzez eratua baita: «ama(re)» = maitatu; eta indi-europar «bh-» aditz-erroa = izan (indi-europar bh eman du latin f itzaren atsarrean, eta b itzaren erdian). Bainan beste konjugazio latiñetan, ba dira periphrastiko ez diran futuroak, adibidez: «audiam» = entzungo dut. Emen ba duzu audi aditzerroa, ez beste aditz batekin erabillia, bainan atzizki batez orniturik. Puntuok ordea linguistika utsa dira, eta ez dituzu «OLERTI»n aipatu bearrik... nik uste beintzat». Nere ustez, ordea, Jon Mirande adiskidearen itz bakoitza urrerik baliotsuena da eta naiz oar-tankeran, lerro zoragarri auek ipiñi bearrak dira... Deitoragarri litzake, benetan, zokoan uztea!

Sohuta'ko ezteietan

Sorhueta'ko ezteietan

                         I

Barkoxe'rik horra niz egün Sohuta'ra,

Ene herritar diñen felizitatzera,

Ezagütürik ezi merexi ziela

Hulako süjet nublek mahañin bi kopla.

Barkoxe'tik joan naiz gaur Sorhueta'ra pozez,

Nere erritar prestuak zoriondu naiez;

Bidezkoa zen, noski, aitortzen dut ziñez,

Bertsoak kantatzea aundizkion ospez.

                         II

Felizitatzen zütüt, kunpaña nublia

Eta zü berheziki, Madama Jülia:

Liberti-erazten düzü zük egün mündia

Eta irus ezarten alhaba lilia.

Batez ere zuretzat, Andere Julia:

Zorionik beroenak, fameli noblia,

Alaitasunez duzu gaur jarri erria

Eta atsegiñez bete alaba maitia.

                         III

Madama, zü zirade hun handi düzüna,

Zure mereximentik emanik fortüna.

Zure haurrer zirezü galdü aita huna,

Bena ez haien gida bizi den ama.

Andrea, zuk daukazu ondasun aundirik,

Merezimentuz, noski, fortuna egiñik.

Zure aurrei zaiote aita galdu goizik,

Baiñan aien gidari ama dago zutik.

                         IV

Irus ezari zira, andere Adela:

Zurekila beitüzü espos bat ederra,

Unest eta sajia, zü ziren bezala:

Hura züzün Madamak nahi zin plazerra.

Andereño Adela, zoriontsu zera:

Zurekin baitaukazu senar bat ederra,

Zintzo eta zentzuko, zu zeran bezela;

Orixe zan zuretzat amak nai zuena.

                         V

Felizitatzen zütüt, esposa lilia,

Zure ama düzüna emazte handia:

Harek maite zilakoz haurren uhuria

Egün hartürik zira espusa noblia.

Zorionak ar itzazu, emazte gaztia,

Zure ama bai dela andre bat aundia!

Arrek maite baitzuen aurren ohoria,

Oraindanik zaitugu emazte noblia.

                         VI

Durollant'en liniaz nüzü orai mintzo,

Harek die fedia erlijionientako:

Hirur jaun izan tüzü aita elizako,

Bat aiphezküpü eta biga arxebixko,

Durollant'en leiñuaz orain nadin mintzo,

Aiek erlejiñoa zaitu dute tinko:

Iru jaun izan ditu Aita-elizako,

Bi artzobispo eta beste bat obispo.

                         VII

Madamak diozü Durollant'i erran:

«Sorthürik izan zira ni nizan khanberan,

Nik ere sorthü beitütüt zunbeit alhaba han,

Hetarik nahi deizüt esposa bat eman».

Andre Julia'k dio Durollant'i esan:

«Sorturik izan zera neronen logelan, (1)

Nik ere sortu baitut zenbait alaba an,

Aietatik nai dizut emazten bat eman».

                         VIII

Durollant'ek diozü eman arrapostü:

«Sohuta'ko herrian laket izan nüzü;

Hortakoz nahi deizüt alhaba bat hartü.

Sorthü jauregian ebil nadin üsü».

Durollant'ek erantzun zion onelatsu:

«Sorhueta'n atsegin bizi izan nazu;

Orregatik nai dizut alaba bat artu,

Sortu nintzan etxean dezadan deskantsu».

                         IX

Muntaute'rik jin zirenin espusatzera,

Sohuta'ko herrian handi zen plazerra.

Herria jin zereizün bidila partzera,

Tabal, musika eta soldaduekila.

Muntaut(e)'tik etorri ziñan ezkontzera,

Sorhueta'n ba-dago orren oroimena.

Erri guztia erten zitzaizun bidera,

Atabal ta musika, ura zan arrera!

                         X

Jauna, zure gradua düzü abokatü,

Zure izpiritia nahiz oküpatü

Zü ziren jüstiziak bethi nahi dizü,

Zure abisen arau prozesak jujatü.

Merezimenduz, jauna, zaitugu letradu,

Izpiritua lanez nairik okupatu.

Zu zauden epaimaiak beti nai izan du,

Zure iritzibidez auziak juzgatu.

                         XI

Berthütia denian nubleziareki,

Hura düzü ürhia diamantiareki.

Durollant'ek batizü hurak bereki,

Zeren ezagün beita bihotza mihiti.

Bertutea denean nobletan loratzen,

Urrea diamantez dela iduritzen.

Alaxen da Durollant doai ausez jazten,

Itzetatik gizona baita ezagutzen.

                         XII

Adela, sarthü zira Durollant'en kastan,

Ebiliren beitzira uhure handitan,

Haren askazi nublen jauregi orotan,

Heben eta Muntaute'n zihaurienetan.

Adela, sartu zera Durollant'en kastan,

Gaurgero bizitzeko ohore aunditan,

Aren aide nobleen jauregi guzitan,

Emen eta Muntaut(e)'n, nun-nai zuenetan.

                         XIII

Jauna, uhurez zira zure ezteietan,

Uskal-herri'ko lehen sujeten kunpañan;

Eta estranjer ere zunbait ba-düzü han:

Arauz adixkide ba-düzü orotan.

Jauna ohorez zera zure ezteietan,

Euskalerri'ko lenen pertsonen artean;

Erdaldun jendea're ba-dago tartean:

Adiskiderik asko duzu bazterretan!

                         XIV

Adela, egün zira hanitx plazerretan,

Zure espusareki zure ezteietan:

Jinkuak hel zitzala egünko jeietan,

Oraiko ber lagünaren khantin zelietan.

Adela, gaur zaitugu atsegin-eztitan,

Senar on baten jabe zure ezteietan;

Jaungoikoak zaitzala, egunen batean,

Gaurko lagunarekin jarri zeruetan.

                         XV

Madama, hanitx jente ba-düzü mahañin,

Zük orori ederki egiten hunki jin:

Jinkuak ber batzarri deraizüla zelin,

Zure azken orena dükezün egünin.

Andrea, jende asko daukazu maiean,

Zure ongi-etorriz, alaitasunean.

Jaunak, azken-ordua el dakizunean,

Zeruan ar zaitzala era berdiñean.

                         XVI

Juitiekila deiziet erraiten

Batarzün hunian bethi bizi ziten!

En'ohoreskiak deitziet eskentzen,

Jin nizan bideti nüzü abiatzen.

Agurtzeko garaian nator esatera,

Alkartasun onean bizi zaiteztela.

Nere kunplimentuak ar-itzazute-ta,

Etorritako bidez joan nadin etxera.

(1) Neurtitz orek argitasun bat bear du kolpetik ulertua izateko. Ona emen, Larrasketa'k dion bezala bere oarretan: «L'époux, fils de Jean-Claude de Rouillan —Etxahun'ek «De Rouillan»etik «Durollant» sortarazten digu—, baron de Montaut et de Jeanne-Marguerite-Sophie Casamajor était né dans ce même château de Cheraute —euskeraz: Sorhueta edo Sohuta— qui, apres avoir appartenu à la famille de Casamajor, revint plus tard a M. Carricaburu». Beraz, senarra, Jean Claude de Rouillan (Durollant)'en eta Jeanne Casamajor'en semea, Sorhueta'ko gaztelu onetantxe jaio zen, lehenik jauregi au Casamajor fameliarena baitzen eta gerora Karrikaburutarren eskuetara etorri zen. Gaiñeratu bear dugu, Adela, damatxo ezkonberria, Karrikaburu famelia ontakoa zela. Onen aitari Clement Karrikaburu zeritzan eta amari «Dame Julie Roger». Jean-Baptiste de Rouillan eta Adelaida Karrikaburu Sorhueta'n ezkondu ziren 1.841'eko Garagarrillaren 21'ean.

        I

        Lendabiziko neurtitzean: «Barkoxe'tik» = Barkoxe'tik (Barkoize'tik). «Horra» = orrera. «Egün» = gaur egunez. «Sohuta» = Sorhueta, labur-antxean emanik. Ofizialki: Cheraute. Maule'tik urbil-urbil dagoen iria. Larrasketa'k dio: «A Barcus, on prononce «Sohuta»; ailleurs, en Soule, on dit «Sohüta».

        Bigarren neurtitzak onela dio: «Ene herritar diñen felizitatzera». Ontaz idazten nion Mirande adiskideari: «Diñ» = duin dela pentsatzen dut (1). Baiñan, esaldia osorik artuta bi modutara interpreta diteke: «a felicitar a mis dignos paisanos» edo «a felicitar a aquellos que son dignos de mis paisanos» (ene herritaren duin (diranen) felizitatzera). Aitortzen dut interpretaziño au bortxatu xamarra dagoela, baiñan, zentzuari obeto lotzen zaio, alkar uztartu bear zutenen fameliak ezpaitziren Barkoxtarrak. Baiñan, ez soluziño batek eta ez besteak ez naute betetzen. Gaiñera, «din» edo «duin» ez dira agertzen Lhande'ren eta Larrasketa'ren iztegietan. Beste ateraldi bat ere bururatzen zait, alegia, «diñen» = diranen laburtua izatea... Lendabiziko interpretaziñoa egiazkoa izatekotan, ordea, ezin uler nezake nola esan zezakean Etxahun'ek bere erritarrak felizitatzera joan zela. Ona erantzuna:

        «Diñ = frantses itza, digne. Ezin diteke izan « diranen» laburturik. Ez da aundi Lhandek eta Larrasketek ez ba dakarte beren iztegietan... ezin sartu dituzte bertan erriak millaka erabiltzen dituen franteses itzak, besterik gogoratzen ez zaionean, bainan euskeran errorik artu ez dutenak. Neurtitza erderaz onela itzuli bear da: «a felicitar a mis dignos paisanos» Ez dakit zergatik ez duzun ulertzen Etxahun Sohütara joan zela bere erritarren felizitatzera. Espos-lagunak ez al-ziren AREN ERRI-TARRAK, OTS, ZUBEROTERRAK? Gizongaia Sohuta-Casamajor'en leinuko (amaren aldetik) zela dio Larrasketek; eta Adela, emaztegaia, Zuberotar andera uren bat izango zen noski». Gure irakurleentzat nere ezin-ulertua argi dago noski, gure artean «erritar» esaten baita norbere errikoa, ots, URIKOA (edo HIRIKOA), eskuarki beñepein. Uri eta iri itz ederrak gure artean galduak baititugu, baiñan, Bidaso'z andiko gure anaiek oparo darabilte eta segurantzi oso batez ongi bereizten dute «erritar» eta «iritar».

        Irugarren neurtitzean: «Ezi» = bada. Lhande'k «donc (luego, pues por consiguiente), puisque (puesto que, como, ya que)» itzultzen du. «Ziela» = zutela.

        Laugarren neurtitzean: «Süjet noblek» = aundikiak.

(1) «Gaztalondo'ko neskatilen» deitu bertsoetan, 12'garren ahapaldian «deñatü» = daigner (dignarse, servirse) darabil.

        II

        Lenengo neurtitzean: «Zütüt» = zaitut. «Kunpaña» = compañía. Ikus itz onetaz esandakoak «Mündian malerusik» poeman 9'garren ahapaldian.

        Laugarren neurtitzean: «Irus ezarten» = zoriontsu ipintzen edo zoriontsu egiten. «Alhaba lilia» libre xamar itzuli dugu. «Lili» adjetivo bezala erabillirik eztakarte maiz aipatzen ditugun bi euskal-iztegiek, baiñan, ba-dirudi, «eder, polit, kuttun» bezala itzul ditekeala (1). Gurean, puntuaren eskabidez, «maitia» itzuli dugu. Boskarren ahapaldian, ordea, zentzuak ezpaitu onartzen itz au, «gaztia» erabilli dugu gure itzulpenean, oi dugun libertadeaz baliaturik.

(1) Ontaz galdetzen nion Zuberotar poetari: «Sohuta'ko ezteietan» adjetivu bezala ageri zaigu «lili»: «alhaba lilia» (II), «esposa lilia» (V). Zuk nola itzuliko zenduke? «Eder», «polit» «kuttun»? Iztegiek ezpaitakarte adjetivu bezala dagokion itzulpenik. Erantzuna: «Lili» itzak, adietivuki erabillirik emen bezala, «pollit, xarmagarri etc.» esan nai du; manera beraz «izar» ere erabiltzen dugu zentzu azkarxeago daukana: «ezin ederrago». Eta «zilhar» ere erabiltzen da adjektivuki: esan nai du «preziotsu». Euskal izenetan ez dago bereizkuntza zeatzik substantivu ta adjektivuen artean, eta izen geienak bi erara erabil ditezke».

        III

        Irugarren neurtitzean: «Zure haurrer zirezü» = zure aurrei zaie. Alokutivo adizkera au Campion'ek «ziezü» dakarrela aditzera ematen nion Jon Mirande adiskide maiteari. Eta gaiñeratzen nion: Uste dut, tarteko -r- ori zuk zenbaitetan esplikatutako «ju-r-an» (joan) bezala ulertu bear dela. Erantzupena: «Bai, «zirezü» = zaie allokutivoan (zukan) da emen; zaieziek, zien, ziezü. -r- ori ez litzake bear, eta uste duzun bezala, ju-r-an'ekin agitzen den kasu bera da». Campion'ek onela irabiatzen du: nitzezü, ziezü, gitzezü, zizetzü (natzaie, zaie, gatzaie, zaizkie ).

        IV

        Lenengo neurtitzean: «Irus» = zoriontsu.

        Bigarren neurtitzean: «Zurekila beitüzü = zurekin baituzu.

        Irugarren neurtitzean: «Unest eta sajia» = honnête et sage (honesta y sensato (juicioso, prudente).

        Laugarren neurtitzean: «Züzün» = zan, alokutivo eran emanik. Campion'ek onela irabiatzen du: nündüzün, züzün, güntüzün, zütüzün. Zuberoa'ko adizkera arruntean: nintzan, zen, gineu, ziren. Nahi zin = nai zuen.

        V

        Lenengo neurtitzean: «Eposa lilia». Ontaz mintzatu gera bigarren ahapaldian.

        Irugarren neurtitzean: «Zilakoz» = zuelako. Laugarren neurtitzak dio: «Egün hartürik zira espusa noblia». Ontaz idazten nion Zuberotar adiskide jakintsuari: Lenengo neurtitzeko «esposa» Adela da, ots, Madama'ren edo Andre Julia'ren alaba; baiñan, laugarren neurtitzean «espusa», naita-naiez Adela'k artutako senarra bear du izan. Zuberotar iztegiek diotenez, ordea, «espus» = époux eta «espusa» = épouse. Beraz, pentsatu bearra da «espusa»n azkeneko -a determinativua dela, au da, «espus-a», senar(r)-a bezala. Ontaz, «espusa noblia» = senarra noblia eta ez «senar noblia». Erantzuna: «Eposa» (lenengo neurtitzean) eta «espusa» (azkenengoan), bi itzok «emaztegaia» adierazten dute; ez dakit zergatik zenbait aldiz Etxahunek -o- bat darabillen, zenbait aldiz -u- bat ; bi formak bizi dira, toki araura; -o-dunak biarnes zaarretik jesanak eta -u-dunak biarnes berritik. Beraz ba duzu: gizongaia espos edo espus; emaztegaia esposa edo espusa. Lenengo neurtitzean «esposa ezin diteke gizongaia izan; adjektivu bat duzu emen (lilia adjetivuki erabillia baita, komunzki agitzen den bezala), izen baten ondotik epitheta bezala datorrena; eta izen orrek beraz ezin dakarke muga-itza; senargaia aipatu nai izan ba lu bertsolariak, «espos lilia» esango zuen. Alaber gertatzen da azkenengo neurtitzean: «espusa nublia» emaztegaia da; bestela «espus nublia» litzake. V-garren ahapaldiraiño Etxahun mintzatu da emaztegaiaren leinuaz: andere Juliaz, emaztegaiaren amaz; orain V-garren ahapaldian, emaztegaiaz beraz, andere Adelaz. Azkenengo neurtitza onela emanik, bearbada, zentzua argiago izango zaizu: «Egün hartürik zira espusa noble bezala».

        VI

        Lenengo neurtitzean: «Liniaz» = leiñuaz, etorkiaz, arrazaz? galdegiten nion Mirande adiskideari. Frantzes «lignée»tik dirudienez, raza, prole, familia eta apika «ligne»etik, suit de descendants (sucesión de descendientes). Erantzuna: «Liniaz», frantses «ligne» edo «lignee»tik moldatua da, eta leinua adierazten du. Bainan geienetan, leinua esateko «a(r)ia» diogu; adibidez, zu «Etxaideen aiako» ziñake zuberoeraz. «Arraza» lato sensu esateko, «kasta» erabiltzen dugu komunzki». Lenengoan ere: «nüzü» = naiz, alokutivo eran.

        Bigarren neurtitzean: «Die» = dute.

        Irugarren neurtitzean: «Tüzü» = dütüzü - dituzu.

        VII

        Lendabiziko neurtitzean: «Diozü» = dio, alokutivo eran emanik. Campion'ek onela joka-erazten du: diozüt, diozü, diozügü, diozie (diot, dio, diogu, diote zentzuz ulertu bear dira).

        Bigarren neurtitzean: «Nizan» = naizen. «Khanberan» = gelan. Lhande'k khanbera = chambre itzuliarren soilki, guk «logela» erabilli dugu, neurriaren eskabidez ez-ezik, kasu ontan indargarriago delako.

        Irugarren neurtitzak dio: «Nik ere sorthü beitütüt» zunbeit alhaba han». Ene ustez «zunbeit» (zenbait) indeterminativuak aditz-jokoa singularren eskatzen du, ots, «nik ere sorthü beitüt zunbeit alhaba han» eta oker ez baldin banaiz, Etxahun'ek berak ala darabil beste nunbait. Gaiñera, lendabiziko hemistikioa, bear duen bezala, zazpi silabakoa izateko «beitüt» erabilli bear da, eta bearbada ala kantatuko zuen Etxahun'ek. Ortaz, errua kantuz iraun erazi dion erriarena edo aldatzailleena dateke. Nik diodanaren sendogarri, bijoa Axular'en «Gero» paregabeagatik artutako adigarri au: «Lo datzanak, erdi-iratzartzen denean, EGITEN DU ZENBAIT MUGIDA, ialki nahi iduri bat».

        Ikus bitez ahapaldi onen ulergarri esandakoak, ahapaldiari berari dagokion oarrean. Irakurleak arki ditzake albiste oien iturriak Larrasketa'ren oarretan (Le poète Pierre Topet dit Etchahun).

        Laugarren neurtitzean: «Hetarik» = aietatik. «Deizüt» = dizut.

        VIII

        Bigarren neurtitzean: «Nüzü = naiz, alokutivo eran emanik. Campion'ek onela irabiatzen du: nüzü, düzü, gütüzü, dütüzu (naiz, da, gera, dira uler bitez).

        Irugarren neurtitzean: «Nai deizüt» = nai dizut.

        Laugarren neurtitzak dio: «Sorthü jauregian ebil nadin üsü» = sortutako jauregian ibil(li) nadin maiz. «Üsü» = souvent, frequentement, itzultzen du Lhande'k. Irakurleak igarriko dionez, neurtitz au libre-xamar itzuli dugu puntuaren eta jatortasunaren eskabidez.

        IX

        Lenengo neurtitzean: «Muntaut(e)'rik = Muntaut'tik. Larrasketa'k dio: «Château de Montaut, canton d'Auch, dans le Gen». «Jin zirenin» = etorri ziranean.

        Irugarren neurtitzean: «Jin zereizün» = etorri zitzaizun. Campion'ek «zeizün» ematen du aditz-joko au, eta onela joka-erazten du: nintzeizün, zeizün, gintzeizün, zeitzün (nintzaizun, zitzaizun, gintzai(zki)zun, zitzaizkizun). Nik, ordea, ez nuen arrapatu aditz onen izakera eta bide okerretik jo nuen. Oi bezala, Mirande jaunak bideratu ninduen eta onen esankizun mamitsuak iñork gal ez ditzan, nere galdera saiestua eta zuberotarraren erantzuna oso-osoan aldatuko ditut:

        «Zereizün = zitzaien, oker ez baldin ba'nago, alokutivo eran emanik —idazten nion nere itxumenean argi eske—. Baiñan, Campion'ek «zereizün»en ordez «ziezün» ematen du alokutivoa eta onela irabiatzen: nintzezün, ziezün, gintzezün, zitzetzün. Ez daukat ordea segurantzi osorik «zereizün» = «ziezün» ote den, batez ere -erei- aditzguna —ala baldin ba'da!— zillegi ez delako, nere uste apalean, adizkera pasivutan. Bestalde, «jin»i lagunduz naita naiez pasivoa izan bear. Au saltsa!»

        Erantzuna: «Zereizün» ez da «zitzaien», bainan bai «zitzaizun»; emen beintzat. Ezen aditz transitivu batekin erabillirik denean, «zizun» esan nai du. Emen ere konfusio bat izan da: zereizün (zuen «zizun», lap. klassikoaren «zerauzun») eman du «zeizün», izkuntza mititzatuan (1); eta zaizun (zuen eta lapurtar klassikoaren zitzaizun) ere bai: «zeizün» alaber. Azken au idaztean -r- bat tartekatzen dute, etymologiaren aldetik bear ez dena. Campionek eman forma «ziezün» = zitzaien (zukan) zuzena da; onela dira formak oro: zeién (zitzaien), zieiá, zieiâ (edo zieña), ziézün. Baiñan irugarren pertsuna ontan ere konfusio berdiña dugu, eta adizkera berdiñak erabiltzen ditugu adizkera aktivuekin ere. Zoritxarrez... Alarik ere, ez dut Zuberoatar bezala «inferioritate komplexus»ik izan bear, uste baitut zinez beste euskalkien gramatiketan agiri diren adizkera ederki bereziak askotan artifizialak eta asmatuak direla».

        Mirande'k adizkera au argituta gero, alegia, «zereizün» = zitzaizun dela eta ez zitzaien, gogoratu zait, emen bertsolaria bigarren pertsonari zuzentzen baldin ba'zaio eta ez irugarrenari, ez ote den berdin gertatuko lenengo neurtitzean eta ortaz, «zirenin» gaizki aldatua legoke, «zinenin» bear luken tokian. Zentzuari beintzat obeto datorkio eta nik orrela aldatu dut nere itzulpenean.

        Irugarren neurtitzean ere: «Bidila partzera» = bidera errezibitzera?, galdetzen nion Jon Mirande adiskide onari. Lhande'k «rencontrer» (arkitu) itzultzen du «partu», baiñan ba-dirudi emen «partü»k errezibitu zentzua duela arkitu baiño obeto. Lhande'k eta Larrasketa'k beste esangura au ere eraxten diote: «croiser, dans la rue ou sur une route, quelqu'un» eta Larrasketa'k gaiñeratzen du biarnes par (pare) + tü'tik sortua dela, «arriver à même hauter» (pareratu). Erantzupena: «Partü» = rencontrer da, Larrasketek ematen duen bezala; eta ez «recevoir». Bainan zentzu berezi batekin: esan nai du «norbait bere jakinean beste norbait arkitzera joan dela»: frantsesez, zeazkiago esateko, «aller à la rencontre de»; kasualitatez «recontrer» denean, «bathü» edo «arrakuntratü» esaten dugu».

        Laugarren neurtitzean: «Tabal» = atabal, danbor, «Soldaduekila» = soldaduekin. Irakurleak igarriko zionez, puntuaren eskabidez itz au baztertu egin dugu.

(1) Campion'ek -erei- aditz-guna beti laburturik darabil aktivoetan gaurko zuberotar literariotzat. Onela kasu ontan, neizün, zeizün, geneizün, zeizien, forma osoen ordez: nereizün, zereizün, genereizün, zereizien (nizun, zizun, genizun, zizuten).

        X

        Lendabiziko neurtitzean: «Abokatü = abogado?, galdetzen nion Pettar adiskide zintzoari. Baiñan, oker ez baldin ba'naiz, zuen eskualdetan «abokat(a)» esaten duzute «avocat». Bestalde, ba-dirudi -tu atzizkia aditz-izenarena dela, baiñan eztut «aboka-tü» delako aditzik arkitu. Geiena urbiltzen zaiona Laphurdi'ko «aboatu» - avouer, euskera jatarragoan «aitortu». Baiñan, esango nuke zentzu au ere ez dagokiola. Erantzuna: «Zuberoan, ene euskalkian beintzat, «abokatü» esaten dugu, eta ez «abokat».

        Irugarren neurtitzean: «Zü ziren jüstiziak». Esaera au ere bitxi-xamarra da guretzat —esaten nion Zuberotar olerkariari—. Badirudi esan nai duela: Zu (buru edo partekide) zauden justiziak edo epaimaiak. Erantzupena: «Eni ere esakera au bitxi xamarra zait; zuk bezalatsu ulertzen dut: «non ere baitzira, an justiziak (edo auzitegiak) zure aburuen araura juzgatzen ditu auziak». Ba dirudi gramatikaren aldetik uts bat ba dagola: «zu ziren jüstiziak bethi nahi (di)tizü... prozesak jüjatü»; prozesak, itz mugatu plural bat den ezkero, adizkerak bear du plural-marka». Gaiñeratu dezagun alokutivo saillekoa dela eta irugarren pertsonari dagokiola, alegia, kanjugaziño arrunteko «du»ri. Campion'ek onela irabiatzen du: dizüt, dizü, dizügü, dizie. Beste zertxobait ere esan gura nuke Mirande iaunak oartarazitako utsaz, alegia, nere ustean Etxahun'ek singularreko ideia bati erantzuten diola eta ez pluralekoari. Alegia, epaimaiak beti nai izan du gauza BAT, au da, aren iritzibidez auziak juzgatu. Au dala-ta, nere itzulpena singularrean eman dut, Etxahun'ek bezala.

        Laugarren neurtitzean: «Abis» (fr. avis) = consejo, parecer, opinión. Abisen arau = (zure) kontsejuen arabera, (zure) aolkuak jarraituz.

        XI

        Irugarren neurtitzean: «Ba-ttzü» - ba-ditu, alokutivo eram emanik. Era arruntean, zuberoeraz, «ba-(dü)tü». Campion'ek onela irabiatzen ditu alokutivuok: ditizüt, ditizü, ditizügü, ditizie.

        Laugarren neurtitzean: «Mihiti» = mingaiñetik.

        XII

        Bigarren neurtitzean: «Ebiliren baitzira» = ibilliko baitzera.

        Irugarren neurtitzean: «Askazi» = parent (pariente), Lhande'k dakarrenez. Gure artean ezagunagoa da «aide».

        Laugarren neurtitzean: «Zihaurienetan» = zeronenetan?, galdetzen nion Zuberotar adiskide jakitunari. Gazteleraz «en los de vosotros mismos» itzuliko genduke. Forma intensivu oni dagokion korrientea «zienetan» da, noski, zuberoeraz eta «zuenetan» gipuzkeraz. Campion'ek «zerok» (G) = «zihaurek» (Z) ematen du eta zalantzarik gabe emendik sortu da «zihaurienetan». Ba' ote? Ona erantzuna: «Zihaurienetan» (guk «zihau(r)enetan» oguzten dugu) «en los le ti mismo» eta «en los de vosotros mismos» izan diteke. Nominativuan berezkuntza egiten dugu: «zihau» (zu), «zihauk» (zuek); aktivoan ere bai «zihauk» (zuk), «zihauek» edo «zihauiek» (zuek) (1), baina beste atzizkirik erastearekin, berezkuntza ori galtzen da. Etxahunek esan nai du Andere Adela, bere senarraren jauregietan, beraren jauregietan bezala izango dela».

        Laugarren neurtitzarentzat beste aldakera au ere otu zait, iñori egokiago ba'derizkio: «Emen eta Muntaut'en, nai dezutenetan». Aipatutako pronombre intensivua erabilliz, ordea, eztut itzulpen egokirik arkitu ahal izan.

(1) Zuberoa'ko forma intensivuoi dagozkien gipuzkerazkoak oietxek dira: Pasivuan: zerori (zu), zerok (zuek). Aktivuan: zerorrek (zuk), zerok (zuek). Beraz, aktivu-pasivu pluralak eztitugu bereizten zuberotarrek bezala.

        XIII

        Irugarren-laugarren neurtitzetan: Mirande adiskideari idazten nion: Irugarren neurtitzean ageri da «ba-düzü», itxura duenez alokutivoa da (= ba-da), baiñan laugarren neurtitzeko «ba-düzü», adizkera arruntekoa dela dirudi (ba-duzu, ba-dezu). Morfolojiaz, bi adizkerok —alokutivoa eta korrientea— nahasi egiten dira, jantzi berdiña baitute, baiñan zentzuari jarraituz uste dut lenengoa nüzü, düzü, gütüzü, dütüzü saillean sartu bear dela eta bigarren düt, düzü, dü, dügu, düzie, die delako saillean. Erantzupena: «Estranjer ere zunbait ba düzü» (irugarrenean); «adixkide ba düzü» (Irugarrenean): zuk bezala uste dut, zentzuak ala nai duelakotz, lenengo düzü daren forma allokativua dela; eta bigarrena düzü bigarren pertsuna. Bainan bi forma oriek oso berdinki oguzten dira, akzentuaren aldetik ere (ba düzü: -üd- akzentuduna)».

        Laugarren neurtitzean: «Arauz» = apparemment (aparentemente. al parecer). Euskeraz: dirudienez, antza, nunbait, iñolaz ere... Itzulpena, oi bezala, Lhande'ren iztegitik artua dago.

        XIV

        Bigarren neurtitzak dio: «Zure espusareki zure ezteietan». Batetik esan dezagun «zure» bi aldiz erabiltzea ebitatu dugula. Neurtitz onen esanguraz idazten nion Mirande adiskideari: Nere ustez «zure senarrarekin zure ezteietan» itzuli bear da, bestelako zentzu gordeen bat ezpa'dago beintzat. Noski, «espusareki» = espus-areki eta ez espusa-reki, senar(r)-arekin eta gizon-arekin esaten dugun bezala. Erantzuna: «Bai, emen «zure espusarekin» = zure espus-arekin, ots, «zure senarrarekin», Bainan «zure espusa-rekin = zure emaztearekin» ba litz ere, berdin oguz genezake».

        Irugarren eta laugarren neurtitzak: Irugarrenean, «hel zitzala» = jar(ri) zaitzala. Ontaz idazten nion Zuberotar adiskide jakintsuari: Ba-dirudi emen «hel» = «idée d'atteinte» (Lhande) dela (idea de alcance) eta ez «sens general d'arrivée» (sentido general de llegada) eta ezta ere «cri d'appel: accourez!» (grito de llamada: ¡venid!). Dena dela, izkera au bitxi xamarra iduri zait eta ez dut ongi ulertzen. Erantzupena: «Eni eta aitari ere izkera au («Jinkuak hel zitzala») bitxi zaigu. «Heltü» aditza irur era oietara erabiltzen baitugu: aditz pasivo bakuna = «arriver» (llegar). Adibidez: «etxera heltü nüzü»; aditz pasivu-dativua = secourir, ader (socorrer, ayudar). Adibidez: «hel zakhitzat goizik jeiki igailia»; eta azkenekotz aktivu-dativua = passer quelque chose à quelqu'un (pasar alguna cosa a alguien). Adibidez: «Ogia hel izadak» (azken kasu ontan «hel erazi» erabiltzea zuzenago litzakela diote gramatikariek. Bainan bertso ontan Etxahunek aktivua bakunean erabilli du; ba dirudi goian aipatutako azken zentzuaren extensio bat dela: Jainkoak hel eraz zaitzala (= ipiñi zaitzala) zeruan gaurko jaietako lagun beraren ondoan; ala ere, zelietara zuzenago litzake: bearbada rima gatik zelietan jarri du; ez ahaztu bertso botatu bat dela ori... eta aisa uts zenbait itzuriko zitzaizkion bertsolariari».

        Mirande jaunaren erantzupena artuta gero, beste soluziño bat gogoratu zait neri izkuntza ainbeste beartzen eztuena. Alegia, Lhande'k «hel» itzari ematen dion «idee d'atteinte»z (idea de alcance) baliaturik, onela gipuzkeratuko nituzke irugarren eta laugarren neurtitzak: «Jaungoikoak iritxi dizaizula gaurko jaietan, oraingo lagun beraren ondoan (egotea) zeruetan». Jakiña, gipuzkeraz eztugu esaterik «Jaungoikoak iritxi zaitzala», zuberotarrezko testuan ageri den bezala (zitzala), baiñan uste dut zuberotarrez kasu ontan orrela esan oi dela eta ez dativoko «dizazüla», gipuzkeraz bezala. Guztiau zalantzan diot, ordea, eta orregatik ezta hipotesis bat izatetik pasatzen. Orrela izatekotan, onelatsu alda bedi ahapaldi au:

                Adela, gaur zaitugu atsegin-eztitan,

                Senar on baten jabe zure ezteietan;

                Jaunak lortu bizaizu jai eder onetan,

                Zeruan egotea alkarren urrean. (1)

        Laugarren neurtitzean: «Khantin» (khantian) = ondoan, aldamenean, urrean, aldean. Lhande'k onela itzultzen du «khantü»: proximité, côté. «Ber lagünaren» = lagun beraren. Lhande'k adigarri au ematen dizu: Ber gizon-a le même homme (gizon bera).

        Esan dezadan ahapaldi onen bigarren aldakera ez dudala nai bezain urbilletik jarraitu ahal izan, neurriak zabaltzen uzten ez zidalako. «Egünko jeietan» (gaurko jaietan) ordez «jai eder onetan» ipiñi dut eta laugarrenean «Senar-emazteak» edo «biok» bear da ulertu.

        Azken-unean beste aldakera au otu zait, ene ustez lengua baiño obea:

                Adela, gaur zaitugu atsegin-eztitan,

                Senar on baten jabe zure ezteietan;

                Jaunari nai bekio gaurko jai onetan,

                Alkarrekin zaitezten biok zeruetan.

        Aldakera au, obea ez-ezik, jatorrizkoari atxikiagoa deritzait.

(1) Neurtitz onen beste br aldakera: «Biok zeruan egon zaitezten urrean». Edo: « Alkarrekin zaitezten biok zeruetan»

        XV

        Lenbiziko neurtitzean: «Ba-düzü = ba-da, alokutiva eran emanik, ala ba-duzu? Ontaz idazten nion Pettar olerkariari: Emen ere ezin igarri lendabiziko neurtitzeko «ba-düzü» adizkera korrientea ala alokutivoa den, berdin uler baititeke «auni'z jende ba-da maian» edo «auni'z jende ba-duzu zuk (Madama) maian». Ala ere, alokutivoa ote den obeto derizkiot. Morfolojiaz berdiñak diren ezkero bi forma suek, alkarrengandik bereizteko azentuaziño liferentea erabiltzen al-duzute? Erantzupena: «Hanitx jente badüzü mahañin»: emen ere «badüzü» bigarren pertsuna edo irugarren pertsunaren forma allokativua izan diteke, bainan zentzuak bi interpretazioak zillegi uzten ditu. «Madamak» baititu bildu jenteok maiean, bigarren pertsuna gogoan zuela Etxahunek uste nuke». Lenago, alokutivoko irugarren pertsonari atxikiago agertu baldin ba'naiz ere, Mirande'ren itzak irakurrita gero iritziz aldatu naiz.

        Irugarren neurtitzean: «ber batzarri» = arrera (on) berbera.

        Irugarren neurtitzeko «deraizüla» aditz-jokoa «dereizu(la)» edo «deizü(la)» aditz-laguntzaillea berbera al-da? Orrela izatekotan, gramatikari dagokionez, gaizki erabillia legoke, subjuntivoko forma erabilli bear bailuke emen eta ez indikativokoa. Baiñan, ez ote diteke beste aditz bat izan «egin»en esangura duena gutxi-gora behera? Gixa ontako aditz-joko batzuek gelditzen baitzaizkigu erdi-igarturik: esaterako, «idazu» = dame, «iguzu» = dadnos. «Iguzu gaur gure eguneroko ogia» diogu Aitagurean. Bestalde esaten dugu ere «Jainkoak dizula egunon» eta antzekoak. Nik lenago uste nuen adigarri ontako «dizula» ren ordez «dizaizula» erabiltzen nuen. Baiñan beiñola Mitxelena euskaltzaiñak esan zidan oker nenbillela eta uste dut onek goian aipatu dudan «dizula» (Jainkoak egunon dizula) «idazu» saillekotzat jotzen zuela (1) ots, aditz-sintetiko bat «eman» zentzua bere baitan daukana. Orrelako zerbait gertatzen ote da ere Etxahun'en «deraizüla»rekin? Erantzuna: «Jinkuak ber batzarri deraizüla zelin»: dereizü + la atzizkia da, dudarik batere gabe. «Eman dizaizula» esan nai du. Gramatikaren aldetik ez da gaizki erabillia, ezen «dereizü» indikativua ba da ere, -n edo -la atzizkia ezartean, subjunktivu biurtzen duzu adizkera. Jakina, orai subjunktivua moldatzeko, aditz laguntzalleak (-eza- edo -edi-) erabiltzen ditugu; bainan esakera zaar zenbaitetan gelditu da lenengo usantza: adibidez, «Jinkua dela zurekin!» (= izan dadiela). Aur nintzalarik, Zuberoan ere, agur gisa «Jinkuak egün hun, edo gai hun, de(r)eizüla!» esaten zen beti (orain «egün hun» bakarrik; eta emendik urte batzuetara «bonjour» dateke noski). Oraindik ere, noribatek urtzintz egiten duenean «hun de(r)eizüla!» esaten zaio (Manexek «dominixtekon» bezalako zerbait diote, Dominus tecum). Zuen «Jainkoak dizula egun on» sail ontakoa da. Ots, «dizula» ez da «dizaizula» forma subjunktivuaren laburpen bat; bainan bera subjunktivu bat da, -i- aditz-erroarena. Guk «dereizuila» forman ­erei- (lap. -erau-) aditz-erroa erabiltzen dugu (eta uste dut aditz-erro au -eradu- izan ditekela, ots, ukan erazi esan nai duke) eta «iguzu», «idazu» bezalako formetan, zuek bezala, -i- aditzerroa (bainan «indazü(t)» esaten dugu egiazki, ez «idazu»)».

        Mirande jaunak arrazoi osoa dauka dudarik gabe gai onetan. Axular, Leizarraga edo beste garaiko idazle zaharren bat irakurtzea aski da indikativoa eta subjuntivoa aditz-erroak bereizten etzutela ikusteko, -la edo -n atzizkiak baizik. Onetxegatik ezta dudarik, Mirande'k dion bezala, goian aipatutako «dizula» eta alakoak esaera finkatuetan gelditu zaizkigun subjuntivo zaharraren aztarrenak direla. Bestalde, ba-dirudi «i-gu-zu» eta «i-da-zu» (azken au Mirande'k dion bezala «in-da-zu» ez baldin ba'da) aditz-jokoak (danos-dame) -i- aditz erroa dutela ere (ekar-gu-zu, ekar-da-zu bezala osatuta) eta txit jakingarria litzake aztertzea aditz-joku galduok «d-i-zut»en saillekoak ote ditezkean, auek ere -i- aditz-erroa ageri baitute; baiñan au ezta gure lana, izkuntzalari batena baizik (2).

        Laugarren neurtitzean: «Dukezün» = izango duzun. Campion'ek onela irabiatzen du geroaldiko aditz polit auxe: düket, dükezü, düke, dükegu, dükezie, dükeye (Inprentako uts batzuek zuzendu ditugu irabiaketa ontan).

(1) Urte askotxo dira Mitxelena jaunarekin ontaz mintzatu nintzala —«Gorrotoa Lege» idazten ari nintzanean, alegia—, eta, buru ahazkor naizen ezkeroz, ez dut lerro auetan leporatu diodan esankizunaren segurantzi osorik. Alkar-izketa onen oroimena gandu-tartean galdutako patsajearen irudira datorkit. Beraz, emen agertutako iritziak ez dezake benetako baliorik eduki aipatutako euskaltzaiñaren sendotzarik gabe.

(2) Gure artean, «idazu» aditz-jokoa geienbat erabilli duena, idazle zaharretan oiñarriturik noski, Aita Olabide Iesulaguna izan da. Ona emen Gasteiztar Maixu ahantzieziñaren erakusgarri giartsu bat bere «Itun Zar eta Berri»tik artua: «Alabak erantzun zion: «Onespena idazu: eman didazun lurra, lur agorra da-ta, idazu lur urtsu bat ere». Ta Kaleb'ek goiko iturriak eta bekoak eman zizkion» (Ebazleak, 15'gn. esaldia, 357'gn. or-ald.). «Indazu», ostera, besteren artean, gure Axular aundiak zenbait aldiz darabil. Ona emen, aitzaki-maitzaki aditz au artuta bere prosa zoragarriaren sail bat: «Bi AitonenSemek edo Zaldunek, elkarren artean etsaigoa dutenean, eta elkar dixidaturik ­desafiaturik—, konbatera edo gudura deiturik, kolpeka hasten direnean, komunzki sendoenak garaitzen du bertzea, bere meneratzen du, lurrera egozten du, ezpataz iragaitera darama. Orduan, lurrean datzanak —erstura handian baitago— erraiten dio bere etsaiari: «Ah! iauna! othoi! barka iazadazu; bizia INDAZU! Ezagutzen dut, orainokoan, zure alderakotzat faltatu dudala, gaizki egin dudala; baina prometatzen deratzut, ezen, hemendik aitzina zure zerbitzari izanen naizela» («Gero», XV'gn. Kapitulua, 138'gn, or-ald., Zarautz, 1.954).

        XVI

        Lenbiziko neurtitzeko «Juitiekila» = «joatearekin» itzuli bear dela deritzait —izkiriatzen nion ene adiskide onari—. Beraz, «egoite» = accion de estar bezala, «juite» = accion de ir? Erantzupena: «Juitiekila» = «joaitearekila» laburturik erri-oguzkeran, bai; beraz zuen «joatearekin».

        Lenengo neurtitzean ere: «Deiziet erraiten» = dizutet esaten.

        Bigarren neurtitzean: «Batarzün» = batasun. «Ziten» = zaitezten. Campion'ek «ziteyen» dakar eta onela irabiatzen du osoki: nadin, zitian, dadin, gitian, ZITEYEN, ditian (nadin, zaitezen, dedin, gaitezen, zaitezten, ditezen). Larrasketa'k dio: «Ziten est mieux pour la rime: C'est une forme du haut-souletin. A Barcus et à Cheraute, on dit zitien». Beraz, Etxahun'ek Basabürü'ko (edo Basabüria'ko) adizkera darabil emen bere eskualdekoaren ordez, puntuarekin obeki baitijoa.

        Irugarren neurtitzean: «Ohoreskiak» = kunplimentuak, itzuli dut gipuzkeratzean. Lhande'k onela itzultzen du «ohoreskü»: offrand, hommage (homenaje, obsequio, respeto). «Deitziet» = dizkizutet (ez nahas «deiziet» = dizutet'ekin). Campion'ek onela irabiatzen du: deitziet, deitzie, deitziegü, deitzie (gip. dizkizutet, dizkizute, dizkizutegu, dizkizutee).

        Laugarren neurtitzean: «nüzü» = naiz, alokutivo eran emanik. Campion'ek onela irabiatzen du: nüzü, düzü, gütüzü, dütüzü. Azkeneko neurtitz au, nai denazak onela alda dezake: «Etorritako bidez ba-noa etxera».

        Bukatzeko, Mirande jaunari egindako galdera txit jakingarri baten berri eman nai dut emen. «Oartu naiz —izkiriatzen nion— Etxahun'en bertsoetan zear «zü» fonetikak «zük» ematen duela, baiñan bestalde «zure» sortzen dela. Ezin uler nezake ordea, bereiztasun onen arrazoia». Erantzuna: «Zü», «zük» eta «zure»: au ez da bakarrik Etxahunen izkuntzaren ezaugarri bat, bainan Zuberoatar euskalkiaren phonetikarena. Euskera kommunaren u beti ü eman du gure izkelkian, -r- (bakun) eta -s- baten aurrean denean kenduz gero. Orrengatik «zü», «zük»,), bainan «zure», «zuri», etc. Alaber «(h)ur» (agua) hur oguzten dugu, bainan «(h)urr» (avellana) - hürr; alaber «ikhusi», bainan «ükhüzi (ikuzi). Henri Gavelek atzeman zuen phonetika lege au (ikus aren «Elements de Phonetique basque»; jakiña, exzepzio batzuek dauzka, analogiak erakarririk, edo jesandako (1) itzetan».

        Ainbestean bukatu dugu erriaren aboz eldu zaizkigun Etxahun'en bertsoekin. Larrasketa'k bat geiago ezartzen digu bere bilduma-liburuan: «Bortian ahüzki» izenekoa alegia, baiñan ez du segurantzirik egillea gure koblakaria ote duen. Onela dio: «Est-elle du poete barcusien? Aucune preuve décisive ne permet d'éclaircir le doute. La langue ne présente aucune des formes barcusiennes qui fourmillent dans les chansons d'Etchahun». Baiñan, lerro batzuek aurrerago: «La concision et la couleur rappellent assurément la manière d'Etchahun». Beraz, alderdi batetik izkuntza-tankera ezta Barkoxe'koa, baiñan iduritzen zaio, bestalde, ba-duela olerki onek gure koplariaren manera.

        Jean Haritxelhar euskaltzaiñak estudio luze eta sakon bat egin zuen «Bortian Ahüzki» (2) kantuaz eta beronen egilleaz, «Gure Herria» aldirokoak Etxahun'i eskeiñi zion zenbakian (3) aren eriotz-eunurrena ospatzeko eta Baigorritar irakasle saiatuak garbiro probatzen du etzela izan Barkoiztar koblaria bertso polit auen egille.

        Haritxelhar jaunaren demostraziñoa arrazoi ontan oiñarritzen da:

        Kantu onetako seigarren ahapaldian ageri zaigun Ziprian Phino nor zen eta noiz bizi izan zen azaleratu ahal izan zuen gure investigatzailleak, azter-lan onetan luzaro jardun ondoren. Haritxelhar jaunak sakonkiro darakuskigunez, Ziprian Phino delako au 1795'garren urtean il zen Frantzia'ko Biurrialdi denboran. Emezortzigarren mendeko gizaseme au pertsona bizia bezala ageri zaigu «Bortian Ahüzki»ko seigarren ahapaldian, bertsolariak baitio: «Garaintzi errozie (esaiozute) Ziprian Phino'ri». Beraz, diardugun kantuak 1795'garren urtea baiño lenagokoa bear du izan. Eta zenbat urte zituen Etxahun'ek aldimuga (fecha) onetan? Gure Koblakaria 1786'garren urtean jaioa dugun ezkeroz, aldi artan bederatzi urte zituen, beteak edo betetzeko eta iñolaz ere ezta posible adin ori kunplitu gabe Etxahun bertsolari gaillen izatea. Etzezakean ez ongi eta ez gaizki bertsorik ondu.

        Ondoren, lerro jakingarriok gaiñeratzen dizkigu Baigorritar euskaltzaiñak: «L'étude interne de la Chanson nous avait déjà permis de reconnaitre que le theme du jeu amoureux était un theme du XVIIIe. siècle. On a plusieurs fois signalé que la poésie basque du XVIIIe. avait subi l'influence française. Dominique Peillen l'a montré pour une stroph de «Bortian Ahüzki» (4) et nous ferons nôtre sa très heureuse formule quand il déclare que le nuage qui mouille le jardin de la poesie basque a été amené par le doux vent de France. «Gure baratzea busti dereikun odeia, frantses aize goxoak ekharri dikuzu» (5).

(1) Jon Mirande'k maiz darabillen itz onek (jesan)emprunter (tomar prestado) esan gura du. Zuberoa'ko itz egoki au beste euskalkietara zabaltzen saiatu bear genduke, nik dakidanez ezpaitugu esangura berdiñekorik.

(2) Mendi toki edo —Axular'ek esango zukeanez— mendi agerre onen izen osoa «Ahunzki» da eta zalantzarik gabe «ahuntz»etik dator.

(3) Ikus: «La chanson Bortian Ahüzki et son auteur inconnu», Gure Herria aldirokoa, 2-3 zenbakiak, Maiatz-Ekhaina, 1962.

(4) Ona emen Domiku Peillen'ek alderatzen dituen bi ahapaldiak.

Frantzesez:

                Le soleil autour du monde

                N'a jamais cessé son cours:

                Aussi charmé de ma blonde

                Je vais la suivre toujours.

                        (Favart, 1702)

Euskeraz:

                Goizetan eder dizu ekhiak leinhuru

                Mundia argitzen dizu unguru(z)-unguru;

                Ni ere zure ondoan hala nabilazu,

                Eia maite naizunez othoi erradazu.

                                (Bortian Ahuzki)

(5) Dominique Peillen'en lan ederrari «Amodiozko Baratzetan» deritza eta irakurlearen gidagarri esan dezagun aipatutako aldirokoaren lumeru berberan ageri dela. Haritxelhar'en estudio ernegarrian berriz irakurle jakinguratsuak amaika xehetasun zoragarri arki ditzake. Besteren artean, izkuntza aztarrikatuz, ba-dirudi, jatorriz kantu au etzela zuberotarra, benaparra baizik. Aipatutako lanetara jo beza beraz, gai auen gose-egarri denak.

ERASKIÑA

Gaztalondo'ko prima

Gaztalondo'ko alaba oñordekoa

        «Gaztalondo'ko prima» gipuzkeratu nuenean, egillearen gixa bertsoak eman nairik, ez nuen hemistikiorik erabilli, eta onela, Etxahun'en amaika, amabi edo amairu silabako neurtitzak berdinduz, amabikoak erabiltzea erabaki nuen, naiz-ta sobra konturatu, luzeegiak zirela arnas-aldi gabe emateko. Geroztik irakurri dut Aita Onaindia'ren «Gure Bertsolariak» liburu mamitsuan, ez dela zillegi bederatzi silabatik gorako neurtitzik ematea arnasaldirik gabe, ots, bi hemistikiotan zatitu gabe, eta geroztik kezkatan nengoen itzulpen oni buruz. Au dela-ta erabaki nuen itzulpen berri bat egitea, amabi silaba arnas batean erabilli bearrean, 7 - 6 erabilliz. Moldakizun berri au bestea baiño egokiagoa delakoan ematen dugu emen argitara.

                   I

Gaztalondo'ko prima anderia,

Zure senharrak erran ba'dü egia,

Bost urthez eztiala hunki emaztia,

Haren obratik ba'da zük düzün frütia,

Aberti ezazü kumaia haitatia,

Xatharraren plazan eros dezan abitia.

Gaztalondo lurreko andre oiñordia,

Zure senarrak ba'du esaten egia,

Bost urtez ez duela ikutu andria,

Zuk duzun frutua da txit arrigarria!

Jakiñean jartzazu bere amautsia,

Troxa ordez erosi dizaion jazkia!

                   II

—Ereta'ko barberaren zaldia,

Gaztalondo'n gaiaz ebiltzalia.

Hanko zerrallü petan itzalin gordia,

Eia nurat juiten zean bürüzagia

Ezpa'deikük erraiten hik zerbait egia,

Primak izanen dik aitarik gabe frütia.

—Ereta'ko mediku jaunaren zaldia,

Gaztalondo'n gauez-gau ibilli zalia,

Ango esi tartetan egonik gordia:

Ba'dakik nora joaten uken nagusia?

Ezpa'diguk esaten lenbailen egia,

Aurrak eztik izango aitaren partia!

                   III

—Ebili niz Gaztalondo'n esklabo

Nahigorik egon establian lo.

Nausia juiten zen prima ganat gero,

Ni gaxua ützirik etsai dener so,

Hurak denak oro adar ezarteko,

Zeren ni nintzen egilien lekhaio.

—Gaztalondo'n zigorra probatua nago,

Ukuilluan lo egin nuela naiago.

Maiteaganatzen zan nagusia gero,

Ni uzten ninduela etsaien mendeko;

Ainbeste iskanbilla adarra jartzeko:

Orra zer festa jartzen zidaten gauero!

                   IV

Primak ba-zin jaun barberarentako

Aiharitan kapu eta ollasko.

Senhar miserablia batin ohian lo,

Eta bestin aldiz ajütaren galtho.

Primak ordin hur xahakinak bero,

Eta harez ajüta eman gero.

Emazte-oiñordeak kapoi ta oillasko,

Mediku-jaunarekin gogoz afaltzeko.

Senar gizarajoa batzutan oian lo,

Labatiba artu-zai bestetan an dago;

Andreak ur zikiñak berotuta gero,

Sabel barrura sartzen dizkio aguro!

                   V

Zure senharra adjüent egon zenin,

Balentia handirik zizün egin.

Ezarten zitizün unestak gaztelin,

Ustez adar egiler labore egin.

Orai berak ba-dütü borontin,

Laket beitira txapel ziratien pin.

Alkate ordezkoa senar au zenean,

Panparroikeri franko egindakoa zan.

Bertutetsuak sartzen zituen kartzelan,

Adar-gille kastari on egin ustetan.

Orain orra nun ditun berorren aurrean,

Atsegin baitaukate zaldun txapel-pean.

        Aldakera au lendabizikoa baiño librexeago eman dudala uste dut. Neurtitz batzuek, tankeraz, formaz oso aldaturik daude, baiñan ez ainbat esanguraz. Gogora ekarri dezagun, Larrasketa'k dionez, idurizko mintzairan, ajüta, ollasko, adar, kapu... itzak, aragikerizko zentzuak dituztela. Baita ere, dio Peillen'ek (1), «Uharria aragi-amodioaren izen bat duzu, arraina beste bat eta pabuaren luma».

(1) «Amodiozko baratzetan», «Gure Herria», 2 eta 3, 1962-eko Maiatz-Ekhaina, 74'gn. or-ald.

BI ERASKIN GEIAGO

        Etxahun'en itzulpen lana oso aurreraturik neramala, oartu nintzen, «Gure Herria» aldizkariak Etxahun'i dedikatutako zenbakian, beronen eriotz-eunurrenez, iru ahapaldi ageri direla, Lhande-Larrasketa'k ematen eztituztenak. Bat «Ahargo eta Kanbillu»ri dagokio eta bestea «Oraiko neskatilek» deritzanari (1).

(1) «Gure Herria»: «A propos du Centenaire: Disque des chansons d'Etchaun. Jean Haritxelhar'ek, 2-3 zenbakiak, 141'gn. orald., 1962.

Ahargo eta Kanbiliu

        «Gure Herria»k, gure bigarrenaren eta irugarrenaren tartean beste ahapaldi au ipintzen du:

        Amorosak behar lüke

        ordüz jakin ez egin lo.

Bestela harek ükhenen dizü bere khuntia oso

Hemeretzü hunka-olho, etxerat eramaiteko.

        Ahapaldi oni bi itzulpen egin dizkiot: bat ahalik eta urbillena, Etxahun'ek darabillen itz-jokoaz baliaturik. Bestea askozaz libreagoa, esanguraren asmoa jasoaz soilki. Ona biok tata bestearen ondoren:

Amoranteak bear du

        Ez lo egoten saiatu.

Bestela kontuak osoro bearko ditu pagatu,

Emeretzi unga olotan etxeratzeko baititu.

        Ameranteak bear du

        Erne egoten saiatu.

Aurretikan kontuak ondo ateratzen ezpa'ditu,

Bizkarra berotuta, noski, bearko du etxeratu.

        Ona ahapaldi onek begietaratzen dizkigun prolemak: Lenengo neurtitzean: Aurreneko kolpetik ikusten da lendabiziko neurtitzak ez duela —bear zukeanez— puntorik osatzen besteekin. Ontaz esaten nion Mirande adiskideari: Etxahunek ez ote zuen kantatuko «Amorosak behar LIRO»? Puntuarea aldetik primeran letorke. Baiñan zillegi ote da? Guk beñepein ez genduke esango «amorosak be(h)ar lezake». Ez dut uste Andre Gramatikak —barka bizaidat:e iritzi estu-zaleek euskeraren baitan jakintza mota au andrezkotzat jatzen dudalako— iñolaz ere onartu lezakeanik eta onen gaiñetikako erabilkizunik ere ez dut uste ba'denik. Ontaz, Barkoiztar koblakariaren puntu-zabarkeri aundi bat dela pentsatu bear. Ona erantzuna:

        «Amorosak behar lüke / ordüz jakin ez egin lo»: egia da emen Etxahunek uts bat egiten duela neurtizkintzaren aldetik, rima aztu zaio eta. Bainan, beste alde batetik, «behar liro» ezarri ba'lu, uts aundia izango zan gramatikaren aldetik; gure euskalkian ere ez baita zillegi -iro- aditz-laguntzallea (zuen -eza-) orrela erabiltzea; esaten dugu: «jakin behar lüke», «jakin nahi lüke» (bainan: «jakin ahal liro»; orainaldian ere bereizkuntza ori ba dago: «jakin behar düt», «jakin nahi düt», bainan «jakiten ahal dut»).

        Bigarren neurtitzari («ordüz jakin ez egin lo») sasi-euskera derizkiot —ausartu nintzaion esaten nere adiskideari—. Beste ontara ba'litz, gaitz-erdi: Ordüz jakin ez egiten lo. Eztakit, ordea, Zuberoa'n zillegi ote den mintzaira ori. Pentsatu dut ere Etxahunek ez ote zuen kantatuko «Ordü jakinez egin lo» = dormir a cierta hora, en determinada hora. Bertsuok aboz-abo eta belaunez-belaun eldu zaizkigunez, ez luke arritzekorik antzaldatu xamarrak egotea, eta orain Etxahun gizarajoak pagatu bear erri ajolakabearen kulpak.

        Onatx, erantzuna: «Bigarren neurtitzari ez derizkiot nik sasi-euskera. Edo beintzat ez nerizkion, zure galdeera eldu artean, euskera oso normala irudi baitzitzaidan, itz-urrenaz beste. Bainan orain konturatzen naiz esango nukeala, baiezkoan: «behar luke jakin egoiten iratzarririk». Alaz ere, «behar lüke jakin ez egiten lo» bitxi irudi zait. Aitari galdegin diot, eta ark ere ez du uste «behar lüke jakin ez egiten lo» zuzen denik. Gainera ark uste du «... behar lüke ordüz jakin ez egon lo» euskerago dela (?). Dana dala, ba dirudi emen syntaxisa bestelako dela baiezkoan eta ezezkoan (gure euskalkian bederen). Egian esan, ez dakit zer pentsa; bear nituke beste zuberoatar batzu galdekatu, eta zuberoarazko beste texturik ikertu. Bainan dudarik batere gabe, ordü jakinez («a ciertas horas») ez genduke zuberoaraz erabilliko».

        Irugarren neurtitzean: «ükhenen dizü» = izango du, aditz-jokoa alokutivo eran emanik. «Khuntia» (khuntü-a) = kontua. Haritxelhar'ek «khuntia oso» = compte rond (cuenta llena) itzultzen du frantzesera. Osorik edo osoro eman dezakegu gipuzkeraz.

        Laugarren neurtitzean: «Hunka». Iztegiek ez dute itz su onela ematen, unkha, unka edo unga baizik. Azkue'k onela itzultzen du «unga», Benaparroa'n bildurik: «robo de medir equivalente a cuarenta y seis litros». Lhande'k aipatutako iru aldakeran ematen ditu, itzulpen onekin: conque, mesure de capacité pour graines, demi-hectolitre, comprenant 4 «goitzuru». Onek, «gaitzeru» (G. L.), «gaitziru» (N) eta «gaitzürüa (Z) aldakuntzak ditu, baiñan Azkue'k aldakuntza txipiok egiten ditu euren artean: gaitzeru: quartal (cuartal), mesure d'environ cinq litres. Gaitziru: cuartal, cuarto de fanega. Gaitzuru: celemín, mesure pour les grains d'un peu plus de quatre litres et demi.

        Haritxelhar'ek (h)unka-olho itzak marra batez lotzen ditu —izkiribatzen nion Zuberotar jakintsuari—, eta ene ustez ez da zuzen ari. «Olho-unk(h)a» ba'litz, bai, orduan bearrekoa luke, baiñan, «emeretzi unka olhoz» aditzera eman nai duelarik, kaltegarria. Ez ote? Gaiñera, «unk(h)a» aurretikako h'rik gabe ematen dute iztegiek. Zer deritzazu guzti ontaz?

        «Izpidean zaude —erantzun zidan—, bi izenok ez dira tillet edo marra batez elkartu bear. Gainera «hunka» ez dagokio ongi belarriari. Itz ori ez dut Larrasketen iztegian idoro; bainan Lhandek «unka», eta «unga» emaiten du. Ene aitak ez daki zer neurri zatekean, bainan gogoratzen da itz ori zaarrei entzunik, eta «unka» oguzten du. Beraz, «hemeretzü unk(h)a olho» idatzi bear litzake, ez Gure Herriak emaiten duen bezela.

Oraiko neskatilek

        «Gure Herria», lenengo bi ahapaldiez gaiñera, beste bi gaiñeratzen ditu, Haritxelhar'ek edo beste norbaitek bilduak. Larrasketa'k igarri zion bertso galerari: «Nous n'avons probablement ici qu'un fragment». Ahapaldiok irugarren eta laugarren tokia okupatzen dute. Laurak sail osoa egiten ote dute? Ezetz esango nuke... Jaungoikoa'ri nai dakiola luzaro baiño len bai sail ontako eta bai besteko Etxahun'en bertso galdu geiago agertzea! Ona, Irugarren ahapaldia:

Xiberua'n ba-düzü gizun ederrik,

Ene semia ba-düzü haietarik.

Ezin düt begiratzen neskatiletarik,

Ez dakit zer dian nahi idoki hetarik;

Hobeki egin lio bai hurak ützirik.

Baldin gizun ederrik ba'da Zuberoa'n,

Nere semia duzu nagusi denetan.

Neskatxetatik zaitzen ba-daukat naiko lan,

Ez dakit zer nai duen arkitu aiengan;

Obe luke utziko ba'litu pakean.

        Lenengo eta bigarren neurtitzetan «ba-düzü» = ba-da, aditz-joko, alokurivoa ageri zaigu. Lendabiziko neurtitzekoa ba-duzu ala ba'duzu ote den, ots, baiezkorra ala baldintzakorra (afirmativo o condicional), zalantza nuen. Baiñan itzulpen frantzesak baiezkor bezala itzultzen du «Il y a en Soule des beaux garcons». Ala ta guziz ere, nik baldintzakor-eran itzuli dut, gipuzkeraz egokiago gelditzen delako.

        Irugarren neurtitzak dio: «Ezin düt begiratzen neskatiletarik». Ontaz idazten nion Mirande jakintsuari: Guretzat ez da jatorra mintzaira au. Zillegi jotzeko egon aditz-izena osatu bearko genioke, «ezin dut begiratzen egon neskatilletatik». Edo bestela, «Ezin dut begiratu neskatilletatik». Otoi, esaidazu zuen euskalkian zillegi ote den neurtitz orren erakuntza. Osagarri esanen dizut Gure Herria'k onela itzultzen duela neurtitz au: «Je n'arrive pas à le garder des filles». Erantzupena:

        «Ezin düt begiratzen». Guk Zuberoan, bereizkuntza bat egiten dugu «ezin begiratü düt» = no he podido guardarlo, retenerlo, eta «ezin begiratzen düt» = no puedo guardarlo (Baxe Nabarren ere alaxe, Laffittek bere gramatikan dionez). Bainan esan bear dizut, orain beintzat, gutxi erabiltzen dugula «ezin» adizkera pertsonal batekin; «ez dut begiratzen ahal» (no puedo guardarlo) eta «ez düt begiratü ahal izan» (no he pedido guardarlo) dira forma korrienteak. Aditz-izen uts batekin, bai, askotan erabiltzen da; adlbidez, Etxahunen bertsoetan «ezin jakin zü ganik aita nur nin» (Bi ama alhaba)».

        Laugarren neurtitzean: «Dian» (dü + an) = duan, duen. «Idoki hetarik» atera aietatik, aiengandik (idoki = tirer, faire sortir, puiser = sacar, extraer, obtener), Lhande'ren iztegiari jarraiki.

        Boskarren neurtitzean: «Egin li(r)o» egin lezake, egingo luke. Hurak ützirik = aiek utzirik.

        Laugarren ahapaldia:

                —«Aita, zaude ixilik, deusik erran gabe,

                Ni ezpeneinte (y) egon hetarat gabe.

                Zahartü nizanian indarrik gabe,

                Orok ütziren naie bertan fera-futre.

                Ba-diket nik ordian bai aski dolore!»

                —Aita, eztuzu zertan orla mintzaturik,

                Ni ezin bizi bainaiz aiek gabetanik.

                Zartuta gero ez dut izango indarrik,

                Denok utziko naute «or konpon» esanik.

                Orduan izango dut atsekabea nik!»

        Oar gaitezen lehenik lenengo iru neurtitzak «gabe» itzaz amaitzen direla. Emen eztago, ordea, itxura bezain pekatu aundirik, Etxahun'ek «gabe» atzizki bat bezala baitarabil. Alegia, lendabiziko neurtitzaren azken itz osoa «erran gabe» da, bigarrenarena «hetarat gabe» eta irugarrena «indarrik gabe». Ala ere, eztut uste atzizki bati eman oi zaion eskubidea dagokionik. Bigarren neurtitza guztiz naturala da bostetatik lau aldiz erabilliz -tu atzizkia: «ajitü», «despendiatü», «kitatü», «paseiatü». Alaber, nik, lau bider erabilli dut -(r)ik atzizkia laugarren ahapaldi ontan, eta eztut uste okerrik dagoenik erabilkizun ontan. Baiñan «gabe» berdin erabiltzeak ba-du zerbait itxusi, gure artean beintzat.

        Bigarren neurtitzean: «Ezpeneinte» ezpainindeke, Campion'ek onela joka-erazten du adizkera au: neinte, zinte, leite, ginte, zinteye, lite (ninteke, zintezke, liteke, gintezke, zitezkete, litezke). «Hetarat» = aietara.

        Laugarren neurtitzean: «Utziren naie» = utziko naute. Neurtitz onetako «fera-futre» esaeraz idazten nion Jon

Mirande adiskide leialari: Gure Herria'k onela ematen du itzulirik laugarren neurtitza: «Elles vont tautes m'envoyer vite «faire foutre». Baiñan eztakit «faire foutre» esaera onek zer zentzu duen, nere frantzes iztegiak —onetarikoa delarik— ezpaitakar ez itz bikote bezala, ez «faire» aditz-izeneko esaera ugarien artean eta «foutre»rik eztu ipiñi ere egiten. Ba-dirudi esan gura duela «bertan usteltzen» edo olako zerbait.

        Ona gure adiskidearen erantzupen sakona: «Utziren naie bertan fera-futre»: Bai, esaera ori frantsesetik artua da, «faire foutre». «Poutre» aditzak zentzu oso gordiñak zeuzkan lenago; latin klassiko «futtuere»tik dator; onek eman zuen Hispaniako latin arrunteaan «foutre», eta azken forma ontatik «joder» dator (zure barkamenarekin...) eta Galiako latin arruntean «fut(t)ere» eta azken ontatik dator «foutre». Beraz, furtuere = joder = foutre. Lenago zentzu orrekin asko erabiltzen zen frantzesean, Iparrekoan eta Egoakoan (Troubadouren neurtitzetan arkitzen da). Bainan orain, Parisko frantzesean beintzat (izkelkietan ez dakit), zentzua asko auldu zaio; «vas-te faire foutre» esaeran bai, lenagoko zentzua gorde du ( vete a tomar por...) bainan «qu'est-ce qu'on va foutre?» = zer egingo ote dugu? «Qu'est-ce que tu fous?» = zer ari aiz? eta participium perfectum «foutu», «qu'est-ce qu'il a foutu?» = zer egin ote du? Bainan «nous sommes foutus» = galduak gera, gureak egin du... Esaera oriek guztiak, oso arruntak, itsusiak dira; bainan jende geienek ez dute ulertzen zer esan nai duen, egiaz, foutre aditz orrek («larrua jo» esateko ba dira dozenaka beste itz oraingo frantzesean...). Beraz, Etxahunek «fera futre» dionean, pentsatzen dut ez duela zentzu etymologikoan erabiltzen (ez zukean ezagutuko ere), bainan zentzu aulduan: «envoyer promener» (1); Zuberoaraz «zabarra (2) huntzera igorri» edo benafarraraz «antzara ferratzera igorri» esaten den bezela; Gure Herriak emaiten duen itzulpena txit gogorregia da (eta esan bear dut beste itzulpenak ere ez zaizkidala atsegin: itzez itz itzuli nai izan dute euskara frantzesera, bainan ondorioz itzulpenok ia ulerteziñak dira batzuetan)».

        Boskarren neurtitzeko «ba-diket» alokutivo tankerako geroaldia dela ezta dudarik —izkiriatzen nion gure adiskide Zuberotarrari—. Itzulpenak ere ala aitortzen digu: «J'aurai alors bien assez de peine!» Campion'ek, ordea, eztakar irabiakera au, arrunta baizik, ots, «dikezüt, dikezü, dikezügü, dikezie». Lau aditz-joka auei dagozkien Etxahun'en erakoak eman nai nituzke «OLERTI»n. «Zü» kentzea aski al da? Onela: diket, dike, dikegü, dikie. Otoi, jakin-erazi zaidazu zuzen dauden ala ez.

        Erantzupena: «Ba diket», bai, forma alokutivua da = «ba düket». Beste forma alokutivoak «dikiát» eta «dikiánt» edo «dikiñát» dira; zukan «dikezüt» itxaro diteke, Campion'ek emaiten duen araura eta uste dut toki zenbaitetan ala diotela, bainan ez gurean. Alarik ere, geuk ere, «dikezügü» esaten dugu, pluraleko 1-en pertsunean. Ots, «-zü-» allokutivoa singularreko lenengo pertsunean baizik ez dugu kentzen: adibidez «dit», dizüt-en ordez; ba dákit (orrela azentaturik) forma utsa, bainan ba dakít, azken silaban azentaturik zukako forma allokutivoa, ba dakizüt-en ordez».

        Onenbestean bukaera eman diogu osotoro Etxahun'en bertso itzultzeari. Eskerrak eman nai dizkiot aurrena gure Jaungoikoa'ri lan aztun bainan txit ernegarri au burutzeko beta eta egonarria eman didalako. Eskerrik beroenak alaber Jon Mirande Aiphasorho ene adiskide on-onari ain biotzez eskeiñi didan neurrigabeko laguntasunagatik. Baita ere bijoazkie nere eskerrak Zeru goitik begira ditugun Jean Larrasket'i, Pierre Lhande'ri, Arturo Campion'i eta R. M. Azkue'ri, beroien liburu jakintsuak izan baitira ene lanaren oiñarri eta zurkaitz. Beroiek gabe ez nuke deus egingo. Beroiekin egin dut zerbait. Gure Jaungoiko Ahaltsuak ordain bizaizute denori Zeruko loarietan enegatik eta, ene, bidez, Etxahun gure koblakari maitagarriagatik egin duzutena.

(1) Mandar a paseo.

(2) Lhande'k «kabarra huntü» esaera, s'en aller, «vider les heux» (irse, marcharse, desocupar la casa) itzultzen du. Esaera onen berri «kabarra» = lande, landa, páramo, erial) itzean dakar. Baiñan, badakar ere «kabar»: nu, vide (desnudo, vacío, hueco desocupado). Bestetik «kabar», kalbar, kalpar edo galpar'en senidetzat jotzen du eta onek «chauve» (calvo) esan gura du. Itz guztiok soiltasunaren ideia ematen dute.

Donostia'n, Maiatza 12, 1965.