Edestia aztertuaz

Ugarte'tar Martin

(Gernika erri kiskaliaren oroitzan,

gizaldi-erdi geroago)

—1937-4-26—

             I

APIRILLA...

Apiril ameskorra.

Oizko joera aurrerantza doa,

bere egun-txorta

ondartuaz.

Agian, ondartzera ta areago

egun-giro gozatsuan,

milla amets pillatuaz.

Sagastiak lore-bete,

sarats-ondoak begi illantsuak

leertuaz;

larre-saillak txuri-orixka

lore-bitxitan,

landa-txoriak txorrotxioz

ugaritze egunetan,

elkar poztuaz...

Apirilla ba'doa,

ba'doa bere bidatxidorrean;

Maiatz, aizpa sabelkideari

eskua luzatuaz...

Apiril ameskorra;

Apiril zoroa...

Ik erdibitzen digun,

leena ta geroa.

Jazkera bitxienaz,

aldakor giroa;

negua kolkoan-da,

aurrez udaroa...

APIRILLA...

37'ko Apiril gogoangarriak,

26'garren aorria eman du

bere baitan.

Aizea bare,

egurasgiroaren jabe;

ta oskarbi urdiña

Zeru-goietan...

Lugiña oizko alorrean,

etsipenaren uztarrian;

ereitaroaz ametsetan;

unta berria irudimen-da,

leen erneak

jorraketan.

Etxeko burua lanpeturik,

izerdi-likaz bustirik;

ta andrezkoak,

etxeko zeregiñetan.

Aiton-amon elduak kontu-kontari

billobatxoak zainduaz,

erlazpeko

armailletan...

Eguna onez doa,

onez, eta oizko bakean,

bazkal-osteko orduetan...

Apirilla'k eman digu

bizidunoi oiñarria,

lekarotik iraziaz,

bizi-pozen ur-begia.

Ur gardena, ur gozoa;

amets oron iturria,

ametsaren iturri-ta;

bizitzaren zain bernia.

Asteoroko autsi-mautsia,

peri-toki zabalean;

saltzailleak mingaiña luze,

erostunen txanponen truke;

betidaniko marmarrean.

Eskaera-eskeintetan elkar zapaldu,

edo-ta, erdira joaz mantendu;

itzez-itzeko

burruka apalean...

Txerrialdiak gurtesian kurrinkaz,

uztar-aldiak ausnarrean;

burni-txirrinkan loturiko

asto-bikoteak,

oizko ongi-etorria arrantzaz;

elkar ikustean.

Eskolari piper egiñiko

mutil-koskorrak ere,

algaraz astoen tartean...

Dena beti bezela,

urak bere bidean,

Mundaka-adarrean beera doaz,

arratsaldeaz batean.

APIRILLA'K, 26...

Arratsaldea erdiz-erdi,

ta eguzkia bere printzak orraztuaz,

itxas-gaiñeratzen.

Enadatxo etorri-berriak aizean,

lau aldetara ega-joku biurrian;

eltxo-opillak biltzen...

Laurak bete-betean

da erausia bat-batean;

eta goi-sapae urdiña

beluntzen.

Zerupeko burrunda negartiak,

eta ezkillen dilin-dalango soriak;

ixiltasun zana zarata bizi,

ta odol otzak

irakiten...

Orra gaiñean,

pizti egadun irukoitza,

nora atzaparrak botako begi-urraka!

Iru... Iru iruko...

konta ezin ala;

ingurugunean pillatzen.

Araba'n altxaturik,

Bizkai'ko lurretan;

begiak ikuskizun

lau ordu luzetan.

Doixtarren txoritzarrak,

egaraz zebiltzan;

eguzkiak erraiñu

ego zabaletan.

Kantauri'tikan urbil,

ain xuxen Gernika'n;

jolas-tokia zuten,

arratsalde artan.

Aixa jira egin-da,

itxas-adar gora;

egapetik jaurtiaz

leerkaiak lurrera.

Aize-txistu zirrara,

zartadaz batera,

agindua zekarten

toki ber-bertara.

Gorrotoa arrazoi,

indarraz batera,

pizti odolzaleak,

otsoen sarrera.

Zigorraren azpian,

ERRI baketsua,

altxor bat darolako,

leenik autatua;

LEGE ZARREN zutabe,

ARBOLA SANTUA...

Gizaldiak leenago,

asabek artua,

geroztik oiñordeak,

arretaz zaindua;

onen aitormena da;

bere pekatua...

             II

Oiñaztar galduak bezela,

burdin-txitu zirrarakorraz;

ta, lertzearen dardaraz,

lur-etenak erasan-da;

teillape osoak txinta batean

ondakin-pilla.

Oeak, maiak, jatontziak amilka,

edo-ta sapaldetan zinzilika.

Gizaki triskildua zauri-bizi,

zain etenak odol-usten,

polpol-iturri dirudilla.

Amak aur zatikatua besoetan,

ama bera zaudi-aska;

ta aurra illa...

Lurrean arrastaka ainbat elbarritu

odol putzuak atzean utziaz,

nork lagundukoaren antsiaz;

iñor gabeko leize utsean

babes-billa.

Lau ertzetatik sua darion

labe goriaren errauspean,

garraren ziskuaz batean;

negarra, karraxia, agin-karraska;

kiskal-usai kiratsa,

ta kee miña.

Aldi berean...

Lau ordu luzeetan,

auts-ganduaren kerizpetan;

etxipenik artzeke,

erri txotilla.

Onen negarra,

onen zotiña;

intsentsu-lurrin gisara,

ganduzko sarea zulatuaz gora;

oiñazeen eramanpidez,

Jainkoagan dijoa;

erriaren otoitz ixilla...

Gorrotozko eraso basatian,

indar-neurtze biurrian;

erri osoa kiskaliaz

batera;

inpernu artandik,

leerkerako lur-askak,

amilka jaurtiriko errukarriak;

landan ziarduten atxurlariak;

erbarru-zear eguraskide ibiltariak...

Zentzu gabe, tiroz ebakirik

uxoen antzera.

Azokara bilduriko nekazari gordiñak,

jolasketan zebiltzan aur poxpoliñak;

auek ere odoletan

bizitzaren bukaera...

Era ontara agindua beterik,

ta geiago ezin ondaturik;

agian ase zaiete odol-egarria,

aurre-asmo makurraren

arabera

Bide batez,

gidari biozkabeak,

ondamen aren arrazoiaz puzturik,

garaipen-gorantzak

jasotzera...

Ondamendi ontan,

gorputz-illak adierazpen

ondoren datzan izurria.

Indarraren arrazoi soillak lekarken

jarraipen biurria.

Kiskaliriko ERRI MARTIRIA,

eriotz-opariz Zerurantza...!

Eramankizunaz eta odolaz

bein-betirako errauspean eortzirik,

ondore belaunaldieri mintza...

             III

Orra or lur-joa...

Mendeek zear iraun-da,

arbasoen batzar-leku

autatua.

Orra or... Gernika!

Guk ezagutu genuan Gernika...

Arria, arrigaiñean lagatzeke

autsi ta kiskaldua.

Nazitarren proba-zelai biurturik,

erri baten jatorri-nortasuna

irentsi eziñaren ondorioz

lege-ausleen gorroto-erioz;

arras zapindua...

Odolgaltze izugarria,

gauaren egapean estali bearrez;

gaizkiñak bere eskuen

garbigarri.

Okerraren zama astuna,

erkideen lepondora botarik,

nolabait gezur-sareaz

nai izan du estali...

Zeru sapae irikia ordea,

oizko egitura aldaturik,

odol, eta erraiñua jasoaz,

eta lau aizetara zabalduaz;

ekintza basatiaren

salatari.

Gain-lausoa ispillutzat,

erretura ber-beraren irudia

eskeiñiaz dago lur zabalari.

Lur zabalari,

ta egun berriari;

geroak zeatz jaso dezan

egiaren berri.

Biaramon astunean,

erri osoa auts biurturik,

eta auspean kiskalirik;

iñoiz jakingo ez-dan

giza-kopurua.

Gorpuzki zatikatuak odol-bildu,

ondakin kiskalduak mutxikindu,

ta tokian-tokian

ixiltasuna urratuaz;

jabe-gabeko zakur bakartien

doluzko erausi-marrua...

Gernika... Gernika...

Belaunaldien buruan,

Euskal-gizakiaren babesgarri

izaniko Gernika;

arras kiskalia...

Gogoangarri utzi digu betirako,

azken erioan semeen odol-galduak

irentsi dituaneko

gertakizun ikaragarria.

Errauspean txingarretan urturiko,

gorpuzkien gomuta garratzak,

iraunarazi dezaioke,

oraindiñoko oroitza; gaitzetsi,

ondakuntza basatia;

ta jaso ere,

gerorako zutarria...

Orra or, Gernika!

AUTS SANTUA...

Errugabeen odolezko

polpol-errekak

irentsia...

Orra or, Gemika!

Frankotarren txakur-jokuaz,

doixtar, erromatar,

ta mairuen apotxarkeriz

eretxia...

              * * *

Ona emen, Gernika... !

Elbarriak... Zurtzak... Alargunak...

Errauspeko txingarten suaz,

arri zaar erreak altxa-ta;

berriro eraikia...