Ipuia Zumeta pintore lagunarentzat

Bernardo Atxaga

Bada Hamburgon, Brinnen izena ematen zaion lekutik oso gertu, hemeretzigarren mande bukaerako estiloan egindako etxe arrunt bat, aurrekaldean lorategi bat duena. Paseatzaileak —hari buruz begiratzeko arreta badu, gutxitan gertatzen dena— ez du ezer berezirik antzematen haren atari edo hormetan; ez plakarik, ez estatuarik, ez —Van Gogh bizi izan zen etxeko atarian sarritan ikusten den bezala— lore sortarik ere. Paseatzailea ohartzen da, noski, hango larrosategiaren zarpiltasunaz, edota leiho pertsianaz itxutuetaz, baina hori ez da asko inoren kezka pizteko, eta berak ere kalean aurrera jarraitzen du, D'Anglaterre hotel haundiaren aldera; eman ditu bi pauso eta ordurako ahaztuta dauka ikusitakoa. Ez du jakin ahal izan huraxe dela Hans Menscher pintorearen etxea, ez du jakin ahal izan etxe horretako lorategian azaldu zela hilik 1923garreneko uztailaren hogeitazazpian. Baina kezka hori piztuko balitzaio, paseatzailea espaloian gelditu eta etxe hutsitu haren gainean galdezka hasiko balitz, apika norbaitek —niri gertatu zitzaidan bezala— egun hori aurkituko luke bere memorian, ata Hamburgoko hemeroteka seinalatuko lioke, esanez:

        — Begira ezazu garai hartako kazetetan, nik ez daukat orain Menscher-en bizitza ata heriotza kontatzen ibiltzeko betarik.

        Eta, gauzak horrela, paseatzaileak entzun egingo luke informatzaile horrek emandako kontseilua; zeren, paseatzaile guztiak bezala, zerbaiten bila atera baita etxetik, zerbait delako hori zer izan litekeen ondo jakin gabe gainera, eta pintorearen arrastoari jarraitzea arratsaldea betetzeko aukera on bat iruditzen baitzaio.

        Era horretan, hemerotekara joanez, paseatzailea Menscher-en bizitzan kuskuseatzen hasiko litzateke. Nik neronek «Der Vogel»-en irakurri nuena irakurriz, esate baterako:

        «Hans Menscher-ek (Munch-en laguna izandako pintoreak), ez zituen guritu hasiera batean erne erazitako esperantzak. Esan genezake galduta zegoela pinturarako, erotu ata bere etxeko lorategian —kaleko jendearen begibistan, hain zuzen are— pintatzen hasi zenetik.»

        Erotu? Eta horregatik pinturarako galdu? Ez al dira ba, hainbat ero pinturaren historian? —galdetuko da paseatzailea artikuluan berriro murgilduz. Menscher-en eromena zertan erabakitzen zen jakin nahi du ahalik eta lasterren. Eta, jakina, kazetak sobera eta gehiago erantzungo dio puntu horretan, ezen bakanak baitira arazo lizunei uko egiten dieten kazetariek. Aldian behin, bizitza miserablea da; halakoetan kazetaria presaka abiatzen da miseria horren haragi usteletan bazkatzera.

        Baina paseatzailea ez da miserietaz ardura, ez ditu maite esamesak, ez ditu maite atsoen kontuak, eta lanak emango dizkio Menscher ero zegoelako hotsa zertan oinarritzen zen jakiteak. Azkenean —niri gertatu zitzaidan bezala— gauza gutxia irudituko zaio oinarri hori, ezen, funtsean, zoramena pintorearen jokaera bakar batetara erabakitzen baitzen: lorategian eserita lorategi hartan ez zeuden paisaiak pintatzeko jokaerara, hain zuzen ere. «Espaloietik begira egoten zitzaizkion hamburgotar askok dakitenez —idazten du «Der Vogel»eko kronikariak— ez zuen ikusten begian aurrean zeukana. Begiratzen zion larrosategiari eta bere ehunean Mediterraneoko almendroiak azaltzen ziren, loretan gainera. Begiratzen zion bere kaleari eta segidan Greziako kale bazter bat marrazten zuen. Baina ez zen hori okerrena...».

        Ez, ez zen hori okerrena. Okerrena zen jendeak —hamburgotar aspertuak— galderak egiten zizkiotela espaloitik, zein leku da hori, nongo arbolak dira hoiek, eta orduan Menscher gizarajoak —gizarajoa jendearen maleziaz ohartzen ez zen partez— «Mediterraneoan edo Greziako kale zoko hartan zinez, benetan, animaz bezala gorputzez egon izan balitz bezala erantzuten ziela, italieraz edo grekeraz mintzatuz behin baino gehiagotan» (azpimarraketa kazetalariarena da, noski).

        Hori zen okerrena, pintorea Hamburgoko xelebreetako bat bihurtu zela, eta hori horrela izanik —kazetariari ematen diot ostera hitza— «inor ez zela ohartu gizon hark erakusten zuen errealitateari buruzko desatxikimenduak ekar zezakeena». Ekar zezakeena: bere heriotz trajikoa, azkar esateko.

        Heriotz trajikoa, bai, baina paseatzaileak irakurriko dituen artikuluetan halako joiese batez narratzen dena. «Der Vogel»-ekin jarraituz:

        «Azken urtean, hamburgotar asko ohartu zirenez, Menscher-ek gai bakar bati heltzen zion pintatzerakoan. Behin ata berriro, hiri arabiar bat azaltzen zen bere koadroetan... kale txuriak, mezkitak, kassbak, madrasak, tunikak gizonezkoetan, errezelak andrezkoen musuak estaliz... horrelako elemenduez osatzen ziren bere paisaiak. Horrekin batera, pintorea behin are baino alaiago agertzen zen, zoriontsu, jendearekin hitzegiteko gogo biziz. Poz hari buruz galdetu ziotenean, Menscherek hala esaten omen zien, emakume bat ezagutu zuela Jaddig-en, Nabilah, eta maitasunetan zebilela berarekin. Jaddig Arabiako kostaldean dagoen hiri bat da, norbaitek ezbaleki.»

        Imajinatzen dut pintore lorategiko barandan jarrita, eta imajinatzen ditut hamburgotar aspertuak espaloian: min egiten zait. Pentsatzen jarrita, litekena da Hans eroturik egotea, zeren eta eroa izan behar baita, jendearen irrifar burlosoaz ez ohartzeko. Seguru asko, kazetariak ere irrifar egiten zuen kronikaren zati honetara iritsitakoan:

        «Antza denez, Nabilah-k ondo erizten zion bere maitasunari, eta biak harremanetan hasi ziren. Izenik ez aipatzeko eskatu didan bere lagun batek adierazi didanez, Menscher-ek zehazki agertzen zion erromantzearen bilakaera, non biltzen ziren, zer hitzegiten zuten, zein etxetara erretiratzen ziren bere maitasunarekin konplitzeko eta beste hamaika horrelako xehetasun.»

        Kazetariak lehen ere aipatutako inpresioa adierazten du hori esan eta gero, betiko azpimarraketekin: «Lagun horrek esan didanez, pintoreak Arabian zinez, animaz bezala gorputzez egon izan balitz bezala egiten zizkion bere aitorpenak. Eta, agian, horretan sinestuta hil zen, edo —nork daki?— hil egin zuten».

        Bai, agian Arabian zegoela sinesturik hil zen Menscher, baina ikus dezagun nola, «Der Vogel»-en eskutik orain ere:

        «Duela hilabete edo, pintoreak oso itxura desberdina erakutsi zien lorategira inguratutakoei. Ez zeukan lehengo alaitasunik; aitzitik, ikara latz bat antzeman zitekeen bere begietan, eta oso urduri zegoen. Egoera hartaz galde egin ziotenean, Menscher-ek arabiarren lege zaharrak hautsi zituela adierazi omen zien, Arabian sakrilejiotzat heltzen zela kanpotarra bertako andre batekin ibiltzea, eta heriotza eman nahi ziotela, horregatik, Nabilah-ren fameliakoak. Jendeak ez zuen sinestu, noski, inor bere atzetik zebilenik, eta are eta gutxiago arabiar batzuk, baina, hala eta guztiz era, gupitu egin zen gizon hura hala sofritzen ikusita. Bolada txarra gaindituko zuela pentsatu zuten gehienek. Baina ez zen hala izan: Ikara areagotu egin zitzaion, eta eguna korrika pasatzen zuen, etxetik lorategira, lorategitik etxera, eta garraisi batean, arabiarrak hurbil zituela oihuztatuz. Azkenean, uztailaren hogeitazazpiko egunsentian, Menscher pintorea apuinalaturik azaldu zen lorategian. Puinalea eta xehetasun honek esames ugari sortu du hirlan —zinez zen arabiarra, damaskinatua txurtenea neta burni luzekoa.»

        Hemerotekaraino joan den paseatzailea ez da hutsagatik nekatu. Bere kezka dela eta, aurrera atera du arratsaldea —bestela aspergarria izango zena, apika—, ata pozik itzul daiteke etxera.

        Halere, paseatzaile horrek ez du izan nik edukitako fortunarik. Ni —batere meriturik gabe, halabeharrez— areago joan bainaiz Menscher-en historian.

        Duela gutxi, Hamburgoko juje erretiratu baten etxean nengoela, eta juje hori egiten ari den liburu baten gorabeheraz mintzatzen ari ginela, pintore —oraingoan azpimarra nirea da— eroaren kasua aipatu nuen, eta beste puinalearen jatorria argitu zenentz galdetu ere. Jujeak ezetz egin zidan buruaz, eta —dudaka— bere artxiboak zeuzkan gelara eraman ninduan.

        Artxibotik paper bat atera zidan: ofizio arrunt bat baldin eta —laster ohartu nintzenez— menbretea letra arabiarrez egina egon ez balitz. Papera geldiro irakurri nuen: Jaggig hiriko poliziak informazio bat eskatzen zion Hamburgokoari, Hans Menscher-i buruz, hain zuzen ere. Eta segidan eskaera horren arrazoia zetorren, alegia denuntzia bat jasoa zutela Nabilah Abauati izeneko andre baten aldetik. Andre gazte horrek deklaratzen zuenez, bere famelikoek hila zutela lehen aipaturiko gizon alemaniarra 1923ko uztailaren hogeitazazpiko gauean.

        —Hartara? Orduan? —altxa nituen begiak jujearengana.

        Jujeak keinu batez erantzun zidan. Eta zuk? Zer pentsatzen duzu zuk? —esan nahi zuen keinu hark.